Nowa nowa teoria handlu międzynarodowego

Od lat 90. XX wieku wielu badaczy teorii handlu międzynarodowego zwróciło szczególną uwagę na coraz intensywniejsze stosowanie przez przedsiębiorstwa fragmentaryzacji produkcji i związane z tym zjawisko delokalizacji modułów łańcucha wartości przedsiębiorstwa [Feenstra i Hanson 1996, 1997, 1999; Deardorff 1998, 2001; Jones i Kierzkowski 2001; Hummels et al. 2001; Yi 2003; Antrás 2005; Antras et al. 2005; Grossman i Helpman 2005; Grossman i Rossi-Hansberg 2006, 2008; Baldwin i Robert-Nicoud 2008; Feenstra 2010]. W obszarze zainteresowania ekonomistów znalazł się zwłaszcza wpływ offshoringu i offshore outsourcingu⁹⁰na: dobrobyt krajów uczestniczących w wymianie, wielkość i kierunek strumieni handlu międzynarodowego, zmiany produktywności w ramach wykorzystujących je branż, zmiany cen czynników wytwórczych oraz zmiany poziomu wynagrodzenia określonego typu czynnika pracy. Choć zagadnienie przestrzennej lokalizacji działalności przedsiębiorstw w pewnym zakresie podejmowane jest przez niektórych przedstawicieli tego nurtu, nie można powiedzieć, że znalazło się ono w centrum ich zainteresowania. Niemniej jednak z punktu widzenia celu niniejszego opracowania, warto odnieść się do dwóch podejść wpisujących się w nurt nowej nowej teorii handlu (new new trade theory) i odnoszących się do tego zagadnienia.

Helpman i Grossman [2005] przedstawiają model, który może zostać wykorzystany do wyjaśniania decyzji przedsiębiorstw dotyczących lokalizacji outsourcingowanych części łańcucha wartości. W omawianym modelu producenci zlokalizowani na północy posiadają technologię pozwalającą na zaprojektowanie i wytwarzanie zdywersyfikowanych produktów konsumenckich, które ze względu na brak odpowiedniej technologii nie mogą być wytwarzane na południu. Jednocześnie do wytworzenia produktu finalnego konieczne jest wykorzystanie komponentów⁹¹, które mogą być produkowane zarówno na północy, jak i na południu. Dodatkowo komponenty nie mogą być wytwarzane przez przedsiębiorstwo

89 Angielski termin New new trade theory obejmuje modele ekonomiczne dotyczące handlu międzynarodowego analizowane przez pryzmat mikroekonomiczny (w analizie uwzględnia się heterogeniczność przedsiębiorstw). Prace w ramach tego nurtu przygotowali, m. in.: Baldwin i Forslid [2004]; Helpman i Grossman [2005]; Baldwin i Robert-Nicoud [2006]; Baldwin i Harrigan [2007]; Grossman i Rossi-Hansberg [2006, 2008]. Ponieważ twórcy neotechnologicznych i neoczynnikowych teorii handlu międzynarodowego zaliczają swój dorobek do nurtu nowej teorii handlu międzynarodowego, wspomniani autorzy, by podkreślić współczesność i nowatorstwo zaproponowanych modeli, nazywając teorię, posłużyli się podwójnym zastosowaniem przymiotnika „nowa”.

90 Przyjęte w pracy definicje form delokalizacji modułów łańcucha wartości przedsiębiorstw zostaną przedstawione w podrozdziale 3.2.2.2.

111 w ramach własnych struktur własnościowych⁹². Firmy działające w warunkach ogólnej równowagi produkcji i handlu, operujące w ramach określonej branży mogą poszukiwać dostawcy komponentów w dwóch krajach – technologicznie i prawnie rozwiniętej północy (kraju macierzystym firmy) lub na południu, które charakteryzuje niski poziom płac. Nieznalezienie odpowiedniego partnera wiąże się z koniecznością opuszczenia branży. Dostawca odpowiedni dla danego przedsiębiorcy posiada określony poziom kompetencji (expertise) wymagany do wytworzenia komponentu spełniającego jego wymagania⁹³. Następnie musi on przekonać potencjalnego partnera handlowego do poniesienia kosztów koniecznych do wykonania prototypu komponentu. W wypadku zaakceptowania owego prototypu przez przedsiębiorcę, partner musi dokonać dodatkowych inwestycji koniecznych do dostosowania aparatu wytwórczego do specyficznych potrzeb przedsiębiorcy. Przy założeniu powyższych warunków Helpman i Grossman [2005] wskazują na zależności dotyczące decyzji lokalizacyjnych przedsiębiorstw a wielkości rynku kraju dostawcy oraz panujących tam warunków, obejmujących jakość infrastruktury twardej i miękkiej⁹⁴, dostępną technologię i jakość środowiska prawnego.

Zgodnie z omawianą koncepcją, przedsiębiorstwom łatwiej jest znaleźć partnera w krajach o dużych rozmiarach rynku. Wynika to z założenia, iż rozmiary rynku determinują liczbę działających na nim dostawców komponentów (por. podrozdziały 3.1.1. oraz 3.1.3. niniejszej pracy). Duże rozmiary rynku lokalnych dostawców wiążą się z ich większą liczbą (większą głębokością infrastruktury miękkiej), a zatem bardziej prawdopodobne jest znalezienie tam partnera gotowego podjąć współpracę.

Odnosząc się do infrastruktury twardej krajów dostawców, autorzy modelu zauważają, że jej jakość wpływa na koszty i prawdopodobieństwo znalezienia odpowiedniego partnera. W wypadku dostawców, działających na rynkach lepiej wyposażonych w infrastrukturę komunikacyjną i transportową, przedsiębiorstwa ponoszą niższe koszty poszukiwania, a jednocześnie prawdopodobieństwo jego znalezienia (sukcesu) jest wyższe. Z kolei rodzaj dostępnej na rynku dostawcy technologii determinuje skłonność potencjalnego partnera do poniesienia kosztów związanych z przygotowaniem prototypu. Duże różnice w technologiach będą wiązały się z koniecznością poniesienia przez dostawcę wysokich kosztów dostarczenia prototypu, które przy braku gwarancji nawiązania

92 Ze względu na to ograniczenie model w pewnym sensie stanowi uzupełnienie modelu przedstawionego we wcześniejszym artykule autorów, który jednak nie dotyka zagadnienia przestrzennej lokalizacji działalności przedsiębiorstw. Więcej na ten temat zob.: Grossman i Helpman [2002].

93 Wszystkie założenia przyjęte w omawianym modelu są kompleksowo przedstawione w artykule Helpmana i Grossmana [2005].

94 Infrastruktura miękka rozumiana jest jako warunki otoczenia konkurencyjnego pozwalające na znalezienie odpowiedniego kooperanta czy dostawcy (np. liczba przedsiębiorców działających w określonej branży, zróżnicowanie oferowanych produktów etc.). Z kolei infrastruktura twarda to infrastruktura rozumiana w tradycyjnym ujęciu (np. jakość i liczba dróg szybkiego ruchu, dostępne środki komunikacji i transportu etc.).

112 współpracy wiążą się z wyższym poziomem ponoszonego przez niego ryzyka. Partnerzy funkcjonujący w środowisku prawnym, które w większym stopniu chroni ich interesy (np. wywiązanie się zleceniodawcy z kontraktu), są bardziej skłonni do poniesienia inwestycji koniecznych do dostosowania aparatu wytwórczego do specyficznych potrzeb przedsiębiorcy.

Z perspektywy zagadnienia przestrzennej lokalizacji działalności przedsiębiorstw z pewnym uproszczeniem można przyjąć, że zgodnie z prezentowanym modelem, decyzja przedsiębiorców, dokonujących wyboru zlokalizowania zewnętrznego dostawcy modułu łańcucha wartości, jest wypadkową warunków wynikających z jego lokalizacji, a w szczególności: głębokości infrastruktury miękkiej, jakości infrastruktury twardej, dostępności określonego rodzaju technologii, środowiska prawnego oraz poziomu płac.

Przedstawiona koncepcja w zakresie wyboru lokalizacji działalności przedsiębiorstw ma ściśle opisowy charakter⁹⁵. Dodatkowo ma ona ograniczone zastosowanie – wyjaśnia jedynie decyzje dotyczące lokalizacji działalności związanej z offshore outsourcingiem. Ponadto wszystkie uwzględnione czynniki mają charakter egzogeniczny w stosunku do samego dostawcy. Należy jednak mieć na uwadze, że przedstawione rozważania [Helpman i Grossmana 2005] mają charakter modelu ekonomicznego, a w związku z tym wymagały przyjęcia pewnych uproszczeń. Uwzględnienie w nim tak dużej liczby czynników determinujących wybór lokalizacji jest istotnym rozwinięciem tego zagadnienia w stosunku do pozostałych przedstawianych modeli handlu międzynarodowego.

W modelu zaproponowanym przez Grossmana i Rossi-Hansberga [2008] główna uwaga jego twórców koncentruje się na wpływie offshoringu na płace, dobrobyt i kierunki handlu. Niemniej jednak implicite odnosi się on również do zagadnienia lokalizacji działalności ekonomicznej. Zgodnie z przedstawianym modelem, przedsiębiorstwa organizują swoją produkcję, dzieląc łańcuch wartości na zadania/moduły/czynności/operacje technologiczne (tasks)⁹⁶. Mogą one zdecydować się na wykonanie poszczególnych zadań w kraju bądź za granicą. Niezależnie jednak, w którym kraju firma zdecyduje się na wykonanie zadania, będzie to wymagało zastosowania jej własnej technologii (zużycie czynników produkcji będzie takie samo)⁹⁷. Pomiędzy krajami występują różnice w cenach czynników produkcji (wysoko wykwalifikowanej pracy oraz pracy wymagającej niskich

95 Co prawda wskazuje ona czynniki wpływające na decyzję wyboru lokalizacji, ale na jej podstawie nie można wskazać procedury, którą powinny kierować się firmy dokonujące wyboru lokalizacji dostawcy zewnętrznego. 96 Zadania mogą być utożsamiane zarówno z półproduktami, jak i usługami.

97 W omawianym modelu autorzy przyjmują, że zadania za granicą mogą być wykonywane zarówno w ramach struktur firmy, jak i poza nimi. Niemniej jednak zdaniem Feenstra [2010, s. 10], możliwość transferu technologii poszczególnych zadań w wypadku przeniesienia jego wykonania za granicę bez ponoszenia z tego tytułu dodatkowych konsekwencji powinna być raczej interpretowana jako pozostawienie ich w strukturach własnościowych inwestora.

113 kwalifikacji)⁹⁸. Zatem korzyść, wynikająca z lokalizacji części działalności za granicą, jest konsekwencją możliwości połączenia technologii przedsiębiorstwa z tańszymi cenami czynników produkcji dostępnymi w określonym kraju. Z delokalizacją zadań wiążą się również dodatkowe nakłady, które mogą być interpretowane jako wymagane koszty organizacji i komunikacji. Wysokość tych kosztów zdeterminowana jest charakterem modułu, który odzwierciedla trudność jego przestrzennej delokalizacji, transportu itp. Stąd też przedsiębiorstwo decydujące się na delokalizację modułu łańcucha wartości uwzględnia nie tylko ceny czynników produkcji oraz przyjętą technologię produkcji, ale również dodatkowe koszty delokalizacji. Ich spadek lub wzrost odpowiednio poszerza lub ogranicza spectrum zadań, które mogą być realizowane za granicą.

Obie przedstawione powyżej koncepcje reprezentują nurt nowej nowej teorii handlu międzynarodowego. Przyjmują one mikroekonomiczny poziom analizy i koncentrują się na analizie zagadnień wertykalnej organizacji wytwarzania dóbr i/lub usług.

Pomimo rozwoju teorii handlu międzynarodowego, prawie dwa wieki po pierwszej publikacji Ricardo, prawo korzyści komplementarnych nie traci na aktualności. Niektóre badania empiryczne [WTO 2008] wskazują, że klasyczne teorie handlu międzynarodowego opierające się na koncepcji przewagi komplementarnej utrzymują swoją aktualność, zwłaszcza w obszarach, w których różnice w technologii i dostępnych zasobach mają duże znaczenie. Elementy tych teorii zostały również wykorzystane do analizy efektów fragmentaryzacji produkcji [Feenstra i Hanson 1996, 1997, 1999; Deardorff 1998, 2001; Jones i Kierzkowski 2001]. W nowej teorii handlu międzynarodowego uwaga badaczy koncentruje się na występowaniu rosnących efektów skali oraz zróżnicowaniu produktów po stronie produkcyjnej, a więc zaobserwowanych współcześnie zmian w działalności podmiotów gospodarczych, które wynikają z nasilenia się procesów globalizacji i liberalizacji gospodarek. Z kolei w ramach nowej nowej teorii handlu międzynarodowego uwaga koncentruje się na analizie zachowań heterogenicznych przedsiębiorstw zaangażowanych w wertykalnie zorganizowaną działalność. Zarówno koncepcje tradycyjnej teorii handlu, jak i te zaliczane do nowej i nowej nowej teorii handlu międzynarodowego powinny być postrzegane jako podejścia względem siebie komplementarne. Na przestrzeni lat koncepcje handlu międzynarodowego silnie ewoluowały, zwłaszcza w zakresie obszarów zainteresowania badaczy. Rozwój tych teorii poszerzył zakres dyskusji dotyczącej przestrzennej lokalizacji działalności gospodarczej. Niemniej jednak żadna z omówionych koncepcji nie odnosi się kompleksowo do tego zagadnienia.

98 Pełen zestaw założeń przyjętych w omawianym modelu jest kompleksowo przedstawiony w artykule Grossmana i Rossi-Hansberga [2008].

114

3.1.3. Lokalizacja działalności przedsiębiorstw w alternatywnych koncepcjach