Specjalizacja

Jak wspomniano w podrozdziale 3.2.1.1., Smith [1776] był ekonomicznym prekursorem idei specjalizacji – przedstawił i wprowadził on zagadnienie specjalizacji do głównego nurtu ekonomii. Zauważoną przez Smitha korzyścią wynikającą z podziału pracy był wzrost produktywności pracy, poziomu wiedzy oraz nowych sposobów realizacji zadań. Wspomniane korzyści nie są bezpośrednim wynikiem występowania specjalizacji, ale konsekwencją istnienia zjawisk bezpośrednio łączonych ze specjalizacją – efektów

153 uczenia się oraz efektów skali i zasięgu. Ich występowanie jest o tyle istotne, iż w niektórych wypadkach, by móc zaoferować produkt/usługę w konkurencyjnej cenie, konieczne jest prowadzenie działalności w skali umożliwiającej osiąganie odpowiednich efektów uczenia się i lub/efektów skali. Jednocześnie zakres specjalizacji, jak podkreślał Smith [1776], jest określany przez rynek – wielkość zapotrzebowania na specjalistyczny zakres usług. Jeśli popyt ten występuje i jest wystarczająco duży, przedsiębiorstwa podejmą specjalizację. Jeśli zaś popyt jest niewielki, nowe podmioty działają w bardzo małej skali lub nie wchodzą na rynek, a potencjalni zleceniodawcy muszą wykonywać zadania samodzielnie.

4.1.4.1. Efekty uczenia się

W rzeczywistości gospodarczej zaobserwowano efekty uczenia się. Polegają one na występowaniu postępu w odniesieniu do wykonywania określonych czynności wraz z ich powtarzaniem. Postęp ten jest wyrażony zmniejszeniem średniego nakładu czasu i/lub kosztów, który jest konieczny do wykonania określonego zadania. Zgodnie z prawidłowością zauważoną przez Wrighta [1936], wraz z podwajaniem liczby powtórzeń wykonywanych czynności (wielkości produkcji), ich koszt jednostkowy maleje o stały procent. Wynikające z powtórzeń zadań skrócenie czasu koniecznego do wykonania określonej czynności, jest konsekwencją zaznajomienia pracownika z procedurą i wykorzystywanymi narzędziami, a także znalezieniem szybszych sposobów wykonania zadań [Wright 1936]. Krzywa uczenia się (learning curve) ¹⁴⁰ pozwala na obserwację kształtowania się poziomu kosztów w zależności od liczby powtórzeń zadań. Proces uczenia się pracowników zależy od struktury programów szkoleniowych [Cohen i Levinthal 1990; Levinthal i March 1993; Terwiesch i Bohn 2001; Azizi et al. 2010], motywacji pracowników podczas wykonywania czynności [Janzen 1966, Baloff i McKersie 1966; Kanfer 1990; Agrell et al. 2002], wcześniejszego doświadczenia w wykonywaniu czynności [DeJong 1957; Nembhard i Uzumeri 2000; Nembhard i Osothsilp 2002] oraz złożoności czynności [Nembhard i Osothsilp 2002].

W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje uczenia się: pracownicze uczenie się (personal/operator learning) oraz organizacyjne uczenie się (corporate/organizational learning) [Harvey 1979; Yelle 1979; Reis 1991]. Efekty pracowniczego uczenia się obejmują wiedzę indywidualnych pracowników oraz korzyści z niej wynikające, które zostają utracone w wypadku usunięcia danego pracownika z realizacji dotychczasowego zadania. Z kolei uczenie się organizacyjne obejmuje wszystkie efekty, które pozostają w firmie nawet po usunięciu danego pracownika z realizacji

140 Wielu autorów odnoszących się do krzywej uczenia się i zagadnień z nią związanych posługiwało się również pojęciami krzywej postępu (progress curve), krzywej poprawy (improvement curve) lub krzywej doświadczenia (experience curve) [Yelle 1979, s. 302].

154 dotychczasowych zadań [Howick i Eden 2007]. Niezależnie od przedstawionego podziału w literaturze przedmiotu coraz częściej podkreśla się, iż na poziomie organizacyjnym krzywa uczenia się przedstawia więcej niż tylko wzrost umiejętności pojedynczego pracownika wynikający z powtarzania czynności. Zdaniem niektórych badaczy opisuje ona bardziej kompleksowy mechanizm – wspólny wysiłek grupy ludzi, zajmujących pozycje przy liniach produkcyjnych i w administracji, których celem jest coraz sprawniejsza realizacja wspólnego zadania [Jaber 2006]. Podobne podejście prezentował Yelle, który podkreślał, że krzywa uczenia się powinna być postrzegana jako model zagregowany - wynikający z sumy wszystkich źródeł efektów uczenia się danej firmy [Yelle 1979, s. 309]. Ponadto Ferioli et al. [2009] podkreślają, iż w dobie szerokiego wykorzystania modularyzacji łańcucha wartości, większa uwaga powinna być poświęcana efektom uczenia się występującym w ramach określonych komponentów/modułów, które dopiero po zagregowaniu pozwalają na otrzymanie krzywej uczenia się dla danego produktu. Zdaniem wspomnianych badaczy, ponieważ współcześnie koszty większości produktów przemysłowych mogą być wyrażone sumą kosztów ich komponentów, dopiero obserwacja efektów uczenia się w ramach każdego z komponentów pozwala na zobrazowanie faktycznej krzywej uczenia się dla danego produktu. Na konieczność analizowania efektów uczenia się przez pryzmat wszystkich modułów łańcucha wartości zwracają również uwagę Leslie i Holloway [2006, s. 116] podkreślając, iż transfer wiedzy i proces uczenia się oraz ich efekty stopniowo obejmują wszystkie moduły łańcucha wartości przedsiębiorstwa, sprawiając, iż wraz z upływem czasu (ilością powtórzeń zadań) cały proces staje się bardziej efektywny. Ponadto podkreślają oni, iż każde przedsiębiorstwo charakteryzuje się unikalnym procesem uczenia się, a każda branża posiada specyficzny zestaw czynników kształtujących to zjawisko [Leslie i Holloway 2006, s. 119]. Występowanie efektów uczenia się było przedmiotem obserwacji między innymi w takich branżach, jak: elektroniczna, maszynowa, motoryzacyjna, budownicza, papiernicza, stalowa, spożywcza, odzieżowa, chemiczna i oprogramowania [Baloff 1971; Anderson 1982; Dutton i Thomas 1984; Adler i Clark 1991; Reis 1991; Pananiswami i Bishop 1991; Darr et al. 1995; Nembhard i Uzumeri 2000; Vits i Gelders 2002; Hamade et al. 2007; Chen 2009; Jarkas 2010; Weber i Fayed 2010].

Wykorzystanie delokalizacji modułów łańcucha wartości pozwala na szersze wykorzystanie specjalizacji, a w związku z tym poszerza możliwości występowania efektów uczenia się w wąskim, ale szeroko powtarzalnym zakresie. W związku z coraz większymi możliwościami wykorzystania efektów uczenia się, poszczególne moduły mogą być szybciej i/lub taniej dostępne. Efekty uczenia wywierają bezpośredni wpływ na potencjał konkurencyjny przedsiębiorstwa i jego rozwój oraz możliwe do wykorzystania instrumenty konkurowania, a więc również strategię konkurencji. Ponieważ konsekwencje występowania

155 efektów uczenia się oddziałują bezpośrednio na finansowe aspekty funkcjonowania przedsiębiorstwa, można powiedzieć, że wywierają one wpływ również na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa.

4.1.4.2. Efekty skali i zasięgu

Efekty skali i zasięgu to zjawiska ściśle związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstw oraz efektami specjalizacji. Baumol et al. [1982] wskazują, że występowanie efektów skali i zasięgu jest konsekwencją wykorzystania na szerszą skalę posiadanych czynników produkcji, w tym między innymi pracy i kapitału. Współcześnie bardziej zasadne wydaje się przypisanie ich występowania intensywniejszemu wykorzystaniu szeroko rozumianych zasobów, a ponadto możliwości rozłożenia stałych i/lub mało elastycznych kosztów na większą liczbę wytworzonych produktów/usług. Występowanie dodatnich efektów skali oznacza, iż zwiększaniu wielkości wytwarzania towarzyszy mniej niż wprost proporcjonalny wzrost kosztów – przeciętny koszt wytwarzania zmniejsza się. Z kolei występowanie dodatnich efektów zasięgu oznacza, że poszerzenie obszaru działalności przedsiębiorstwa (w zakresie produktowo-usługowym), dzięki możliwości wykorzystania tych samych zasobów, wiąże się z koniecznością ponoszenia mniejszych kosztów, niż miałoby to miejsce w wypadku prowadzenia dwóch osobnych przedsiębiorstw. Źródła występowania dodatnich efektów skali i zasięgu są upatrywane między innymi w rozkładzie kosztów stałych na większą liczbę oferowanych produktów/usług, stąd też ich występowanie jest szczególnie istotne w branżach wymagających ponoszenia dużych kosztów stałych. Ponadto występowanie oszczędności uzasadniane jest możliwością uzyskania tańszego dostępu do surowców/materiałów/półproduktów z uwagi na większe wielkości zamówień, a także lepszym wykorzystaniem zasobów, których wielkości są mało elastyczne. Większe wolumeny wytwarzania pozwalają również na szybszy zwrot kosztów poniesionych na zakup lub rozwój technologii czy innych zasobów.

Efekty skali i zasięgu mogą występować w ramach każdego z modułów łańcucha wartości, a w określonym obszarze mogą być charakterystyczne wyłącznie dla danego przedsiębiorstwa lub dla wszystkich firm operujących w określonej branży. W głównym zakresie ich wpływ ogranicza się do instrumentów konkurowania, a więc strategii konkurencji, ale poprzez bezpośredni wpływ na wyniki finansowe przedsiębiorstwa oddziałuje również na pozycję konkurencyjną firm.