Zakres przestrzenny i przedmiotowy badań empirycznych

Przedmiotem przedstawianych badań empirycznych jest delokalizacja modułów łańcucha wartości przedsiębiorstwa oraz jej wpływ na konkurencyjność wykorzystujących ją podmiotów gospodarczych. Wpływowi delokalizacji modułów łańcucha wartości na konkurencyjność polskich przedsiębiorstw bezpośrednio poświęca się niewiele uwagi. W odniesieniu do zagadnienia fragmentaryzacji łańcucha wartości przedsiębiorstwa, dla polskiej gospodarki i tworzących ją firm, jako szansę rozpatruje się częściej uczestnictwo w globalnych łańcuchach wartości¹⁴⁶ niż optymalne wykorzystanie delokalizacji w ujęciu geograficznym i własnościowym. Tymczasem dane ekonomiczne sugerują, że polskie przedsiębiorstwa coraz szerzej wykorzystują delokalizację modułów łańcucha wartości¹⁴⁷.

142 Wykorzystanie metod ilościowych oraz jakościowych zostało zaplanowane na początku realizacji projektu badawczego oraz zaimplementowane zgodnie z wcześniej ustalonym planem.

143 Inny wyróżniany w literaturze przedmiotu rodzaj projektu badań mieszanych, uwzględniający znaczenie poszczególnych metod, to model równoległy (equivalent). Więcej zob. np. Johnson i Onwuegbuzie [2004]. 144 Inna proponowana w literaturze przedmiotu, stosowana w badaniach mieszanych metoda zbierania danych empirycznych to metoda symultaniczna (simultaneous). Więcej zob. np. Johnson i Onwuegbuzie [2004]. 145 Sposób zapisu charakterystyczny dla modelu projektu badawczego, został zaproponowany przez Morse [1991].

146 Zobacz, np. Panczyj i Gondek [2008]; Sińska [2008]; Jones Lang LaSalle [2009].

147 W 1995 roku w Polsce handel wewnątrzgałęziowy wynosił 22% [Černoša 2007], podczas gdy w 2007 roku jego poziom wzrósł do 50% [Kawecka-Wawrzykowska 2009] ogólnej wartości handlu Polski. Jednocześnie zawartość importu w eksporcie w roku 1995 wynosiła 17%, podczas gdy w roku 2005 wzrosła do 31% [OECD 2010, s. 240].

162 Stąd też zakres przestrzenny badań empirycznych został ograniczony do Polski, a przedmiotowy do polskich przedsiębiorstw¹⁴⁸ działających w branżach motoryzacyjnej oraz odzieżowej, reprezentowanych przez 1. respondenta. Z uwagi na przyjętą definicję polskich przedsiębiorstw, badaniem zostały objęte również podmioty sfinansowane kapitałem zagranicznym. Dane empiryczne wykorzystywane w badaniach ilościowych były gromadzone na podstawie wywiadów przeprowadzanych w okresie od października 2011 roku do marca 2012 roku.

Wybór branż objętych badaniem został dokonany celowo, z uwagi na sygnalizowany w literaturze wysoki potencjał globalizacyjny obu branż i wiążący się z nim szerokie możliwości delokalizacji [Farrell 2004], a także występujące w wypadku wybranych branż różnice w poziomie wykorzystywania czynników pracy i kapitału w procesie produkcyjnym. Techniczne możliwości dotyczące wydzielenia modułów łańcucha wartości przedsiębiorstw operujących we wspomnianych branżach i ich realizacji w oddalonych od siebie miejscach, sprawiają, że przedsiębiorstwa posiadają potencjał do prowadzenia działań zgodnie z przedstawionym na Rysunku 16. schematem.

Rysunek 16. Schemat wytwarzania dóbr w branży motoryzacyjnej i odzieżowej

Źródło: opracowanie własne.

Przedstawiony powyżej schemat w uproszczony sposób przedstawia sposób funkcjonowania przedsiębiorstw operujących zarówno w branży odzieżowej, jak i motoryzacyjnej. Stoją one przed możliwością wykorzystywania dostawców dóbr i usług działających w ramach wewnętrznych i zewnętrznych struktur własności, a jednocześnie pochodzących zarówno z kraju, jak i zagranicy. Zakupione moduły, wykorzystane przez producentów realizujących pozostałe działania w ramach swoich łańcuchów wartości i eksploatujących w nich własne zasoby, pozwalają na dostarczenie na rynek dóbr. Dobra te są następnie rozprowadzane za pośrednictwem dystrybutorów i/lub dostarczane bezpośrednio do klientów/konsumentów. Mimo iż przyjmując omówione uproszczenie, przedsiębiorstwa operujące w obu branżach są do siebie zbliżone, w ich działaniach w ujęciu branżowym

148 Jako polskie przedsiębiorstwa rozumiane są przedsiębiorstwa zarejestrowane w Polsce niezależnie od kraju pochodzenia kapitału, z którego zostały sfinansowane.

Wewnętrzni i zewnętrzni dostawcy modułów z kraju i zagranicy

Producent ^Dystrybutor

163 można również zauważyć liczne różnice. W dalszej części podrozdziału omówione zostaną cechy charakterystyczne obu branż z uwzględnieniem wymiaru międzynarodowego i Polski, a następnie przedstawiona zostanie próba badawcza do badań empirycznych.

4.2.1.1. Branża odzieżowa

Z uwagi na charakterystykę branży oraz jej wysoki potencjał globalizacyjny, delokalizacje¹⁴⁹ dotyczące przedsiębiorstw funkcjonujących w branży odzieżowej rozpoczęły się relatywnie wcześnie i stały się częstym obiektem analiz badaczy¹⁵⁰. Niewątpliwie przyczyniły się do tego: postęp technologiczny i liberalizacja handlu (szerzej zob. podrozdziały 1.2. i 1.4.), nie bez znaczenia pozostały jednak również cechy produktów końcowych i procesu ich wytwarzania. Po pierwsze, możliwe jest rozdzielenie poszczególnych modułów łańcucha wartości w ramach każdej grupy działań podstawowych i pomocniczych. Po drugie, w trakcie realizacji poszczególnych modułów konieczne jest relatywnie duże zaangażowanie czynnika pracy, choć w poszczególnych modułach poziom wymaganych kwalifikacji jest zróżnicowany. Uważa się, że najwyższa wartość dodana tworzona jest w ramach modułów obejmujących badania, projektowanie, sprzedaż, marketing i finanse, przy czym nie bez znaczenia pozostają w tym wypadku zasoby obejmujące informacje o rynkach i umiejętności koordynacji działań [Gereffi 1999, s. 43]. Jednocześnie realizacja tych modułów wymaga relatywnie wyższych kwalifikacji od pracowników w porównaniu do osób wykonujących proste działania produkcyjne, obejmujące np. wykrawanie, szycie, ozdabianie itp. Ponadto wysoki poziom wykorzystania siły roboczej skutkuje relatywnie wysokim poziomem wrażliwości kosztów wytwarzania na poziom wynagrodzenia pracowników.

W Polsce, w branży odzieżowej działa ok. 2700 przedsiębiorstw [PAIIZ 2011, s. 6]. Zgodnie z Polską Klasyfikacją Wyrobów i Usług obejmuje ona przedsiębiorstwa operujące w ramach przetwórstwa przemysłowego i zajmujące się produkcją odzieży skórzanej, roboczej i ochronnej, pozostałej odzieży wierzchniej, bielizny, pozostałej odzieży i dodatków odzieżowych, wyrobów futrzarskich, wyrobów pończoszniczych i pozostałych wyrobów dzianych (PKWiU – 14: Odzież). Branża ta obejmuje zarówno firmy zaangażowane w produkcję odzieży, jak i firmy świadczące usługi przeszycia dla innych podmiotów gospodarczych.

Z uwagi na obecność na rynku polskim licznych zagranicznych produktów odzieżowych, rodzime przedsiębiorstwa stanęły w obliczu konieczności sprostania

149 Autorka odnosi się do wszystkich delokalizacji, jakie mogły być udziałem przedsiębiorstw operujących w branży odzieżowej.

150 Zobacz, np. Appelbaum R.P., Gereffi G. [1994]; Ramaswamy K.V., Gereffi G. [1998]; Shelton R.K., Wachter K. [2005]; Dana L.P., Hamilton R.T., Pauwels B. [2007]; Evgeniev E., Gereffi G. [2008]; Mangieri T. [2008]; Gereffi G. [2010]; Gereffi G., Guler E. [2010]; Crestanello P., Tattara G. [2011]; Frederick S., Gereffi G. [2011]; Lyberaki A. [2011].

164 konkurencji międzynarodowej. Chęć oferowania produktów coraz bardziej wymagającym konsumentom w kraju i za granicą wymusiła poprawę jakości oferowanych produktów umożliwioną między innymi dzięki unowocześnieniu parku maszynowego, poprawie organizacji produkcji oraz wprowadzeniu systemów zarządzania jakością [PAIIZ 2011, s. 7- -8]. W latach 2004-2010 polscy producenci odzieży eksportowali swoje towary głównie na rynki Unii Europejskiej¹⁵¹ (udział eksportu na te rynki w eksporcie odzieży w ogóle, w analizowanym okresie, mieścił się w przedziale <88,51%; 91,88%>) oraz rynki pozostałych krajów Europy Środkowo-Wschodniej (udział eksportu na wspomniane rynki w eksporcie odzieży w ogóle, w analizowanym okresie, mieścił się w przedziale <4,12%; 9,54%>)¹⁵². Rekordowa wartość eksportu odzieży w analizowanym okresie wyniosła 9,71 mld złotych i była osiągnięta w 2010 roku. Kierunek zmian wartości polskiego eksportu odzieży na przestrzeni lat 2004-2010 nie był jednorodny (wartość ta zmniejszała się rok do roku w latach 2005-2007, natomiast od roku 2008 wzrastała rok do roku).

W latach 2004-2010 odzież na rynek polski była importowana głównie z krajów rozwijających się (udział importu z tych rynków w imporcie odzieży w ogóle w analizowanym okresie mieścił się w przedziale <66,81%; 80,26%>), w tym przede wszystkim Chin, oraz z krajów Unii Europejskiej (udział importu z tych rynków w imporcie odzieży w ogóle w analizowanym okresie mieścił się w przedziale <19,09%; 30,20%>)¹⁵³. Wartość importu odzieży w całym analizowanym okresie wzrastała rok do roku, osiągając rekordową wielkość 10,93 mld złotych w 2010 roku. W latach 2004-2008 Polska była eksporterem netto odzieży, jednakże wartość nadwyżki wygenerowanej z tego tytułu w bilansie handlowym malała z roku na rok. W latach 2009-2010 Polska była importerem netto odzieży, a wartość wygenerowanego w ten sposób deficytu rosła rok do roku. Wymaga podkreślenia, że o ile eksport odzieży generują przedsiębiorstwa prowadzące działalność w Polsce, za wielkość importu odzieży odpowiedzialne są zarówno firmy odzieżowe, jak również sieci handlowe niezaangażowane w działalność produkcyjną, ale oferujące odzież pod własnymi markami. Eksperci podkreślają, że z uwagi na bliskość rynków Europy Zachodniej, wysokie kwalifikacje kadry pracowniczej, coraz nowocześniejsze parki maszynowe oraz know-how, Polska jest atrakcyjnym miejscem produkcji sektora odzieżowego, zwłaszcza kreatywnych, krótkoseryjnych projektów o wysokiej jakości [PAIIZ 20011, s. 6; Otto 2011].

151 W wypadku rynku Unii Europejskiej mowa o obrocie wewnątrzwspólnotowym.

152 Obliczenia własne na podstawie danych dostępnych w Bazie Danych Handlu Zagranicznego Głównego Urzędu Statystycznego [http://hinex.stat.gov.pl/hinex/aspx/index.aspx].

153 Obliczenia własne na podstawie danych dostępnych w Bazie Danych Handlu Zagranicznego Głównego Urzędu Statystycznego [http://hinex.stat.gov.pl/hinex/aspx/index.aspx].

165 4.2.1.2. Branża motoryzacyjna

Branża motoryzacyjna w literaturze przedmiotu przedstawiana jest jako klasyczny przykład kapitałochłonnej, zaawansowanej technologicznie branży, w której operujący przedsiębiorcy orientują swoje łańcuchy wartości na działania dużych, międzynarodowych producentów dóbr finalnych [Gereffi 1999, s. 1]. Relokacja modułów łańcucha wartości przedsiębiorstw działających w sektorze motoryzacyjnym jest bardzo powszechna i szeroko wykorzystywana. Już w latach 80. XX wieku do produkcji japońskich samochodów wykorzystywano części od ponad 31 000 dostawców [Hill 1989, s. 466]. Bez wątpienia wpływają na to między innymi: relatywnie wysokie nakłady finansowe konieczne do prowadzenia działalności, standaryzacja produktów oraz wrażliwość przedsiębiorstw motoryzacyjnych na efekty skali i zasięgu. W skład branży motoryzacyjnej wchodzą producenci samochodów oraz producenci części. Z kolei producentów części dzieli się na dostawców oryginalnych podzespołów oraz zastępczych części zamiennych.

W 2008 roku branża motoryzacyjna przeszła przez szereg poważnych turbulencji wynikających między innymi z istniejącej na omawianym rynku nadwyżki światowej podaży nad popytem. Przemiany te były bardzo silnie odczuwalne nie tylko dla samych producentów samochodów, ale również ich dostawców. Wiele najsłabszych firm zostało wyeliminowanych z rynku. Nadwyżki mocy produkcyjnych sprawiły, że rywalizacja pomiędzy producentami samochodów również wzrosła [Rabij 2009, Gazeta Ubezpieczeniowa 2011]. Dodatkowo silne skoncentrowanie i duże rozmiary producentów samochodowych sprawiają, że ich siła przetargowa wobec dostawców części pozwala na wywieranie dużej presji cenowej. Z tej perspektywy dla wielu przedsiębiorstw z branży motoryzacyjnej istotne staje się osiąganie korzyści skali i zasięgu, korzyści wynikających z dostępu do tańszych zasobów oraz/lub posiadanie przewagi technologicznej. Takie warunki panują również w Polsce. Jednocześnie w analizach branżowych dotyczących sektora motoryzacyjnego coraz częściej podkreśla się również znaczenie kooperacji w zakresie zarówno innowacji, jak i produkcji [Gazeta Ubezpieczeniowa 2011; Deloitte 2009]. Niemniej jednak wskutek wystąpienia silnego kryzysu w latach 2008-2009 w branży motoryzacyjnej, władze wielu krajów zdecydowały się na działania o charakterze protekcjonistycznym (m. in. wsparcie finansowe firm uwarunkowane utrzymaniem bądź wzrostem zatrudnienia w kraju macierzystym). W związku z tym, przynajmniej w wypadku największych koncernów, możliwości relokacji zostały do pewnego stopnia ograniczone [Gazeta Ubezpieczeniowa 2011].

Sektor motoryzacyjny jest drugim pod względem wartości produkcji sprzedanej sektorem przetwórstwa przemysłowego w Polsce. Jak wspomniano wcześniej, w Polsce, w branży motoryzacyjnej, działa około 900 przedsiębiorstw, z czego 300 zostało sfinansowanych z udziałem kapitału zagranicznego [http://www.paiz.gov.pl/sektory/motory

zacja]. W latach 2008-2010 wielko w Polsce zmniejszała si

wskazywana jest jako perspektywiczn bezpośrednich (ich warto

2011], a dodatkowo istniej 2012]. Nakłady na działalno i procesowych w branż

co stanowiło niemal 13% tego rodzaju nakładów dla przemysłu przetwórczego w Polsce [GUS 2011, s. 460-462]. Ś

technicznych i narzędzi

-rozwojową (40,89%) [GUS 2011, s. 462]. Branża motoryzacyjna

roku było w niej zatrudnionych około 140

przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto na przestrzeni lat 2006 wzrastał [GUS 2011, s. 302]. Warto

do roku na przestrzeni lat 2006 rekordową wartość 18,4

miała ona zostać przekroczona w 2011 roku (prognozy o euro) [automotivesuppliers.pl, 2012].

eksportu polskiej branży motoryzacyjnej (Wykres 15.), choć znaczą

Wykres 15. Asortyment 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie

Głównymi zagranicznymi rynkami zbytu polskiej bran Unii Europejskiej. W 2010 roku niemal 87% eksportu

154 Termin eksportu został zastosowany umownie, dla ułatwienia przedstawienia dalszych danych, gdyż w ramach rynku Unii Europejskiej ma miejsce obrót wewn

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% Sa m oc hody os obow e i tow ar ow o-os obow e C zę śc i i a kc es or ia

2010 wielkość nakładów inwestycyjnych w bran w Polsce zmniejszała się [GUS 2011, s. 364], niemniej jednak

jest jako perspektywiczna dla przyszłych zagranicznych inwestycji h wartość po 11 miesiącach 2011 roku wynosiła 595 m

2011], a dodatkowo istniejące już przedsiębiorstwa deklarują dalsze inwestycje [Deloitte 2012]. Nakłady na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych w branży motoryzacyjnej w 2010 roku wynosiły 2

co stanowiło niemal 13% tego rodzaju nakładów dla przemysłu przetwórczego w Polsce 462]. Środki te zostały głównie przeznaczone na zakup maszyn, urz

ędzi oraz środki transportu (51,43%), a także działalno (40,89%) [GUS 2011, s. 462].

a motoryzacyjna na rynku polskim jest również istotnym pracodawc

zatrudnionych około 140 000 pracowników) [PZPM 2011, s. 20], a poziom cznego wynagrodzenia brutto na przestrzeni lat 2006

wzrastał [GUS 2011, s. 302]. Wartość eksportu polskiej branży motoryzacyjnej rosła rok a przestrzeni lat 2006-2008 oraz 2010-2011. W 2008 roku wielko

18,4 mld złotych [PZPM 2011]. Zgodnie ze wst

przekroczona w 2011 roku (prognozy oscylują w granicach 18,7 omotivesuppliers.pl, 2012]. Na przestrzeni lat produkty dominuj eksportu polskiej branży motoryzacyjnej, to samochody osobowe oraz to

znaczącą rolę odgrywają również części i akcesoria.

Wykres 15. Asortyment eksportu polskiego sektora motoryzacyjnego w latach 2008

ródło: opracowanie własne na podstawie: PZPM [2009, s. 15] oraz automotivesupplier.pl [2012]. Głównymi zagranicznymi rynkami zbytu polskiej branży motoryzacyjnej s

W 2010 roku niemal 87% eksportu¹⁵⁴ tej branży skierowane było na rynki

Termin eksportu został zastosowany umownie, dla ułatwienia przedstawienia dalszych danych, w ramach rynku Unii Europejskiej ma miejsce obrót wewnątrzwspólnotowy.

Si ln ik i w ys okopr ę ż ne A ut obu sy Sa m oc hody c ię ż ar ow e Pr zy cz epy i na cz epy 166 nakładów inwestycyjnych w branży motoryzacyjnej [GUS 2011, s. 364], niemniej jednak branża motoryzacyjna

dla przyszłych zagranicznych inwestycji cach 2011 roku wynosiła 595 mln euro) [Woźniak dalsze inwestycje [Deloitte w zakresie innowacji produktowych y motoryzacyjnej w 2010 roku wynosiły 2 894,5 mln złotych, co stanowiło niemal 13% tego rodzaju nakładów dla przemysłu przetwórczego w Polsce

rodki te zostały głównie przeznaczone na zakup maszyn, urządzeń że działalność badawczo-

istotnym pracodawcą (w 2010 000 pracowników) [PZPM 2011, s. 20], a poziom cznego wynagrodzenia brutto na przestrzeni lat 2006-2010 rok do roku ży motoryzacyjnej rosła rok 2011. W 2008 roku wielkość ta osiągnęła

Zgodnie ze wstępnymi prognozami, ą w granicach 18,7-19,1 mld Na przestrzeni lat produkty dominujące w wartości to samochody osobowe oraz towarowo-osobowe

ci i akcesoria.

eksportu polskiego sektora motoryzacyjnego w latach

2008-PZPM [2009, s. 15] oraz automotivesupplier.pl [2012]. ży motoryzacyjnej są rynki

ży skierowane było na rynki

Termin eksportu został zastosowany umownie, dla ułatwienia przedstawienia dalszych danych,

In

ne

2010 2009 2008

167 unijne. Wartość eksportu na pozostałe rynki w 2010 roku, stanowiąca nieco ponad 13% ogółu eksportu branży, wynosiła 2 233,4 mln euro [PZPM 2011]. W 2010 roku głównymi narodowymi rynkami eksportowymi dla polskiego sektora motoryzacyjnego były: Niemcy, Włochy, Francja, Wielka Brytania i Czechy (odpowiednio 28,8%, 15,2%, 7,7%, 7,2% i 6% udziału w eksporcie) [PZPM 2011, s. 21].