Rynki finansowe

Wzrost międzynarodowej aktywności przedsiębiorstw w zakresie wielkości generowanych obrotów handlu międzynarodowego i zagranicznych inwestycji bezpośrednich nie byłby możliwy bez liberalizacji rynków finansowych. Liberalizacja przepisów regulujących międzynarodowe przepływy kapitałowe poprzez umożliwienie dostępu do światowych zasobów finansowych ułatwiła finansowanie transakcji handlu i inwestycji zagranicznych w ujęciu globalnym. W wyniku wspomnianej liberalizacji w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat znacząco wzrosły poziom kapitalizacji rynkowej przedsiębiorstw oraz wielkości podejmowanych zagranicznych inwestycji (zarówno tych o charakterze portfelowym, jak i bezpośrednim). Celem realizowanym w podrozdziale jest przedstawienie zmian w zakresie liberalizacji rynków finansowych w odniesieniu do procesu globalizacji. W kolejnych podrozdziałach omówiono współczesne osiągnięcia dotyczące liberalizacji przepływów kapitałowych, a także wielkości i kierunki podejmowanych zagranicznych inwestycji bezpośrednich.

1.4.2.1. Liberalizacja przepływów kapitałowych

W literaturze przedmiotu liberalizacja finansowa odnosi się do środków nakierowanych bezpośrednio na zmniejszenie lub zniesienie kontroli regulacyjnej nad strukturami instytucjonalnymi, instrumentami i działaniami agentów rozmaitych segmentów sektora finansowego [Chandrasekhar 2004]. W pracy termin liberalizacja przepływów kapitałowych odnosi się do zmniejszania i znoszenia barier występujących na rynkach finansowych (krajowych i międzynarodowych) tak, aby stworzyć warunki pozwalające na występowanie wyższego poziomu mobilności kapitału, a także umożliwić jego przepływ do miejsc oferujących najwyższą stopę zwrotu z inwestycji.

Wśród czynników przemawiających za liberalizacją przepływów kapitałowych wymienia się [Zagha i Nankani 2005, s. 208]:

41 Szerzej zob. np. Dzikowska [2012b].

60 • słabe wyniki osiągane przez sektory finansowe znajdujące się w rękach władz

rządowych, wynikające z nieefektywnego wykorzystywania kapitału;

• wysokie koszty utrzymywania instytucji finansowych, których głównym właścicielem i kontrolerem były władze rządowe;

• presję wynikającą z postępującej globalizacji.

Państwami, które najszybciej zliberalizowały swoje rynki finansowe były duże gospodarki krajów rozwiniętych z relatywnie długą tradycją w sterowaniu gospodarką wolnorynkową (zwłaszcza USA i Wielka Brytania). To właśnie one za pośrednictwem IMF i WB (szerzej zob. podrozdział 1.3.1.1.) podjęły kroki zmierzające do liberalizacji międzynarodowych przepływów kapitałowych. Gwałtowna liberalizacja rynków finansowych i ich międzynarodowa integracja rozpoczęła się w drugiej połowie lat 80. XX wieku [Kose et al. 2009, s. 16]. W latach 80. i 90. coraz więcej gospodarek decydowało się na odejście od polityki centralnego sterowania rynkiem finansowym. Rosnąca liczba krajów zaczęła przeobrażać własne systemy finansowe – w większym stopniu opierano je na mechanizmach rynkowych i otwierano na rynki zagraniczne. Zmiany wprowadzane do narodowych systemów finansowych obejmowały między innymi [Zagha i Nankani 2005, s. 209-210; Ghosh 2005, s. 2-4]:

• zwiększenie poziomu uniezależnienia banków centralnych od nacisków politycznych; • zmniejszenie lub zniesienie kontroli państwa nad stopami procentowymi zgłaszanymi

przez agentów finansowych;

• prywatyzację państwowych banków i instytucji finansowych oraz wycofanie się państwa z roli pośrednika finansowego na rynku;

• stworzenie rynków giełdowych oraz ułatwienie uczestnictwa w nich dla przedsiębiorstw krajowych i zagranicznych oraz osób prywatnych z kraju i zagranicy; • umożliwienie zawierania transakcji pomiędzy agentami finansowymi, np. bankami

i innymi instytucjami finansowymi.

W rezultacie wprowadzonych zmian na narodowych rynkach finansowych w ciągu ostatnich 30. lat w większości gospodarek na świecie nastąpiło znaczące rozszerzenie dostępnej oferty usług i możliwości finansowych zarówno dla klientów korporacyjnych, jak i indywidualnych. Oferty te obejmują także podejmowanie inwestycji za granicą, np. w waluty obce, rynki giełdowe oraz instrumenty pochodne, a także bezpośrednie inwestycje.

Opinie ekonomistów dotyczące efektów liberalizacji finansowej są podzielone. Z jednej strony wskazuje się, iż liberalizacja wzmacnia rozwój rynków finansowych i przyczynia się do utrzymywania wyższego poziomu wzrostu gospodarczego w długim okresie⁴². Z drugiej strony, krytycy aktualnej formy liberalizacji finansowej wskazują,

61 iż pozwala ona na nadużycia i podejmowanie nadmiernego ryzyka, a ponadto wzmacnia niestabilność makroekonomiczną gospodarek oraz ich podatność na występowanie kryzysów finansowych i ekonomicznych⁴³. Niemniej jednak niewątpliwie liberalizacja przepływów kapitałowych przyczyniła się do zwiększenia międzynarodowych obrotów handlowych i wzrostu podejmowanych inwestycji zagranicznych.

1.4.2.2. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie

Decyzja przedsiębiorstwa o realizowaniu produkcji (całego łańcucha wartości lub jego części) za granicą w ramach wewnętrznych struktur własnościowych może wymagać podjęcia zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB). Mogą one odnosić się do budowy zupełnie nowego oddziału firmy (inwestycja typu greenfield) lub dotyczyć zakupu istniejącego podmiotu gospodarczego (inwestycja typu brownfield). Choć podejmowanie ZIB jest powszechnym zjawiskiem co najmniej od kilkudziesięciu lat, początek istotnego wzrostu ich liczby i wartości datuje się na okres znaczącej liberalizacji i deregulacji rynków finansowych – drugą połowę lat 80. XX wieku [WTO 2008, s. XIII].

Wykres 13. Wartość zagranicznych inwestycji bezpośrednich w latach 1994-2009 [mld USD]*

* Wartość USD wyrażona w cenach bieżących.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: http://www.imf.org (dostęp: marzec 2011).

Tylko w okresie 1994-2007 wartość podejmowanych na świecie zagranicznych inwestycji bezpośrednich wzrosła ponad 5,5-krotnie, osiągając rekordową wielkość 2485,14 mld USD w 2007 roku (Wykres 13.). Niemniej jednak wystąpienie kryzysu finansowego i ekonomicznego istotnie wpłynęło na wartość bezpośrednich inwestycji podejmowanych za granicą w latach 2008 i 2009. Ze względu na występowanie trudności w pozyskaniu kredytów, niższy poziom zysków, ogólnoświatową recesję i związaną z nią nadwyżkę mocy wytwórczych⁴⁴, a także wzrost awersji do ryzyka, zdolność inwestycyjna firm uległa silnemu

43 Zobacz, np. Bhagwati [1998]; Rodrik [1998]; Stiglitz [2000, 2004b].

44Szczególnie widoczne w branży samochodowej (w Europie nadwyżka mocy wytwórczych branży samochodowej sięga 20%, a według niektórych źródeł nawet 25–30%). Problem nadwyżki mocy wytwórczych

0 500 1000 1500 2000 2500 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Gospodarki rozwinięte Gospodarki wschodzące i rozwijające się Świat

62 ograniczeniu. W roku 2008 wartość ZIB podejmowanych na świecie spadła o ponad 15% w stosunku do roku 2007, a w roku 2009 w porównaniu do roku 2008 miało miejsce jeszcze silniejsze zmniejszenie wartości ZIB – o 40,16%.

Kierunki przepływów ZIB w ujęciu narodowym na przestrzeni czasu również ulegały zmianom. Od roku 2001 wzrasta udział krajów wschodzących i rozwijających się w całości ZIB podejmowanych na świecie. W 2008 roku do wspomnianych krajów trafiło 15% światowych ZIB w ujęciu wartościowym, była to rekordowa wielkość w analizowanym okresie. Warto podkreślić, iż w tym samym czasie wartość ZIB podejmowanych w krajach rozwiniętych spadła o 20,47%. Spadek ZIB w 2008 i 2009 roku najbardziej dotknął kraje rozwinięte. Przedsiębiorstwa coraz częściej dostrzegają potencjał drzemiący w gospodarkach wschodzących i rozwijających się. Firmy dokonujące tam ZIB mogą mieć na celu zarówno oferowanie na nich własnych produktów oraz usług, jak i lokowanie tam działalności produkcyjnej (najczęściej poszczególnych modułów swoich łańcuchów wartości). Jednocześnie coraz większa liczba przedsiębiorstw z krajów wschodzących decyduje się na podjęcie zagranicznych inwestycji bezpośrednich, w tym również w krajach rozwiniętych⁴⁵.