Nowe teorie handlu międzynarodowego

Specyficzne uzupełnienie i rozwinięcie teorii obfitości zasobów H–O–S stanowią koncepcje zaliczane do nowej teorii handlu międzynarodowego. Twórcy tej teorii, w celu zbliżenia się w swoich rozważaniach do rzeczywistości gospodarczej krajów wysoko rozwiniętych, znacząco zmodyfikowali założenia w stosunku do teorii tradycyjnej⁸⁵. Pozwoliło to na analizę handlu zróżnicowanymi produktami wytwarzanymi w skali masowej, występującego pomiędzy rozwiniętymi krajami o oligopolistycznej strukturze rynku.

Do nurtu nowej teorii handlu międzynarodowego zalicza się neotechnologiczne i neoczynnikowe teorie handlu międzynarodowego. Z punktu widzenia realizacji celu postawionego na wstępie niniejszego podrozdziału, szczególnie istotna jest teoria cyklu życia produktów zaliczana do neotechnologicznych teorii handlu międzynarodowego. Twórcą tej teorii jest Vernon [1966], lecz uznaje się, że jej podwaliny stworzył już na początku dwudziestego wieku Schumpeter [1942]⁸⁶. Koncepcja stworzona przez Vernona była na przestrzeni lat rozwijana między innymi przez Hirscha [1967; 1975], Fingera [1975] i Portera [1980]. Teoria ta wyjaśnia intensywność oraz kierunki handlu międzynarodowego pomiędzy krajami oraz różnice w tempie i charakterze rozwoju technologicznego tych krajów i działających w nich firm, przy czym w centrum zainteresowania koncepcji znajdują się innowacje produktowe. Konsekwencją przechodzenia produktów przez cykl życia jest relokacja procesu produkcyjnego, która bezpośrednio wynika z różnic w nakładach wymaganych w poszczególnych fazach cyklu oraz geograficznych różnic w kosztach produkcji oraz dostępności zasobów określonych rynków. W trakcie wyboru lokalizacji działalności gospodarczej skupionej na wytwarzaniu danego produktu, dużą rolę odgrywają ogólne uwarunkowania rozwoju gospodarczego kraju, dostępność określonych zasobów

85 Przede wszystkim odrzucili oni założenie o działaniu rynku w warunkach konkurencji doskonałej. Ponadto w teoriach tego nurtu uwzględniono występowanie rosnących korzyści skali działania (zewnętrznych i wewnętrznych), a także uchylono założenie identyczności funkcji produkcji we wszystkich krajach.

108 i poddostawców, bliskość, wielkość i chłonność wewnętrznego rynku zbytu oraz możliwość komunikowania się z nim, a także stopień elastyczności producentów i konsumentów [Zielińska-Głębocka 2006, s. 157]. Koncepcja przedstawia dynamiczne przejście przedsiębiorstwa od koncentracji i centralizacji produkcji do jej decentralizacji i rozproszenia, wraz z przechodzeniem produktu przez kolejne fazy cyklu, a tym samym z upływem czasu⁸⁷.

Zgodnie z przedstawianą teorią, proces inwencji i innowacji (pierwsza faza cyklu życia) produktu bazującego na nowej technologii wymaga zaawansowanej wiedzy, do zdobycia której konieczne jest zatrudnienie wysoko wykwalifikowanej siły roboczej. Ponieważ w tej fazie cyklu życia produktu produkcja ma charakter eksperymentalny i wykorzystuje się w niej niejednolitą technologię, wyrób jest wytwarzany w krótkich seriach, jest zróżnicowany i trafia jedynie na rynek wewnętrzny. W konsekwencji o podjęciu produkcji w tej fazie nie decyduje skala wytwarzania (możliwość uzyskania korzyści skali) ani wysokość kosztów. Firmy, produkujące produkty w tej fazie cyklu życia, powinny lokalizować działalność blisko odbiorców, w miejscach zapewniających odpowiedni poziom rozwoju i dochodów [Otta 1994, s. 47]. Na tym etapie rozwoju cyklu życia produktu firmy innowatorzy nie konkurują ceną, a ze względu na uzyskany monopol technologiczny mają możliwość realizacji wysokich zysków. Wiąże się to jednak z wysokim poziomem ryzyka rynkowego [Gorynia 2000, s. 38–39].

Z czasem, gdy produkt wchodzi w drugą fazę cyklu życia, staje się on bardziej standardowy, produkcja silniej zmechanizowana i masowa, a poziom umiejętności wymaganych do jego produkcji obniża się. Ponieważ następuje dyfuzja technologii, monopolistyczna pozycja pierwotnych innowatorów zostaje zlikwidowana, a na rynku dominuje konkurencja cenowa. Krajowi producenci kierują część produktów na eksport i umacniają pozycję na rynku międzynarodowym. Na znaczeniu zyskują kwestie związane z obniżeniem kosztów produkcji i osiąganiem korzyści skali. Ze względu na znaczną standaryzację produktu i wzrost zapotrzebowania na tańszą siłę roboczą, zwiększa się poziom internacjonalizacji produkcji i możliwe staje się przeniesienie produkcji do krajów o średnim, a następnie niskim poziomie płac i analogicznym poziomie rozwoju gospodarczego [Frenken 2006, s. 49–50]. Część produkcji z tych krajów trafia również do kraju innowatora.

W trzeciej fazie cyklu życia produktu następuje pełna standaryzacja procesu produkcyjnego, zwiększenie poziomu internacjonalizacji procesu produkcyjnego oraz podejmowanie produkcji i eksportu określonego produktu przez coraz większą liczbę krajów znajdujących się na niższym poziomie rozwoju niż kraj innowatora. Z kolei kraj pionierski

87 Długość poszczególnych faz jest charakterystyczna dla danego produktu/grupy produktowej lub usługi oraz branży, w której działa producent.

109 powoli wycofuje się z produkcji i eksportu standardowego dobra oraz angażuje się w produkcję i eksport kolejnych produktów innowacyjnych technologicznie.

Koncepcja ta posiada pewne ograniczenia w odniesieniu do zagadnienia wyboru lokalizacji działalności gospodarczej. Odmiennie bowiem przedstawia się kwestia wyboru lokalizacji zarządu przedsiębiorstwa i wyboru lokalizacji jednostki produkcyjnej. Jednocześnie wymagania względem lokalizacji jednostek produkcyjnych są charakterystyczne dla określonych branż, a przedstawiona koncepcja dotyczy w głównej mierze branż intensywnych technologicznie. Mimo wspomnianych ograniczeń, omawiana teoria nie traci na aktualności i posłużyła do wielu rozwinięć, między innymi do wyjaśnienia wyboru formy wertykalnej organizacji produkcji⁸⁸.

Choć teoria cyklu życia produktu, jako teoria handlu międzynarodowego, analizując kierunki przepływu towarów przyjmuje makroekonomiczny punkt widzenia, to w zakresie dotyczącym lokalizacji działalności gospodarczej koncentruje się na działaniach podejmowanych przez pojedyncze przedsiębiorstwa (innowatorów), a zatem korzysta z optyki ujęcia mikroekonomicznego. Przedstawiana teoria analizuje wertykalną organizację produkcji, podkreślając przy tym znaczenie bliskości poddostawców oraz możliwości oferowane przez internacjonalizację produkcji.

Zagadnienie lokalizacji produkcji zostało również zauważone i podjęte w innych modelach nowej teorii handlu międzynarodowego. Zgodnie z teorią chłonności rynku wewnętrznego, na wybór lokalizacji określonego rodzaju działalności gospodarczej ma wpływ rozmiar chłonności rynku wewnętrznego, który warunkuje możliwości uzyskania dodatnich korzyści skali produkcji i/lub zbytu [Burenstam-Linder 1961; Keesing 1965]. Kraje o dużym, chłonnym rynku powinny zatem specjalizować się w dziedzinach, które gwarantują uzyskanie wspomnianych korzyści, a tym samym zapewniają im możliwość uzyskania wyższego poziomu konkurencyjności cenowej i pozacenowej. Z kolei małe i średnie kraje o niewielkich rynkach wewnętrznych powinny zaangażować się w produkcję wyrobów, charakteryzujących się najniższym poziomem kosztów przy niewielkim rozmiarze produkcji.

Z kolei zgodnie z modelem Felveya-Kierzkowskiego [1987], kraje o dużej liczbie ludności osiągającej wysokie dochody powinny specjalizować się w produkcji dóbr droższych i o wyższym poziomie jakości, na które istnieje zapotrzebowanie na rynku wewnętrznym. Natomiast kraje o nielicznej grupie konsumentów o wysokich dochodach powinny specjalizować się w produkcji tańszych wariantów produktów o niższej jakości.

88 Antrás [2005] wskazuje, że relatywna dominacja outsourcingu lub integracji wertykalnej w kraju lub za granicą zależy od cyklu życia produktu. Podkreśla on, że w przypadku nowych produktów wszystkie moduły łańcucha wartości wykonywane będą w kraju macierzystym przedsiębiorstwa. Jednak z czasem produkcja komponentów jest relokowana do zagranicznych oddziałów, a wraz z wejściem w kolejne fazy cyklu

110 Mając na uwadze postawiony cel klasyfikacji omawianych koncepcji, należy zauważyć, że oba wspomniane modele przyjmują makroekonomiczny poziom analizy i wertykalną organizację produkcji.