Luksor Obiekt

Przynależność

administracyjna ^{Współczesna nazwa} zespołu ^{Historyczna nazwa} zespołu ^Funkcja Miasto Luksor,

prowincja Qena, Górny Egipt

Luksor El – Uqsur⁴³

Ipet – reset – Imen tzn. harem południowy Amona

Świątynia kultowa

Sytuacja

Zespół zorientowany jest na linii północ – południe i położony w centrum miasta Luksor, nad brzegiem Nilu. Współrzędne zespołu to: 25º 42´ N 32º 38´ E.

Rys. 6 Teby – plan.

Podstawowa literatura • • • • • • • • • • • •

Arnold Dieter, Der Templedes Königs Mentuhotep von Deir el–Bahari, Zabern 1974.

Arnold Dieter, Die Tempel Ägyptens. Götterwohnungen, Kultstätten, Baudenkmäler, Zűrich 1992.

Arnold Dieter, Lexikon der ägyptischen Baukunst, Zűrich 1994.

Arnold Dieter, The encyclopedia of ancient Egyptian architecture, Egypt 2003. Badawy Alexander, A History of Egyptian Architecture. The empire (the New Kingdom) from the eigteenth dynasty to the end of the twentieth dynasty, University of Calfornia Press Berkeley and Los Angeles 1968.

Johnson Raymond W., The epigraphic survey in Luxor. The first seventy five years, Chicago 2002, http://www-oi.uchicago.edu/OI.

Lipińska Jadwiga, Historia architektury starożytnego Egiptu (skrypt), Warszawa 1977.

Lipińska Jadwiga, Koźmiński Wiesław, Cywilizacja miedzi i kamienia. Technika starożytnego Egiptu, Warszawa 1977.

Lipińska Jadwiga, Sztuka egipska, Warszawa 1982.

Michałowski Kazimierz, Sztuka i kultura świata starożytnego – Luksor, Warszawa 1971.

Kompozycja

Główna oś świątyni biegnie z południa na północ. Natomiast dziedziniec z pylonem, dobudowanym przez Ramzesa II, posiada oś obróconą pod kątem do osi głównej, powodując nieregularny układ całego założenia.

Dyspozycja przestrzenna

Pierwszy element świątyni stanowi aleja procesyjna, łącząca świątynię z okręgiem Amona w Karnaku. Jest to najdłuższa spośród wszystkich alei i wynosi 4 km. Sfinksy posiadają głowę z przedstawieniem Amenhotepa III. Liczba posągów wynosiła 1292. ([6]s.227)

Dalej znajduje się pylon (szer. 65 m) będący tłem dla obelisku (ponad 25 m wysokości, drugi aktualnie stoi na placu Zgody w Paryżu) oraz dla kolosów – (15,6 m wysokości) przedstawiających siedzącego Ramzesa II.

•

•

•

•

Za pylonem widnieje dziedziniec, w obrębie którego znajduje się świątynia Totmesa III⁴⁴. Dziedziniec Ramzesa ma kształt równoległoboku o wymiarach 50 x 57 m i otoczony jest podwójnym portykiem kolumn o kapitelach

zamkniętych pąków papirusów.

W dalszej kolejności przebiega wielka kolumnada o dwóch szeregach, po siedem kolumn wysokości 16 m, zwieńczonych kapitelami w kształcie otwartych

kielichów kwiatów. Kolumnada ma długość 52 m, a szerokość pomiędzy otaczającymi ją murami 20 m. ([104]s. 7, 16)

Za pylonem Amenhotepa III znajduje się wielki dziedziniec świątynny. Jest on podwyższony w stosunku do kolumnady. Otacza go z trzech stron podwójny portyk kolumn papirusowych o zamkniętych kielichach kwiatów. Jego długość wynosi 48 m, szerokość 52 m .

Następnie widać otwartą od strony dziedzińca salę hypostylową i pierwszy westybul, zaś dalej salę stołu ofiarnego i salę na barkę. Sala hypostylowa składa się z czterech rzędów kolumn, a każdy z nich liczy ich osiem. Pierwszy westybul, przerobiony w czasach chrześcijańskich na kaplicę, posiada po obu stronach małe salki, służące pierwotnie do przechowywania sprzętów kultowych. Jedna z nich poświęcona była bogu Chonsu, druga – bogini Mut. Schody za kaplicą Chonsu prowadziły na taras świątyni. ([104]s. 17)

Rys. 7Plan świątyni. 1 – świątynia Amenhotepa III, 2 – repozytorium barki (Aleksandra Wielkiego), 3 – mammisi, 4 – sanktuarium rzymskie, 5 – sala hypostylowa, 6 – dziedziniec Amenhotepa III, 7 – kolumnada Amenhotepa III, Horemheba i Tutanchamona, 8 – dziedziniec Ramzesa II, 9 – kaplica triady tebańskiej, 10 – obelisk, 11 – świątynia Hathor, 12 –rzymska świątynia Zeusa, 13 – dromos, 14 – kościół, 15 – nabrzeże i nilometr, 16 – meczet Abu el – Haggag.

•

• •

Za salą na barkę znajduje się sala stołu ofiarnego i sanktuarium⁴⁵, jednak nie mają one bezpośredniego połączenia. Przejście z sali na barkę do sali kolumnowej, stanowiącej kolejną salę stołu ofiarnego i salę kultu słońca, prowadziło z boków sali, od wschodu i zachodu. ([96] s. 158 – 159)

Po wschodniej stronie drugiego westybulu znajduje się pomieszczenie zw. salą narodzin Amenchotepa III. ([104] s. 18)

Wzdłuż ściany wschodniej i zachodniej znajdują się kaplice bóstw towarzyszących Amonowi. Kaplice poprzedzone są salami ofiar dla grup sanktuariów. ([96]s. 158–159)

45 Do dziś zachowały się pomiędzy kolumnami ślady platformy, na której stał mały naos, rodzaj tabernakulum, zawierający posąg bóstwa. ([104] s. 18)

Datowanie

Fazy budowy świątyni • • • • •

Totmes III wzniósł kaplicę triady tebańskiej.

Amenhotep III ufundował wielką świątynię. Wykonawcą projektów był

Amenhotep syn Hapu⁴⁶, naczelny architekt i nadzorca wszystkich budowlanych prac królewskich. Pierwotny plan Amenhotepa syna Hapu obejmował salę

hypostylową i cały zespół wewnętrznych pomieszczeń sakralnych. Kiedy przed salą hypostylową zaczęto stawiać pylon, król zmienił plan i rozkazał zbudować przed świątynią szerszy od jej głównego masywu podwórzec, otoczony z trzech stron podwójnym portykiem o kapitelach kolumn imitujących zamknięte pąki papirusu. Przeniesiono budowę pylonu przed dziedziniec, następnie król polecił wznieść przed pylonem kolumnadę.

Tutanhamon zakończył budowę rozpoczętej przez Amenhotepa III wielkiej kolumnady, otoczył ją podwyższonym murem, zdobiąc jego ściany od wewnątrz płaskorzeźbami.

Ramzes II dobudował jeszcze jeden dziedziniec od strony północnej, jednak nie mógł tego dokonać w sposób prawidłowy, tzn. na przedłużeniu osi świątyni, ponieważ musiał uwzględnić zbudowane już dawniej przed świątynią przez Totmesa III kaplice na barki. Dlatego też podwórzec Ramzesa II posiada oś skrzywioną ku wschodowi. Ramzes II obok wzniesionych obelisków i swoich kolosalnych pomników przed pylonem uzurpował posągi Amenhotepa III, przerabiając je na własne.

Szabaka ozdobił reliefami portal u wejścia do świątyni.

46 Amenhotep syn Hapu – stworzył kanon sakralnej budowli egipskiej, realizując go w pełni w swojej świątyni grobowej na zachodnim brzegu Nilu. Należy sądzić, że ten wyjątkowy dla śmiertelnika zaszczyt - zezwolenie na wzniesienie świątyni ku pośmiertnej czci duszy Ka, został architektowi nadany przez króla (niewątpliwie za przyzwoleniem kolegium kapłanów świątyni Amona w Karnaku) jako nagroda za wypracowanie jednolitej koncepcji przybytku sakralnego; koncepcja ta uwzględniała zarówno wymogi rytuału, kultu, jak i zapewniała dostęp wiernych do poszczególnych pomieszczeń, zgodnie z istniejącym podówczas w Egipcie rozwarstwieniem klasowym społeczeństwa. ([104] s. 6, 7)

Zostały zniszczone Teby podczas drugiej kampanii asyryjskiej przez króla Assurbanipala w roku 663 p.n.e.

• • •

Aleksander Wielki wbudował w salę na barkę swoje sanktuarium.

Filip Arridajos wzniósł portal przed bramą prowadzącą do tzw. sali kolumnowej Amenhotepa III, redukując w ten sposób szerokość przejścia.

Fazy przebudowy świątyni

Rys.8 Plan przebudowanej świątyni

Dioklecjan wybudował zamek dookoła świątyni. Północna fasada zamku •

(214 m) znajdowała się na linii pylonów Ramzesa II. Każdy koniec był czworoboczną wieżą. Pomiędzy wieżami a pylonami znajdowały się bramy wejściowe wyraźnie podkreślone okrągłymi wieżami. Takie same bramy widniały od wschodu

i zachodu. Od strony wschodniej mijając bramę, wchodziło się na ulicę z kolumnadą (między kolumnami szerokość - 8 m), której południowa linia równała się z fasadą dziedzińca Amenhotepa III. Ulica ta krzyżowała się z ulicą biegnącą z północnej

fasady. Skrzyżowanie było wyraźnie podkreślone tetrastlonem. Na podstawach kolumn zapisano w łacinie inskrypcje, które musiały być wykonane

w 308–309 roku n.e. Z zachodniej wieży biegnie ulica z kolumnadą do dziedzińca Ramzesa II i krzyżuje się z ulicą z północnej fasady. Obydwie ulice flankują ściany z cegły mułowej. Również to skrzyżowanie było tetrastylonem na platformie na tym samym poziomie co dziedziniec Ramzesa II. Na bazach kolumn zamieszczono inskrypcję z 300 roku n.e.

Południowy pas muru zamku najprawdopodobniej znajdował się na linii końcowej świątyni. Przypuszczalna długość z północy na południe wynosiła 260 m.

Salę hypostylową Amenhotepa III przekształcono na sanktuarium świątyni kultu imperium. Osiem kolumn zdemontowano i użyto jako materiał wypełniający do nowej podłogi, której poziom był wyższy o 50 cm od wcześniejszej.

Sanktuarium pokryto malowidłami ściennymi, ukazującymi procesję na cześć Emperosa przedstawionego w półkolistej niszy, wbudowanej z tyłu wejścia do sali stołu ofiarnego. Wejście ma wysokość 2,75 m poprzedzone było baldachimem z 4 granitowymi kolumnami (4,45 m) z kapitelami kompozytowymi.

([13] s. 106 – 108, 234) •

•

•

Pierwszy westybul przerobiono w czasach chrześcijańskich na kaplicę. ([104] s. 17)

W zachodniej części świątyni dobudowano trzynawową bazylikę, określaną jako kościół południowo–zachodni z VI – VII wieku. Budowla była wykonana z kamienia ciosowego, reużytego z budowli faraońskiej⁴⁷. Zachowana wysokość ścian sięga strefy cokołowej. Grubość ścian waha się między 0,90 m a 1,50 m, jednak jak większość budowli tego typu, ściany wyposażone były w wiele nisz. Kolumny we wnętrzu zostały wykonane z piaskowca, prawdopodobnie na potrzeby kościoła. ([56]s. 172 – 174)

W ostatnim etapie przebudowy haremu południowego zbudowano meczet arabski Abu Haggag po wschodniej stronie dziedzińca Ramzesa II.

Kalendarium prac badawczych i konserwatorskich • • • • •

1859 – J.G. Wilkinson skopiował malowidła z przekształconej w okresie rzymskim sali hypostylowej. Istniejące dado (pas dekoracyjny rozpoczynający dekorację na ścianiena wysokości 86 cm od ówczesnego poziomu posadzki) imitowało panel z opus sectile - koło w obrębie kwadratu na zmianę z pionowymi prostokątami. Ściany powyżej dada przedstawiały sceny procesji zaczynającej się z obu stron północnych drzwi w kierunku niszy na przeciwległej ścianie.

Występujące kolory to: biały, czarny (bazalt), purpurowy, zielony, niebieski (lapis lazuli) i złoty. ([13]s. 234)

1887–1920 podjęto prace prowadzone po zachodniej stronie świątyni Amenhotepa III. Odkopano część rzymskiego castrum i pozostałości pojedynczych budowli z okresu rzymskiego i wczesnochrześcijańskiego. Na temat istnienia bazyliki chrześcijańskiej w licznych sprawozdaniach wykopaliskowych pojawiło się stosunkowo mało informacji. Dopiero w 1953 r. U. Monneret de Villard udowodnił, że chodzi w tym przypadku o budowlę z czasów tetrarchów. 1889, 24 marca – odnaleziono skarb (liczne naczynia liturgiczne ze srebra) na terenie wykopalisk prowadzonych przez M.E. Grebaut’a. Grebaut tak opisuje miejsce: a cote de la table d’offrande d’Ousortesen, podczas gdy wiadomo

z zgodnych informacji, pochodzących z wcześniejszych dokumentacji, że został on znaleziony w pobliżu kościoła z zewnętrznej strony dziedzińca Ramzesa II.

([56]s. 168)

1894 – B. H. James został szefem egiptologii na Uniwersytecie w Chicago, a następnie podczas swojej podróży do Egiptu wiele fotografował i studiował faraońskie monumenty. W 1919 r. założył na uniwersytecie chicagowskim Instytut Orientalistyki. Z pomocą Johna D. Rockefellera w 1924 r. stworzył odnogę

chicagowskiego instytutu w Luksorze, powszechnie znaną jako „Chicago Haus”. Również tego roku ruszyły pierwsze prace epigraficzne. ([74]) s. 1-2)

1907 – ze sprawozdania E.P. Weigall’a wynika, że dziedziniec Ramzesa II został oczyszczony w celu udostępnienia go turystom.

• • • • • • • • • • •

1916–1917 – G. Legrain publikuje w dwóch raportach położenie kościoła wczesnochrześcijańskiego po zachodniej stronie świątyni Amenhotepa III. ([56]s. 168)

1926-27 rozpoczęły się, prac podjęte przez grupę epigrafików z Instytutu Orientalistycznego Uniwersytetu Chicago z siedzibą w Luksorze „Chicago House”.

1938 – U. Monneret de Villard podejmuje próbę rekonstrukcji wszystkich budowli z przybudówkami, znajdującymi się w zachodniej części światyni.

1951 – L. Habachi tworzy całościowy plan obszaru ruin zachodniej części świątyni.

1955 – odkryto dwie budowle wczesnochrześcijańskie przed pylonem świątyni. ([56] s. 180)

1987 – odkrycie na dziedzińcu Amenhotepa III skrytki z licznymi rzeźbami, aktualnie znajdującymi się w Muzeum w Luksorze. Demontaż kolumnady, niezbędny do wykonania drenażu dziedzińca, a następnie wymiana zniszczonych elementów fundamentów i baz kolumn na nowe oraz ponowny monotaż

kolumnady. Prace prowadzone przez Egipski Służbę Starożytności w latach 90-tych.

1995 – Epigraphic Survey otrzymał 5–letnie dofinansowanie z Programu Starożytnych Zabytków Egiptu i Amerykańskiego Centrum Badań Naukowych w Egipcie w celu dokonania konserwacji i wzmocnień niszczących dekorowane fragmenty piaskowca na placu, gdzie składowane są zabytkowe bloki.

Konserwatorzy John Stewart i Hiroko Kariya nadzorowali ten projekt od początku. ([74] s. 6)

1996-Epigraphic Survey przedstawił I tom z cyklu świątyni w Luksorze pt. Reliefy i inskrypcje świątyni w Luksorze. ([74] s. 5)

1999/2000 – Epigraphic Survey w ramach grantu prowadzi zabezpieczenie i konserwację bloków dekorowanych

2000 - 2001 – zostały przeprowadzone prace przy Dziedzińcu Słonecznym Amenhotepa III.

2001 - 2002 – podjęto badania, prowadzone przez szwedzkich inżynierów nad wodami gruntowymi.

4. Medinet Habu