GÓRNY TARAS
5. Portyk górnego tarasu • 1969 – 1972
− •
• Stan zachowany:
Rekonstrukcja tej części świątyni była już zaawansowana. Wykonano już stropy nad niższymi portykami (Puntu i Narodzin). Stropy te stanowią platformę przed górnym portykiem. Rozpoczęto rekonstrukcję wszystkich 24 frontalnych filarów, w tym istniało już 8 do pełnej wysokości. Filary posiadały zrekonstruowane do połowy ozyriaki. Ściana zachodnia portyku istniała po obu stronach granitowego portalu w różnych wysokościach. Ściana północna portyku istniała do pełnej wysokości, częściowo zrekonstruowana. Ściana południowa również zrekonstruowana do pełnej wysokości posiadała znikomą ilość elementów oryginalnych. Przy wschodnim licu ściany południowej zrekonstruowano ozyriaka do pełnej wysokości. Całkowite proporcje budzą duże wątpliwości. Opisane prace wykonane były w okresie działalności Baraize’a – badania
prowadzone przez arch. W. Połoczanina. Dzięki zachowanym fragmentom dolnych partii kolumn protodoryckich pomiędzy figurami ozyriackimi a ścianą zachodnią, można było określić pierwotny wygląd kolumn górnego portyku.
Przeprowadzono szczegółowe badania narysów i charakterystycznych śladów stosowanych przy wykonywaniu elementów poziomych i pionowych na posadzce. Badania nad prawidłowym rozstawem filarów frontalnych wykazały, że osiowy ich rozstaw z wyjątkiem partii środkowej zamyka się w granicach około 2,4 m. Jest to składowa szerokości filara i przestrzeni między nimi. Teoretycznie dawało to wymiary około 80 cm (1½ łokcia królewskiego) szerokość każdego filara i 1,6 m (3 łokcie królewskie) prześwit między nimi. Wpisanie portyku w siatkę o wymiarach 80 cm x 80 cm ukazuje, że wszystkie elementy pionowe
zakomponowane są w tych gabarytach. Teoretyczne rozważania zostały
potwierdzone odnalezieniem na zachodniej ścianie portyku znaków kamieniarskich
1968/1969
W związku z tym, że południowe skrzydło portyku wymaga dokonania zmian
w zrekonstruowanych przez Baraize’a filarach, na skutek niewłaściwego doboru koneksji, co wymaga dodatkowych studiów, zdecydowano się na
rekonstrukcję filarów północnego skrzydła portyku.
Przy rekonstrukcji podjęto ogólną zasadę, iż nie powtórzono pierwotniej konstrukcji filarów, które w pierwotnej swej formie były wznoszone łącznie z figurami ozyriackimi, stojącymi na ich froncie i przez to wiązane pomiędzy sobą
warstwami. Odstępstwo od tego rodzaju konstrukcji podyktowane było m.in. zbyt małą ilością elementów oryginalnych. Nie przewidziano również rekonstrukcji wszystkich figur do pełnej ich wysokości. Poza tym byłyby trudności z wydobyciem bloków kamiennych o zadanej kubaturze. ([166] s. 3)
1972
Górny Portyk stanowi wieńczący element w ogólnej bryle świątyni i jest
wyeksponowany. Dążenie do jego odtworzenia, a tym samym odtworzenie bryły architektonicznej świątyni, było już ukierunkowane przez poprzedników. Dotychczasowy stan zachowania portyku wymaga zakończenia prac. Planowana jest reintegracja górnego portyku w celu uzyskania pierwotnego wyglądu świątyni. Zakres tej pracy sprowadzony zostanie do reintegracji frontalnych filarów
(w pierwszej fazie samych filarów bez figur, a w następnej fazie reintegracja ozyriaków do częściowej lub pełnej wysokości) i architrawów – w pierwszym rzędzie oraz anastylozy gzymsów i balustrad. Uzupełnienie ściany portyku oryginalnymi blokami, mającymi zgodność dekoracji z istniejącymi blokami w tych ścianach to kolejny etap prac.
Przewidziano również przekrycie portyku stropem w celu uzyskania światłocienia, który w widoku ogólnym świątyni ma zasadnicze znaczenie. ([126] s. 8 – 18) Reintegrację portuku wykonano pod
w postaci klinowego wcięcia.
Kolejne badania dotyczące wysokości kolumn portyku, oparte zostały na wyżej opisanej siatce modularnej. ([126] s. 8 – 29) • 1982/1983
Praca badawcza egiptologów i architektów skupiona była m.in. na wydzieleniu i zlokalizowaniu miejsca dla oryginalnych fragmentów, przynależących do ściany zachodniej portyku.
nadzorem W. Połoczanina. ([168]s. 76)
• 1982/1983
W wykonaniu prac restauratorskich dużą przeszkodę stanowił brak
wielkowymiarowych bloków wapienia, potrzebnych na trzony kolumn. Ustawiono cztery trzony kolumn w skrzydle
północnym portyku. W restaurowane trzony kolumn protodoryckich i baz osadzono oryginalne fragmenty zgodnie z uprzednio wykonanym projektem. Prowadzono również prace restauracyjne wewnętrznego rzędu architrawów oraz rekonstrukcję stropów. Jednak na skutek braków materiałowych prace zostały przerwane. Przystąpiono natomiast do montażu bloków gzymsowych, ustawiając na zewnętrznych architrawach 24,7 mb gzymsu. Kontynuując prace reintegracyjne zachodniej ściany portyku, osadzono 15 fragmentów. Zrezygnowano z licowania ceglanej konstrukcji, gdyż w przyszłości wiązałoby się to
z demontażem w miejscu gdzie odnalazłyby się oryginalne bloki. ([170]s. 11 – 13)
• 1983/1984
W północnym skrzydle portyku odrestaurowano dwie kolumny, wykorzystując oryginalne bloki. Wykonano cztery przęsła architrawu środkowego rzędu portyku, w tym jedno składające się z oryginalnych fragmentów. Architraw ten rekonstruowany był
poprzednio przez Baraize’a, a badania dowiodły że elementy tego architrawu pochodzą co najmniej z trzech odrębnych architrawów.
Architraw rekonstruowany przez Baraize’a wykonany był z cegły dziurawki na
belkach stalowych. Nowo restaurowany architraw swą konstrukcję opartą ma na żelbetowej płycie grubości 10–12 cm, na której wymurowano ceglane ścianki, tworząc wewnętrzne i zewnętrzne lico architrawu.
W tak wykonane ścianki wmontowano oryginalne, reliefowane fragmenty. Wałek
(torus) profilujący górę architrawu wykonano w żelbetowej płycie. Strop górnego portyku wykonano z cienkościennych koryt
prefabrykowanych, z wyprawą widocznej płaszczyzny w sztucznym kamieniu. Ułożono 17 koryt stropowych. Stropy leżą już nad całym południowym skrzydłem portyku oraz nad jego środkowym, wejściowym przęsłem. W południowym skrzydle zachodniej ściany portyku osadzono 18 oryginalnych, reliefowanych bloków, jednak nie zakończono licowania ceglanej konstrukcji ściany. ([171]s. 12 – 15)
• 1984/1985
Zgodnie z planem wzniesiono wszystkie trzony protodoryckich kolumn
wewnętrznego rzędu, kończąc tym samym zasadnicze prace kamieniarskie
i montażowe z tym związane. W trakcie tych prac wmontowano do nich
20 oryginalnych fragmentów. Pełne ukończenie reintegracji kolumnady górnego portyku wymaga jeszcze kosmetycznego docięcia trzonów, osadzenia w nich maksymalnej ilości fragmentów jakie uda się ustalić oraz spatynowanie kolumnady, wraz z pozostałymi elementami górnego portyku, przy użyciu naturalnych
barwników ziemnych, celem zniwelowania zbyt drastycznych różnic kolorystycznych, pomiędzy nowymi elementami a
oryginalnymi. Na protodoryckich kolumnach zamontowano 12 przęseł architrawu, do którego wmontowano łącznie 5 oryginalnych bloków
architrawowych w północnym skrzydle górnego portyku.Na północnym skrzydle zamontowano 10 przęseł koryt
stropowych. Prawie wszystkie koryta zostały przykryte górnymi płytami żelbetowymi, które zaspoinowano po ułożeniu. Wykonano 15 mb gzymsu montując jego elementy na architrawach zewnętrznych rzędu filarów z
jednoczesnym ich wiązaniem do konstrukcji stropowej. W wykonanej części gzymsu zamontowano 9 oryginalnych fragmentów.
W południowym skrzydle zachodniej ściany portyku wbudowano do ceglanej konstrukcji 54 oryginalne fragmenty oraz oblicowano ją w zakresie 50% przy zastosowaniu prefabrykowanych płytek ze sztucznego kamienia. Północne skrzydło zachodniej ściany górnego portyku zostało oblicowane w pełni płytami
okładzinowymi oraz wstawiono 22 oryginalne bloki. ([172]s. 8, 9) • 1985/ 1986
Zakończenie prac konserwatorskich bez rekonstrukcji figur ozyriackich.
Przystąpiono do prac z produkcją
prefabrykatów potrzebnych na przekrycie północnej części portyku. Pięć elementów stropowych zostało ułożonych wraz z płytami przykrywającymi od góry otwarte koryta stropowe. Równocześnie ułożono i zamontowano na zewnętrznych architrawach portyku 15 mb gzymsu. Na ścianie północnej zakończono osadzanie oryginalnych, reliefowanych bloków licowych ścian w ich pierwotnej pozycji. Ściana ta, posiadając
rekonstrukcję Baraize’a, musiała być częściowo zdemontowana ze względu na mylne osadzenie oryginalnych bloków, a także na odnalezienie licznych fragmentów należących do tej ściany. W pozostałych miejscach zamontowano prefabrykowane płyty, imitujące podział bloków ściennych. Południowa ściana portyku została
poddana podobnym zabiegom, gdyż odnaleziono 22 reliefowane bloki, pochodzące ze scen tej ściany. Po
przeprowadzeniu badań egiptologicznych okazało się, że 20 bloków umieszczonych tam przez Baraize’a, zostało mylnie w nią wmontowanych. W pracach
konserwatorskich nie można było działać zgodnie z niekwestionowanymi prawami, jakie powinny rządzić wszelkimi tego typu pracami. Mianowicie zanim zaistnieją możliwości prowadzenia prac
realizacyjnych, każda część obiektu powinna mieć uprzednio zakończone badania, studia i opracowania
dokumentacji projektowej. Po kilkuletnich, nieskończonych pracach badawczych, które nie mogły być podstawą do podjęcia
• 1988/1989
Rozpoznane i posegregowane zostały elementy figur ozyriackich znajdujących się w lapidarium. Na podstawie materiałów ikonograficznych opracowanych przez Winlocka, który podsumował wcześniejsze
prac rekonstrukcyjnych, władze egipskie oczekiwały szybkich realizacji. Efektem tego stało się, że prace badawcze
prowadzone były równocześnie z pracami konserwatorskimi, a także z pracami polegającymi na poprawianiu poprzedników (przede wszystkim Baraize’a). ([173]s. 10 – 18) • 1986/1987
Restauracja ściany flankującej portyk od północy, która uległa zawaleniu latem 1986 r. Po dokładnym rozpoznaniu przyczyn oraz opracowaniu
inwentaryzacji, jak też omówieniu z geologami sposobu przeprowadzenia prac, przygotowano projekt konstrukcyjny, zgodnie z którym przeprowadzono
następnie prace zabezpieczające i restauracyjne. Przyczyną zawalenia środkowego fragmentu ściany było parcie powodowane tak spęcznieniem
zerodowanych skał iłowych, jak też pozostałym z nich luźnym zasypem. Ściana wzniesiona jako licowa, a nie jako konstrukcja oporowa, słabo powiązana zaprawą, kilkakrotnie restaurowana przez poprzedników, musiała ulec parciu wietrzących skał, niczym nie osłoniętych przed wpływem atmosferycznym. Przed wykonaniem prac restauracyjnych wykuto i usunięto zwietrzałe partie skały, kując jednocześnie rodzaj stopni, na których oprze się wypełnienie zaplecza ściany. Następnie zaizolowano oczyszczone iły, stosując płynny bitum, po czym murowano z łamanego kamienia wapiennego na zaprawie cementowej wypełnienie wykutej przestrzeni, pozostawiając szczelinę
między murem licującym a wypełnieniem, w którą wprowadzono obustronne
krzyżowe zbrojenie. W ten sposób murowano kolejne warstwy ściany. Dodatkowo w połowie wysokości ściany dodano żelbetową przeponę wzmacniającą całość.([174]s. 16-17)
• 1987/1988
Zgodnie z projektem konstrukcyjnym, konsultowanym z geologiem prowadzono prace wzmacniające i restauracyjne na ścianie flankującej górny portyk od północy.
próby rekonstrukcji wszystkich rzeźb z odnalezionych elementów na terenie Deir el–Bahari oraz obserwacji in situ można wysnuć następujące wnioski:
- odkopanych elementów nie poddano żadnym zabiegom konserwatorskim, nie próbowano wzmocnić struktury kamienia (metody wówczas nieznane);
- w wykonywanych rekonstrukcjach nie uwzględniono ważnych czynników przyspieszających proces niszczenia kamienia. Do zbrojenia użyto stali węglowej, która pomimo niskiej wilgotności powietrza ulega korozji. Nie uwzględniono różnicy stopnia
rozszerzalności kamienia i metalu w czasie silnego nagrzewania dziennego i szybkiego ochładzania nocą oraz przyspieszonego procesu utleniania się stali w połączeniu z gipsem;
- nie zabezpieczono warstwy malarskiej np. werniksem;
- nie wykonano badań zaprawy użytej do łączenia elementów na wytrzymałość, stopień kurczliwości, rozszerzalności, odporności na ściskanie, długotrwałe nagrzewanie itp.
Skutki tak przeprowadzonych rekonstrukcji są widoczne na obiektach – beton i zaprawy są popękane, łuszczą się i odpadają.
Z publikacji Winlocka wynika, że wcześniej odnaleziono kilkanaście głów posągów ozyriackich z górnego portyku i dziedzińca, jednakże do chwili obecnej w lapidarium zachowało się ich 7 w bardzo złym stanie – destrukcja strukturalna spowodowana przez rosnące kryształy soli. Przetrwało również około 25% fragmentów torsów.
W trakcie misji poprawiono wcześniejsze konserwacje na dwu figurach ozyriackich górnego portyku. ([100]s. 10 – 11) • 1996/1997
Badania fragmentów figur ozyriackich. ([119]s. 53)
• 1997/1998
W ramach prac badawczych
wyselekcjonowano 30 nowych fragmentów figur ozyriackich, należących do
frontalnych figur portyku.
Zidentyfikowano również 20 dużych
Oczyszczoną z łupków skalnych
powierzchnię zaimpregnowano płynnym bitumem. Główna część restaurowanej ściany została uzupełniona i wyrównana przy zastosowaniu prefabrykowanych płytek okładzinowych, wykonanych w sztucznym kamieniu. Zakończona też została górna płyta żelbetowa
przekrywająca wypełnienie wykonane za ścianą. ([171]s.9)
• 1994/1995
Kontynuowano prace nad rekonstrukcją posągów ozyriackich. Do dwóch nowo zrekonstruowanych posągów
zamontowano 80 oryginalnych fragmentów, w tym: głowy, korony i królewskie insygnia. Dolne partie (nogi i stopy) odkuto w nowym materiale. ([118]s. 40)
• 1996/1997
Prace restauracyjne rampy – północnej balustrady. Prace restauracyjne figur ozyriackich. ([119]s.52,53)
• 1997/1998
Odtwarzanie figur ozyriackich odbywa się techniką narzutową z zaprawy składającej się ze sproszkowanego wapienia, piasku i białego cementu. Duże oryginalne
fragmentów należących do mniejszych ozyriaków przedstawiających królową, a zlokalizowanych w niszach ściany zachodniej dziedzińca festiwalowego. ([120] s. 120- 121)
• 1999/2000
Badania archeologiczne i architektoniczne rampy – Z. Szafrański, M. Boruta.
Sporządzenie projektu restauracji – M. Boruta. ([147a]s.200,203)
fragmenty łączone są stalowymi klamrami. Kolorystyka nowych elementów zbliżona jest do oryginałów. ([120]s. 120 – 121)
• 1999/2000
Prace restauracyjne figur ozyriackich prowadził W. Myjak. ([147a]s. 200) 6. Zespół kultu słonecznego
• 1983/1984
Wynikiem badań architektonicznych było ustalenie, że ściana dzieląca westybul ołtarza słonecznego od jego dziedzińca dostawiona została do już rozpoczętej albo też istniejącej budowli. Prawdopodobnie plan świątyni Hatszepsut uległ zmianom. ([171]s. 17 – 18)
• 1984/1985
Badania obejmowały trzy podstawowe zagadnienia:
1. struktura i geneza ściany pomiędzy westybulem a dziedzińcem,
2. odkrywki posadzki i fundamentów, 3. narysy na blokach fundamentowych,
służące do wytyczania stawianych ścian. ad 1. Ściana poprzeczna, wykonana z bloków wapiennych, zachowana w pierwszej warstwie o wysokości 43 cm. Badania wykazały, że ściana została dostawiona w kolejnym etapie
do południowej ściany zespołu, poprzez co wyodrębniony został westybul. Badania polegały na przebadaniu posadowienia ściany oraz procesu powstawania.
ad 2. Badania posadzki wykonano w kilku dowolnie wybranych, charakterystycznych miejscach. Stwierdzono w nich, że bloki fundamentowe ścian posadowione są bezpośrednio na zniwelowanej powierzchni skały i zaspojone zaprawą wapienną. ad 3. Sposób wytyczania i posadowienia ścian oraz ewentualne etapowanie
powstających poszczególnych elementów świątyni. Przebadano i zadokumentowano rysunkowo i fotograficznie 23 wybrane charakterystyczne miejsca styku dolnej warstwy ścian z powierzchnią fundamentów w postaci narysów. Ponadto
• 1988/1989
Zgodnie z projektem konsultowanym z geologiem prowadzono prace
oczyszczające zaplecze ściany północnej dziedzińca.
Zza zagrożonej ściany wybrano drobne produkty wietrzenia, dochodząc w miarę możliwości do litej skały (calca).
Powierzchnię skały zaizolowano przy pomocy płynnego bitumenu i wyłożenia na dnie folii PCV. Przestrzeń pomiędzy ścianą a skałą wypełniono łamanym wapieniem zalewanym warstwami zaprawą cementową na wysokość około 1,5 m od poziomu posadzki.
Równocześnie z pracami
zabezpieczającymi ścianę północną
usunięto spękania poprzeczne w sklepieniu i ścianach kaplicy Anubisa, likwidując szczeliny pomiędzy przemieszczonymi od parcia blokami. Bloki dosunięto, a
brakujące kamienie (w rejonie wejścia do kaplicy ) odkuto na nowo
zadokumentowano zmianę obróbki oraz fakturę wystających części bloków fundamentowych. Badania prowadził A. Stefanowicz. ([145] s. 1 – 3) • 1994/1995
Misja konserwatorska przygotowała projekt techniczny rekonstrukcji ołtarza
słonecznego. Jego konserwacja zakładała konsolidację uszkodzonych bloków i wymianę tych, które uległy całkowitej dezintegracji. W celu uczytelnienia formy architektonicznej projekt przewiduje
rekonstrukcję jednego z narożników ołtarza. Jednocześnie przygotowano projekt
rekonstrukcji północnej ściany dziedzińca słonecznego.
Przygotowano projekt odprowadzenia wody ze stoku leżącego na północ od kompleksu słonecznego. ([118]s.39 – 40)
• 1996/1997
Badania egiptologiczne ściany zachodniej westybulu Re – Horachte. ([119]s. 57) • 2001/2002
W ramach prac badawczych została
sporządzona inwentaryzacja kompleksu na podstawie istniejących planów i aktualnych pomiarów. Sporządzono projekt restauracji kompleksu poprzez zabezpieczenie małej kaplicy Anubisa (projekt konstrukcyjny wykonał inż. Mieczysław Michiewicz), odtworzenie ściany północnej dziedzińca, restauracji węgarów i przejścia z westybulu Re – Horachte na dziedziniec, a także zaprojektowano przeszklone drzwi (projekt wykonała autorka pracy) do kaplicy
Anubisa. Ponadto projekt restauracji kompleksu przewidywał ułożenie zachowanych oryginalnych gzymsów wieńczących. (opracowanie własne)
do zwartego monolitu.
Wykonana została prowizoryczna konstrukcja drewniana zabezpieczająca sklepienie kaplicy. ([100]s. 7)
• 1994/1995
Rozpoczęto prace rekonstrukcyjne, wstawiając 12 bloków w południową ścianę westybulu Re – Horachte. Dolna część ściany, wokół węgarów przejścia zachowała się in situ. ([118]s. 40)
• 1996/1997
Prace oczyszczające i konserwatorskie ścian północnej i południowej westybulu Re – Horachte. ([119]s. 58)
• 2001/2002
Zgodnie z projektem wykonano zabezpieczenie małej kaplicy Anubisa, odtworzenie północnej ściany dziedzińca (z kamienia naturalnego – wapień), a także wykonano restaurację przejścia z
westybulu Re – Horachte na dziedziniec. Projekt drzwi ze względu na braki materiałowe i sprzętowe Egipcjan w najbliższym czasie nie zostanie zrealizowany.
Do południowej ściany westybulu zamontowano trzy dekorowane bloki, które wcześniej zostały dopasowane do istniejącej koneksji. (opracowanie własne) • 2004
Po stwierdzeniu, że płyty okładzinowe ze sztucznego kamienia zamontowane (prace wykonane przez misję kierowaną przez inż. arch. Zygmunta Wysockiego) na ścianie południowej dziedzińca odspajają się i grożą odpadnięciem, podjęto decyzję o zdjęciu ich i zamontowaniu okładziny z kamienia naturalnego – wapienia.
Przyczyną odspajania się starej okładziny było złe zamontowanie płyt, niezgodne z techniką budowlaną oraz złe
wyprowadzenie ściany z cegły
(zaczynającej się od piątej warstwy od dołu). Błędne wyprowadzenie ściany polegało na niedokładnym określeniu kąta nachylenia lica ściany. Nową okładzinę z bloków kamiennych można było zamontować po uprzednim poprawieniu (w miarę możliwości) kąta nachylenia ściany. Do montażu wykorzystano stalowe kotwy (w każdej warstwie) i zaprawę cementowo–wapienną. (opracowanie własne) ŚRODKOWY TARAS