Młodzież a wartości religijne i moralne

Polska literatura przedmiotu obfituje w szereg publikacji z za-kresu badań nad wartościami młodego pokolenia, przeprowadzo-nymi przede wszystkim przez środowiska naukowe KUL-u i ATK w oparciu o narzędzie badawcze przygotowane przez zespół ta-kich badaczy, jak: W. Piwowarski, J. Mariański, W. Zdaniewicz, K. Ryczan i A. Tomkiewicz)³²⁵. Ogólnopolskie badania nad war-tościami religijnymi i moralnymi młodzieży zostały zrealizowane w 1991 r. przez zespół J. Mariańskiego i W. Zdaniewicza³²⁶.

Jak zauważył już pod koniec lat 90. ks. prof. J.  Mariański, w  warunkach radykalnych zmian społecznych, problemy mło-dzieży ujawniają ukryte lub przyszłe problemy całego społeczeń-stwa – młodzież w tym sensie stawałaby się nośnikiem i baro-metrem przemian³²⁷. Te przemiany w  chwili obecnej wpływają bezpośrednio na najmłodsze pokolenie Polaków. Modelują one nie tylko samo postrzeganie religii, ale także wpływają na spo-sób wartościowania i kształtowania własnych postaw moralnych.

Wielu badaczy konstatuje, iż to ponowoczesność wraz z rozpa-dem dotychczasowych tradycyjnych systemów aksjologicznych

324 J. Mazur, Aby ocalić dobro wspólne. Wokół myśli społecznej Jana Pawła Wielkiego, dz. cyt., s. 80.

325 J.  Mariański, Religijność współczesnej młodzieży polskiej, w: „CTh”

1988, nr 58, fasc. III s. 5-31; W. Piwowarski, Młodzież a wartości podstawowe, w: Religia w dobie przełomu w Polsce, red L. Adamczuk, Warszawa 1991, s. 106- -134; J. Mariański, Kondycja religijna i moralna młodych Polaków, Kraków 1991;

J. Mariański, W. Zdaniewicz, Wartości religijne i moralne młodych Polaków, War-szawa 1991; K. Ryczan, Wartości katolików a typ środowiska miejskiego, Lublin 1992.

326 J. Mariański, W. Zdaniewicz, Wartości religijne i moralne młodych Pola-ków, dz. cyt., s. 76.

327 Zob. J. Mariański, Między nadzieją a zwątpieniem. Sens życia w świa-domości młodzieży szkolnej, Lublin 1998, s. 7.

zmusza niejako do reorientacji wartości moralnych w wymiarze religijnym. Człowiek ponowoczesny nie jest obojętny religijnie.

Często wierzy, ale nie widzi konieczności poddawania się rygo-rom praktyk religijnych. W  religii taki człowiek nie poszukuje kryterium dobra i zła. Przesłanie, jakie płynie z ponowoczesności, można odczytać jako radykalną negację wszelkich wartości istot-nych dla tradycyjnej kultury³²⁸.

Jakie więc główne mankamenty można dostrzec w sferze reli-gijnej i moralnej, z którymi borykają się młodzi ludzie? Fakt za-kwestionowania przeszłości i przyszłości w sensie odrzucenia tzw.

wielkich metanarracji oznacza, że młody człowiek koncentruje się jedynie na teraźniejszości, a przyszłość widziana jest jako rozsze-rzona teraźniejszość³²⁹. Zdaniem J. Mariańskiego, konsekwencji praktycznych należy spodziewać się w następujących sytuacjach³³⁰:

a) oddalaniu się ludzi od religii w jej wymiarze instytucjonalnym;

b) zakwestionowaniu tradycyjnego systemu wartości i norm;

c) zmniejszaniu się znaczenia autorytetów i opinii innych ludzi;

d) relatywizowaniu wartości moralnych;

e) indywidualizacji podejmowanych decyzji życiowych;

f) atomizacji w relacjach międzyludzkich;

g) komercjalizacji życia społecznego i rozwoju postaw konsump-cyjnych.

W ciągu dziesięcioleci powstały różnorakie opracowania doty-czące postaw młodzieży wobec wartości religijnych i moralnych.

Uwypuklają one najbardziej ważkie problemy, z którymi boryka się młode pokolenie. I tak dostrzega się przede wszystkim pewne przemiany w sposobie wyrażania swojej religijności. Często koś-ciół (nie tylko katolicki), traktowany jest jako supermarket (moż-na sobie wybrać przykładowo jakiś sakrament, moż(moż-na wybrać jakieś przeżycie religijne, bez głębszego zaangażowania się

i apli-328 Zob. R.  Kuligowski, Współczesny człowiek – między cywilizacją życia a cywilizacją śmierci, w: Zagrożenia wychowawcze XXI wieku, red. A. Massalski, K. Wiatr, Warszawa 2009, s. 58.

329 Por. J. Mariański, Kryzys moralny czy transformacja wartości? Studium socjologiczne, Lublin, 2001, s. 34.

330 Por. tamże, s. 37.

kowania wymagań religii w życiu osobistym). Kościół zatrzymuje młodzież na chwilę, dając intensywne przeżycie czegoś w rodzaju Spotkania Lednickiego czy noworocznych spotkań wspólnot Ta-izé. Nawet doznania duchowe stają się produktem³³¹. Nie moż-na jedmoż-nak podważać faktu, że cała ta „zewnętrzność” przeżywamoż-na często „gromadnie” (np. Światowe Dni Młodzieży, koncerty mu-zyki religijnej itp.), może służyć wywołaniu i wzmocnieniu prze-żyć religijnych w wymiarze indywidualnym. Coraz częściej mówi się o pewnym fenomenie przechodzenia młodzieży od religijno-ści dziedziczonej do religii akceptowanej na zasadzie świadomego, osobistego wyboru³³². W kulturze pluralizmu i wolności wiara co-raz częściej nie jest już kwestią kulturowego dziedziczenia i wyni-kiem wpływu środowiska społecznego czy rodzinnego, ale staje się owocem świadomej, osobistej decyzji młodego człowieka. Coraz mniejszy wpływ ma proces „dziedziczenia”, przekazywania religii z ojca na syna³³³. Ch. Delsol zauważa również inny powód takiego stanu rzeczy. A mianowicie mówi, że „ojciec nie przekazał dzie-cku wiary religijnej, ponieważ nie wiedział już, jak ją uzasadnić, i ponieważ w jego życiu wiara stała się jakby serią rytuałów po-zbawionych znaczenia”³³⁴. J. Mariański zauważa, że współczesne rodziny częściowo same bądź pod wpływem rozwiązań prawnych pozbywają się funkcji wychowawczej, a co za tym idzie – również możliwości oddziaływania na dzieci od strony religijnej. Zdaniem badacza, nie ma jednak radykalnego przełomu pomiędzy tym, co stare i  tym, co nowe. Tradycyjna rodzina katolicka funkcjonuje dalej w wielu obszarach, pomimo mocno zsekularyzowanej i zin-dywidualizowanej religijności i moralności³³⁵.

331 Zob. K. Pawlina, Religijność polskiej młodzieży, http://wychowawca.pl/

miesiecznik/11_119/05.htm (29.01.2012 r.).

332 Zob. tamże.

333 Zob. W. Osial, Wybrane cechy współczesnej religijności i ich wyzwania dla edukacji religijnej, w: Wychowanie a wyzwania ponowoczesności, red. E. Osewska, Warszawa 2011, s. 126.

334 Autor przytacza interpretację Listu do ojca F.  Kafki, zamieszczoną w: S. Mosès, L’Ange de l’histoire, Seuil, Paris 1992, s. 211 i nast.

335 Por. J. Mariański, Między sekularyzacją a ewangelizacją. Wartości proro-dzinne w świadomości młodzieży szkół średnich, Lublin 2003, s. 485.

Jeśli chodzi o  stosunek młodzieży do różnych wartości, to należy zauważyć, że największym źródłem sensu życia staje się wiara w Boga. Ta motywacja religijna staje się niejako funda-mentem, na którym budowane są inne wartości: miłość, życie rodzinne, szczęście osobiste, przyjaźń, pomoc względem innych ludzi, praca itp.³³⁶ Proces laicyzacji i relatywizacji z pewnością uaktywnił się szczególnie po 1989 roku, ale – zdaniem J. Ma-riańskiego – relatywizm moralny dotyczy bardziej płaszczyzny norm moralnych, niż sfery samych wartości³³⁷. Tak więc trudno też określić, czy młodzieży bardziej bliższa jest etyka rygory-styczna i  uniwersalirygory-styczna (nauczana przez Kościół), czy też bardziej etyka relatywistyczna i  sytuacyjna będąca przedłuże-niem ponowoczesności. Z pewnością zagubienie moralne ludzi młodych jest najczęściej nie tylko wyrazem ich powierzchownej religijności, ale przede wszystkim niewłaściwego „przykładu ży-cia” samych dorosłych, zarówno rodziców, jak i wychowawców czy duszpasterzy³³⁸. Badacze podkreślają, że to osobista więź z Bogiem dostarcza młodym ludziom kryteriów, które pozwala-ją rozstrzygać ich problemy moralne. Jednakże okres dorastania ma decydujący wpływ na dalszą postawę i stosunek do Absolu-tu. Występująca wtedy postawa krytyczna dotyczy również życia religijnego, w wyniku czego może dojść do przyjęcia przez mło-dych postawy sceptycznej bądź zgoła agnostycznej³³⁹. Sygnały rozejścia się moralności i  religijności, niekoniecznie, zdaniem J. Mariańskiego, muszą potwierdzać się w rzeczywistości, gdyż wartości te nie zawsze układają się w  strukturę hierarchiczną z dominującą rolą wartości religijnych. „Często mamy do czy-nienia z układem poziomym, w którym nie istnieje relacja

nad-336 J. Mariański, Między nadzieją a zwątpieniem, dz. cyt. s. 272.

337 Zob. J. Mariański, Kryzys moralny czy transformacja wartości? Studium socjologiczne, dz. cyt., s. 210.

338 Zob. J. Augustyn, Młodzi w kontekście współczesnej kultury, „Horyzonty Wychowania” 2011, nr 10, s. 230.

339 Por. D. Musiał, Młodzież a religia, w: Bogactwo młodości wyzwaniem dla wychowawców XXI wieku, red. A. Rynio, K. Stępień, Lublin 2010, s. 72-74.

rzędności czy podrzędności pomiędzy wartościami”³⁴⁰. Swoisty paradoks dostrzega także K. Pawlina, który zauważa, że ta sama młodzież, która opowiada się za liberalnym życiem intymnym, jako cel życia na pierwszym miejscu stawia szczęśliwe życie ro-dzinne i wielką odwzajemnioną miłość³⁴¹. Zdaniem badaczy, Pol-ska, mimo wszystko, pozostaje w mocno zlaicyzowanej Europie jakąś oazą, ze szczególnie znaczącą rolą religii i Kościoła w ży-ciu społecznym. Z pewnością teza o „pożegnaniu z katolickim krajem” w odniesieniu do Polski jest chybiona, także biorąc pod uwagę sytuację współczesnej młodzieży polskiej³⁴². Potwierdzają to wnioski z badań przeprowadzanych w różnych środowiskach.

Od strony praktycznej zauważalny jest fakt, że niedzielna msza św. dla ponad 30% młodych traci moc obowiązującą. Jednak ten wskaźnik różni się znacząco od tych w krajach zachodnich. Nie-pokoić może też pewne odejście od indywidualnej spowiedzi ro-zumianej jako formalne „wyliczanie” grzechów.

Ulega zmianie także nastawienie młodych ludzi do Kościoła i hierarchii³⁴³. Wielu badaczy dostrzega problem, iż model Koś-cioła jako „nakazu”, charakteryzującego się wyraźną normatyw-nością, w chwili obecnej przeżywa kryzys. W skali całego społe-czeństwa trudno jest mówić o „modzie na ateizm”, ale z pewnością łatwo są dostrzegalne postawy krytycznego spojrzenia w stosunku do poczynań Kościoła. Pojawiają się coraz częściej, niejednokrot-nie podsycane przez media, oczekiwania liberalizacji stanowiska

340 J. Mariański, Kościół katolicki w Polsce a życie społeczne. Studium socjolo-giczno-pastoralne, Lublin 2005, s. 57.

341 Zob. K. Pawlina, Religijność polskiej młodzieży, dz. cyt.

342 Zdaniem J.  Mariańskiego, „Dekalog jako podstawowa kodyfikacja norm moralnych (…) jest w szerokim zakresie akceptowany, (…) a jego funda-mentalne zasady nie straciły nośności społecznej”. Sprawą bardziej niepokojącą jest nie tyle negacja przykazań, ile raczej stopnia ich akceptacji. Zob. J. Mariań-ski, Dylematy moralne młodzieży polskiej, w: Wartości i postawy młodzieży polskiej, red. D. Walczak-Duraj, tom 1, Łódź 2009, s. 19.

343 Najczęściej zarzuca się księżom materializm, niewłaściwe relacje z  wiernymi, traktowanie parafian „z góry”, brak zgodności własnego życia z głoszonymi ideami. Zob. J. Mariański, Emigracja z Kościoła. Religijność mło-dzieży polskiej w warunkach zmian społecznych, Lublin 2008, s. 450.

Kościoła w kwestiach moralnych (antykoncepcja, rozwody, współ-życie przedmałżeńskie młodzieży itp.)³⁴⁴.

Podsumowując ogólny stan religijności i stosunku do wartości moralnych młodzieży, należy zauważyć, że ogólny stan praktyk religijnych może ulec w przyszłości pewnemu dalszemu osłabie-niu. Wiele zależy od motywacji, od środowiska społecznego, od osobistego zaangażowania. Z  pewnością religijność kulturowa i związana z nią moralność, osadzona w strukturach społecznych, ugruntowana przez masowe uczestnictwo w  życiu religijnym, będzie ulegać przemianom. Trudno na dzień dzisiejszy określić, jaki zaistnieje kierunek tychże zmian. J. Mariański zauważa, że istnieje w naszym kraju pewna tendencja do przedstawiania spo-łeczeństwa w jak najbardziej czarnych i ponurych barwach. Bada-nia socjologiczne wskazują, że moralność chrześcijańska w społe-czeństwie polskim nie znajduje się w wyraźnym odwrocie, chociaż pewne zmiany są już zauważalne³⁴⁵. Nie ulega jednak wątpliwości, że społeczeństwo jest w kryzysie i im bardziej negatywne opinie wypowiada się o społeczeństwie, tym istnieje większe ryzyko po-zyskania posłuchu w ośrodkach decyzyjnych i opiniotwórczych³⁴⁶. Wyżej przeprowadzone refleksje na temat sytuacji młodzieży od strony religijnej i moralnej prowokują wysunięcie pewnych postu-latów, aby w życiu młodego człowieka, nie tylko lekcja religii, ale cała działalność szkoły, szły w kierunku kształtowania autentycz-nych postaw religijautentycz-nych i moralautentycz-nych, a co za tym idzie – również osobistej odpowiedzialności młodego człowieka przed społeczeń-stwem i najbliższym otoczeniem, w którym żyje³⁴⁷. Chodziłoby

344 Zob. J. Mariański, Między sekularyzacją a ewangelizacją, dz. cyt., s. 311.

345 J. Mariański, Tendencje rozwojowe religijności katolickiej w Polsce, w: Po-między sekularyzacją i religijnym ożywieniem. Podobieństwa i różnice w przemia-nach religijnych w Polsce i w Niemczech, red. E. Firlit, M. Hainz i in., Kraków 2012, s. 35.

346 Zob. J. Mariański, Kryzys moralny czy transformacja wartości? Studium socjologiczne, dz. cyt., s. 422.

347 Zob. ciekawy artykuł J. Augustyna, który omawia te cechy ludzi mło-dych, na które wychowawcy i duszpasterze winni zwrócić szczególną uwagę w bezpośredniej pracy. Autor wymienia następujące wymiary: a) wielkodusz-ność i szlachetwielkodusz-ność młodych; b) emocjonalna otwartość młodych; c) pragnienie

też o docenienie „idealizmu młodzieńczego”, który wynika z jed-nej strony z odrzucania świata ludzi dorosłych, a z drugiej strony z faktu, że w młodym człowieku jest naturalne pragnienia porząd-ku, ładu, autorytetu, realizowania celów wyższych. Młodzież jest wrażliwa, poszukuje intuicyjnie dobra, piękna i prawdy. Idealizm młodzieńczy rzutuje na różne dziedziny życia młodego człowieka (na miłość, przyjaźń, wybór zawodu, wejście w świat społeczności i polityki). Respektowanie idealizmu młodzieńczego sprzyja za-tem w docieraniu do wartości wyższych oraz pomaga młodzień-cowi skonkretyzować świat, w którym przyszło mu żyć³⁴⁸.