Mechanizmy czynności celowych i mechanizmy dążeń

W psychologii od dawnapostuluje się istnienie kategorii czynności czy pro­ cesówtzw. heterostatycznych, które nie mają charakteru instrumentalnego,cza­

sem wydają sięnieracjonalne, nie kończą się po osiągnięciu sukcesu, jak czyn­ ności homeostatyczne, a właśnie rozwijają się dalej, bo w międzyczasie wpro­

wadzono do działania coś nowego, mogą się kończyć po porażce czy serii pora­

żek, przekraczają istniejące standardy i dotychczasowe granice. M. Lewicka określaje jako „takie czynności, które posiadają swój kierunek, nie posiadają jednak celu”. Przypominają rysunek dziecka. Co rysujesz? -Kotka. Po chwili:

To kotekma taki ogon?- Boto miał być piesek. Po chwili: A skądta długa szy­ ja? -No, przecież to miała być żyrafa. (Lewicka, 1993, s. 17). Cel - nawet jeśli pojawiasię w trakcie trwaniaczynności -jest raczejpretekstem do jej kontynu­

owania niż ostatecznym punktemdojściaczykryterium oceny. Mechanizm tych czynności Lewicka określajako „zaangażowanie”, rozumiejąc je za Brickma-nem jako „to wszystko, co sprawia, że jednostka podejmuje, a następnie pod­

trzymuje określony kierunek działania pomimo przeszkód oraz istnienia pozy­

tywnych alternatyw, które skłaniają ją do porzucenia działania” (Brickman, 1987, cyt. Lewicka, 1993,s. 22, podkreślenie moje, D.K.). Funkcją tegomecha­

nizmujest wytwarzanie nowych stanów rzeczywistości, w przeciwieństwie do funkcji regulatora homeostatycznego, który zabezpiecza istniejące struktury.

Różnice między tymi dwoma mechanizmami zaznaczają się niemal we wszystkich zachowaniach człowieka, które są inaczej motywowane, inaczej przygotowywane, kontrolowane i oceniane (por. Maslow, 1959; Kozielecki, 1987; Kuhl, 1985;Apter, 1989). Nazwijmypierwszytypmechanizmu- mecha­

nizmem czynności celowych, a drugi - mechanizmem dążeń18. W tabeli 2 ze­ brałam najistotniejsze charakterystyki działań realizowanych pod kontrolą tych dwóch mechanizmów o przeciwstawnych regułach funkcjonowania.

18 Zamiastterminu „mechanizmkontroli” Lewickiejużywamokreślenia„mechanizm czynno­ ści celowych”, które lepiej oddaje istotędziałania tego mechanizmu jako realizowanie standardu lubstandardów (planów). Terminu „kontrola” używam natomiastw znaczeniu jednejz kategorii procesów samoregulacji, a nie w znaczeniu mechanizmu regulacji działań. Zamiast terminu „me­

chanizm zaangażowania” używam tutaj określenia „mechanizm dążeń” (za Kocowskim, 1991, s- 97), które lepiej oddaje kierunkowy charakter działań kierowanych zasadą algohedonizmu, co odpowiadaczynnościom wykonywanym z zaangażowaniem.

Tabela 2. Mechanizmy czynności celowych a mechanizmy dążeniowe

Organizacja czynności celowych Organizacja dążeń Działanie jest środkiem do osiągnięcia celu,

jako czegoś odrębnego od samego zachowa­

nia

Działanie jest celem samym w sobie, brak celu w znaczeniu standardu

Kierunek działania jest określany przez cel Kierunek działania wynika z tego, co zrobiono poprzednio

cja tylko tych informacji, które przydają się do planowania działania na rzecz daneqo celu

Maksymalne poszukiwanie informacji i nowo­

ści, budowanie wokół jednej z nich „struktury dominującej"

Mało alternatyw działania: struktura liniowa Dużo alternatyw działania: struktura rozgałę­

ziona Dominacja kontroli bieżącej, co przejawia się

w modyfikacjach działania (korekty, drobne zmiany, usprawnienia)

Dominacja kontroli strategicznej, co przejawia się w zasadniczych zmianach kierunku dzia­

łania

Koniec działania jest spełnieniem (ulgą) Koniec jednej czynności jest początkiem druqiej

Ocenianie według kryterium optymalności:

czy dobrze wybieram

Ocenianie według kryterium osobistej satys­

fakcji: czego dobrego mogę oczekiwać, gdy to wybiorę

Ostre kryteria ocen sprzyjające odrzucaniu informacji

Relaksowe kryteria ocen sprzyjające akcep­

towaniu informacji

Ocenianie raczej w kateqoriach neqatywnych Ocenianie raczej w kategoriach pozytywnych Ocenianie własnych czynności, ze wszystkimi Dominacja obaw przed niepowodzeniem Dominacja nadziei na sukces

Emocje słabo wyrażone (zbyt silne zakłócają działanie)

Emocje silnie wyrażone i „podnoszące" (heu- rystyki emocjonalne, afektywne przesunięcie)

Mechanizm czynności celowychregulujeczynności podejmowane i realizo­ wane pod kierunkiem jasno zarysowanego celu, które polegają na zmierzaniu

jaknajprostszą drogą do tego celu. Podczasprzygotowywania takich czynności podstawową zasadą jest konstruowanieszczegółowych standardów wykonania, a następnie dopasowywanie wszystkich parametrów działania do tych standar­ dów.Przeważasztywna kontrola i ostre kryteria oceniania wszystkich elemen­

tów działania. Mechanizm ten dobrze wyjaśnia działania powtarzalne, przewi­ dywalne, a metaforycznie przedstawia się go jako działanie racjonalne, pod wpływem głowy, rozumu.

Mechanizm dążeniowy reguluje czynności ukierunkowane, które nie mają jednak celu. Podstawową zasadą jest tutaj brakwyraźnych standardówwykona­

nia, co w konsekwencji prowadzi do wzmożonegozapotrzebowaniana informa­ cje, do ponawiania prób i do zmieniania parametrówdziałania i uruchamia re­

laksowe kryteria oceniania. Zachowanie regulowane przez ten mechanizm jest nieprzewidywalne, w każdej chwilimoże się zmienić jego kierunek. Najbardziej nasilone działanie tego mechanizmu obserwuje się w romantycznej miłości, w twórczości artystycznej, a metaforycznie kojarzy sięgo z sercem.

Opisane mechanizmy zdają się funkcjonować według zasad zupełnie sprzecznych i niemożliwych do pogodzenia, zresztą poszukuje się dla nich od­ rębnych neuroanatomicznych lokalizacji w lewej lub w prawej półkuli mózgu (zob. Davidson, 1992). Trzeba jednak pamiętać,że sąto opisy idealne, modelo­ we. W ludzkich działaniach rzadkomamy do czynienia z zachowaniem kiero­ wanym wyłącznie „głową” lub wyłącznie„sercem”, i choć zwykle któryś znich dominuje, to w każdym działaniu można zaobserwować wpływy każdegoznich.

Przedstawiona w tym rozdziale dialektyczna charakterystyka procesu twórczego przemawia za poszukiwaniem takich mechanizmów regulacji działa­

nia, które byłyby w stanie zintegrować i skoordynować tak odmienne funkcje psychiczne. Rozpatrzmy w tym kontekście pojęcie samoregulacji działania twórczego.

NOWY KONTEKST BADAŃ NAD TWÓRCZOŚCIĄ