Wytwór to specyficzny, wyróżniony wynik końcowy czynności, do którego człowiek zmierza, tworząc. Wytwór jest obiektywnym ucieleśnieniem subiek tywnych procesów (Twardowski, 1965). Istniejąc niezależnie od podmiotów, wytwory posiadają znaczenia pozaindywidualne, czyli społeczne, i wywołują w odbiorcach podobne procesypoznawcze i emocjonalne,jak u twórcy podczas tworzenia. Uważa się, że twórcze wytwory są zawsze zmaterializowane w jakimś systemie symbolicznym, sączymś, co inni mogą słyszeć lub widzieć.
Powstają one w wyniku konkretnych działań, a nie tylko z myślenia o tych działaniach. Podczas tworzenia „podpieramy” się często jakimiś materialnymi środkami, robiąc szkice, notatki, rysunki,modele,dyskutując z innymi osobami lub z samym sobą, a dokonując ekspresji myśli w jakimś materialnym języku, wzmacniamy je i utrwalamy. Tworzenie jest więcz natury procesem psychofi zycznym, współwystępująw nim elementy i psychiczne, i fizyczne. Fakt, że niektórzy ludzie tworząwyłącznie w myśli i bez takiego wsparcia, wydaje się raczej odstępstwem od normy niż regułą.
Jakość wytworu jest najpowszechniej akceptowanym kryterium twórczości, przy czym twierdzi się, że twórcze może być tylko to, cojest nowe (nienaśla-dowcze, rzadkie), cenne (trafne, konieczne) oraz posiada walory estetyczne.
Jakkolwiek byśmy rozumieli te- wieloznaczne przecież-kryteria, są one jed
nak powszechnie stosowane dla odróżnienia w praktyce tego, co twórcze lub mniej twórcze.
Badanie wytworów jest poniekąd najczęściej stosowaną procedurą badania twórczości. Takie podejście charakteryzuje na przykład cały cykl psychologicz nych badań nad twórczością, prowadzonych w latach 1984-1990 pod kierun kiem M. Przetacznik-Gierowskiej. Przedmiotem analiz były rozmaite wytwory językowe dzieci: zagadki, metafory werbalne, opowiadania ustne i pisemne.
Cechy kryterialne twórczości dziecięcej odnoszono zarówno do właściwości wytworu (oryginalność, ekspresyjność, unikatowość, bogactwo, wartość este tyczna), jak i hipotetycznego procesutworzenia(giętkość, płynność, dynamizm, syntetyzowanie, aktywność, fantazjowanie), a nawet do efektu, jaki wytwór wywierał na odbiorcy (impresywność, komunikatywność). Kryteria te tworzyły bardzo złożone zestawy zgodnie z założeniem, że twórczość - jako zjawisko owyjątkowej złożoności, a nadto coś relatywnego, posiadającego wiele odcieni i poziomów -trzeba oceniać komplementarnie, w wielu sferach i pod różnymi względami (Kapustka, 1984; Sugier-Wujek, 1987; Pajdak-Madetko, 1990). Te
go rodzaju obszerne badania prowadzili D. MacKinnon (1978), T. Amabile (1983; 1988a), K. O’Quinn i S. Besemer (1989) oraz R. Sternberg i T. Lubart (Sternberg, Lubart, 1995).
Najważniejsze problemy w tych badaniach to wybór odpowiednich eksper tów oceniających wytwory oraz wybór cech wytworu, które należałoby przy tym brać pod uwagę. ZdaniemT.Amabile, która szeroko rozwinęłatenkierunek badań, „wytwór lub reakcja jest twórcza, gdy odpowiedni sędziowieniezależnie
od siebie stwierdzą, że jest twórcza. Odpowiednisędziowieto osoby, które do brze znają danądziedzinę działalności”(Amabile, 1990, s. 65).
Mimo pewnych zalet badanie wytworów (czyli tzw. twórczości efektywnej) nie rozwiązujewieluproblemówzwiązanychz rzetelnością i trafnością pomiaru, a nawet stwarza nowe problemy. Uzyskane rezultaty mogą bowiem istotnie zależeć od doboru dziedziny aktywności czy samych zadań; zresztą badaniate bywają prowadzone zwykle w sposób zbliżony do badań testowych i można mieć wobec nich podobne wątpliwości.
Jakkolwiekszeroko rozpowszechnione jest przekonanie, że „dopiero koniec wieńczy dzieło” i prawdziwegotwórcę można rozpoznać tylko po jego wytwo
rach, trzeba podkreślić, że ocena wytworu tokryteriumraczej pedagogiczne niż psychologiczne. Rolą psychologii powinno być raczej uprzedzanie i przewidy
wanie dokonań twórczych, a więc rozpoznawanie potencjału twórczego czło wieka ijego gotowości do twórczych działań. Oznacza to inną psychologiczną jakość niż to, czego przejawem jest ostateczny wytwór, jakość już psychospo łeczną. Tak więc, prowadzenie badań psychologicznychz uwzględnieniemtylko kategorii wytworuwydaje się zbyt jednostronne.
Kryterium wytworu uniemożliwia ponadto badanie tych dziedzintwórczości, w których ludzie nie pozostawiająmaterialnych śladów twórczej myśli w posta ci konkretnego dzieła. Tymczasem wiadomo, że większość sytuacji życiowych wymaga twórczego podejścia, uruchamia twórcze zasoby człowieka i prowadzi do określonychrezultatów, choć zwykle nie pozostaje ponichżaden trwały ślad.
Wtakich działaniach,jak na przykład prowadzenie dyplomacji, gospodarowanie środkami, rozwiązywanie trudności wychowawczych, kierowanie własnym rozwojem, gra na giełdzie,prowadzenie śledztwa w sprawie kryminalnej, ludzie zwykle kierują się ulotnymi hipotezami, planami, teoriami, które poprawiają (lub pogarszają) skuteczność ich działań. Jednak proces twórczy i w tych dzie dzinach jakoś się materializuje, ponieważ wpływa na praktyczne efekty tych działań. Trzeba więc „znaleźć kryteria twórczości indywidualnej, które muszą byćbardziej liberalne (niż kryteria wytworów,D.K.) (Kozielecki, 1992, s. 199).
Koncentracja uwagi na samych wytworach zwracajednak uwagę nafakt, że coś, co określamyjakotwórcze, nie musi być rezultatem wyłącznie twórczych procesów i czynności, że twórczość współistnieje i przeplata się z innymi for
mami aktywności człowieka. Wynik o twórczych parametrach nigdy nie jest przypadkowy, ale powstajedzięki wyjątkowej organizacji struktur regulujących działanieczłowieka,a nie tylko dziękitwórczemu myśleniu w znaczeniu proce su psychicznego. Jeżeli między procesami myślenia a ich psychofizycznymi wytworami brak ogniwa działania, związek ten nie jest jasny5. Poza samym myśleniem o problemie (czym zajmuje się psychologia procesów i zdolności)
5Przypisywanie procesom twórczym statusu wyłącznie procesów wewnątrzpsychicznych, pod czasgdy za podstawowe kryterium twórczościuznaje się materialny wynik działania,czyli jakość psychofizyczną, świadczy o wyraźnej niekonsekwencji w podejściu poznawczo-procesualnym.
Kryterium twórczości jako niematerialnego procesunie może być materialny wytwór tego proce
su.
tworzący podejmuje przecież różne decyzje, gromadzi informacje, kontroluje swoją aktywność. Wytwór powstaje więc w rezultacie zorganizowanych kon
kretnych działań człowieka, a organizacja działań nie sprowadza się wyłącznie do aktywności sfery poznawczej w znaczeniu procesów twórczych. Ponadto, jeżeli skoncentrujemy uwagę na samych wytworach, może nas to doprowadzić
downiosku, że istnieje jakiś jeden podobny podstawowy mechanizm twórczych czynności, co przy obecnym stanie wiedzy nie jest wcale takie pewne (por.
Trzebiński, 1981; Maruszewski, 1993). Tymczasem w badaniach zarówno orientacji psychometrycznej, jak i efektywnej wnioskuje się o przebiegu proce sówtwórczych przede wszystkim z wytworów działania.
Dla badań nad rozwojem twórczości kryterium wytworujestmało przydatne z następujących powodów:
1. Analiza wytworu przynosi informację o aktualnych możliwościach czło wieka wdanym zakresie. W badaniach dzieci bardziejjednak interesuje nas to, czego można od nich oczekiwaćw przyszłości niżto, co one aktualniepotrafią.
Inaczej mówiąc, analiza wytworów nie daje wglądu w potencjał rozwojowy dziecka, który oznaczanie to, co dziecko już umie, aleto, czego jest w stanie się nauczyć.
2. Dzieckojest w trakcie intensywnego rozwoju i „stawania się”, dlatego przedmiotem badań tym bardziej powinny być dynamiczne procesy, a nie pro dukty czynności.
3. Dzieci przywiązują większą wagę do czynności, w toku której coś prze
kształcają lub wytwarzają, niż do samego wytworu, dlatego podczas działania mogą przejawiaćtakieumiejętności, którychnie dasię rozpoznaćw wytworze.
4. Analiza wytworów pozwala tylko na stwierdzenie,że coś jest bardziej lub mniej twórcze,ale nie przynosi odpowiedzina pytanie, dlaczego takjest.
5. Wnioskowanie o procesie z produktu jest też ryzykowne z tego powodu, żedo produktumożnadochodzić różnymi drogami.
6. Twórczość realizuje się wyłącznie na bazie różnego rodzaju wiedzy i umiejętności. Natura zaś tej wiedzy i umiejętności jest bardzo zróżnicowana ze względu na wiek, różne doświadczenia i kompetencje wykonawcze różnych ludzi. Wyniki działań twórczych wydają się więc nieporównywalne w różnych dziedzinach, u różnych osób czy grup, natomiast porównywalne są procesy i czynności prowadzące dotych wyników.
7. Ocena wytworu włącza procesy społeczne. Oceny wytworów sąwysoce relatywne,zakładają stosowanie specjalnych procedur dochodzeniado zgodno ściocen, ate z kolei także wymagają badań.
8. Badania skoncentrowane na czynnościach dają większe możliwości od działywań edukacyjnych: w większym bowiem stopniu można wpływać na kształtowaniestruktury czynności niżnasamkońcowy wytwór czy nazdolności dziecka.