Wśród zasobów twórczości niektórzy badacze przypisują szczególną rolę stylowi poznawczemu, podkreślając istotne i bardzo interesujące, choćjeszcze niezbyt dobrze poznane relacje między rozmaitymi konstruktami stylu po znawczego a twórczością (zob. Amabile, 1983; Sternberg, Lubart, 1991a i b;
Kaufmann, 1995; Martinsen, 1995). Przekonanie o związkach stylu poznawcze go z twórczością wiąże się z powszechnym, choć może trochę idealistycznym rozumieniem stylu poznawczego jako ogólnego, stałego i subtelnego mediatora między osobowością człowieka a jego aktywnościąpoznawczą(zob. Messick,
1984). Styl poznawczy oznaczastały, niezależny od treści ani od typu sytuacji, automatyczny i niepoddający się subiektywnej oceniesposób odbioru, przecho wywania i przetwarzania doświadczenia, na przykładsposób kierowania uwagą (zależność od pola), klasyfikowania danych (zróżnicowanie psychologiczne), odnoszenia tych danych do posiadanych doświadczeń (tolerancjana poznawczą niezgodność), czy też programowania i kontrolowania czynności poznawczych (refleksyjność-impulsywność) (Nosal, 1979). Jedni badacze wiążą to pojęcie raczej ze strukturami poznawczymi (np. Kogan, 1983), inni - ze strukturami osobowości (np. Gregorc, 1985). Należy jednak podkreślić, że funkcjonowanie poznawcze zawsze jest „uwikłane wstruktury afektywne, temperamentalne i motywacyjne jako część osobowości człowieka” (Martinsen, 1997, s. 145).
Historia badań nad stylem poznawczym wskazujezresztą, że zawsze traktowano go jako rodzaj metaregulatora, czyli regulatora wyższego rzędu (por. pojęcie metastrategii Royce’a (1974), metakomponent Sternberga (1985), czynników drugiego rzędu Martinsena (1997)). Regulator ten wywierawpływ na wszystkie wybory i decyzje człowieka. W związku z tym podejrzewano, że może się on przejawiać we wszystkim, co człowiek robi,także w twórczości, i że w dodatku może sprzyjać twórczym działaniom lub jeblokować.
Badania nad stylem poznawczym zdecydowanie najczęściej koncentrują się wokół wymiaru wewnętrzne vs zewnętrzne standardy regulacji zachowania.
Wskazują na to liczne badania nad następującymi wymiarami funkcjonowania:
zależność vs niezależność od pola; introwersja ekstrawersja; kontrola we
wnętrzna kontrola zewnętrzna; percepcja vs intuicja; myślenie vs uczucia;
uczenie się głębokie uczenie się powierzchowne (Entwistle, 1981); metafo- ryzm racjonalizm w empiryzm (Royce, 1974). I zdaje się, że twórczości sprzyja raczej dominacja regulatorów wewnętrznych niż zewnętrznych. Więk
szość badaczy wskazujena przykład na pozytywny związek między niezależno ścią od pola a rozmaitymi miaramitwórczości (testowej). Pewienstopień auto nomii funkcjonowania wobec nacisków danych zewnętrznych rzeczywiście wydaje się sprzyjać twórczości, ale niektóre badania wskazują, że może tucho
dzić nie tyle o stałysposób funkcjonowania, ileo giętkość w zakresie poznaw
czej autonomii, stosowną do wymagań sytuacji (Noppe, 1996). Ponadto osoby uznane za twórcze często okazują się zależne od pola (Bloomberg, 1971).
W badaniach nad dziećmi stwierdzono jednak, że dzieci niezależne od pola zupełnie inaczej się bawią niż dziecizależne od pola: stosują onestrategie bar
dziej odpowiednie do sytuacji, są bardziej giętkie w myśleniu, lepiej umieją komunikować własne pomysły i mają większe zdolności do przewodzenia, a to wszystko sprzyja rozwijaniu twórczości i zarazem jest przejawem twórczych umiejętności (Saracho, 1992).
Jeszcze bardziej niejasne są związki twórczości z tym wymiarem stylu po
znawczego, który odnosi się do szybkości decydowania w warunkach niepew ności (refleksyjność impulsywność). Mimo wielu psychometrycznych zalet tego konstruktu (łatwy, rzetelny i stabilny pomiar) nie udało się sprecyzować jednoznacznych kierunków zależności między obydwoma zjawiskami. Biorąc
pod uwagę empirycznie stwierdzony fakt, że twórcze pomysły przychodzą do głowy dopiero po pewnym czasie zajmowania się daną aktywnością, można byłoby oczekiwać pozytywnych związków twórczości raczej z refleksyjnością niż impulsywnością. Badania, wktórych uwzględniano dwa niezależne wymiary refleksyjności-impulsywności, a mianowicie tempo i dokładność pracy, wska
zują, że w parze z testową twórczością idą wprawdzie szybkość i dokładność pracy, ale także relaksowa postawa, którą znamionują powolność i brak dokład ności. Wyraźnie natomiast szkodzi twórczości zbytnie nastawienie na popraw
ność (wolne tempoi dokładność) oraznieuwagaibrak moty wacji (szybkie tem po i niedokładność) (Broberg, Moran III, 1988). Z badań wynika więc jedno
znacznie, że twórczość wymaga i szybkiego, i wolnego funkcjonowania, że sprzyja jej zarówno mobilność umysłowa, jak i umiejętnośćkontroli.
Q. Martinsen, który krytycznie odnosi się do wszystkich uproszczonych dwubiegunowych konceptualizacji różnych aspektówstylupoznawczego, atym bardziej do szukania powiązań między nimi atwórczością, rozwija i precyzuje jedną z takich konceptualizacji, a mianowicie wywodzącą się z teorii Piageta koncepcję stylu asymilacyjnego-eksploracyjnego Kaufmanna (1979). Styl asy-milacyjny oznacza preferowanie czynności związanych regułami, widzenie nowego poprzez stare; styl eksploracyjny zakłada otwartość i preferencje dla nowego spojrzenia na znane obiekty. I choć znowu nasuwają się proste przy
puszczenia,które wiążą z twórczością raczej styl eksploracyjny, Martinsen wy kazał, że zależy to także od zadania, motywacji i nastroju osoby badanej (Mar- tinsen, 1993).
Powiązania z twórczością zdają się mieć także zaproponowane przez M. Kirtona wymiary stylu poznawczego określane jako adaptacyjność-innowa- cyjność, choć i tu wyniki badań nie są jednoznaczne. Osoby o adaptacyjnym stylu funkcjonowania koncentrują się na rozwiązywaniu problemów, i to wsposób wypróbowany, są rzetelne, przewidywalne, skuteczne i uwzględniają krytykę. Innowatorzy preferują natomiast odkrywanie nowych problemów, cią
gle poszukują nowych sposobów ich rozwiązywania, są zmienni w swoim po stępowaniu, często naruszają rozmaite zasady i nie uwzględniają krytyki (Kir-ton, 1976; Sołowiej, 1988). Sam autor zdecydowanie zaprzecza,jakoby to in
nowacyjność szczególnie predysponowała do twórczości i twierdzi, że adapta- cyjność-innowacyjność to stylistyczne cechy, które można odnieść do każdego działania (Kirton, 1994). Inne badania wskazują jednak,że to właśnie innowato rzy osiągają wyższe wyniki w niektórych przynajmniej pomiarach twórczości (Isaksen, Puccio, 1988; Gelade, 1995), a jeszcze inni badaczewiążą innowacyj ność nie tyle zesposobem poznawania,ilez dążeniem do poszukiwania wrażeń (Zuckerman, 1979).
Sposobem obejścia trudności, związanych z tradycyjnym dychotomizowa- niemróżnych aspektów stylupoznawczego, jest próba ich hierarchizacji i stwo rzenia koncepcji stylów nadrzędnych czy podrzędnych. Na przykład, R. Riding i I. Cheema uznają za nadrzędne dwa wymiary: analitycznośćvs globalność oraz wyobrażeniowośćvs werbalizację (1991). Zwłaszcza zróżnicowanie na wymia
rze analityczność-globalność, którego neuroanatomicznych podstaw upatrujesię w dominacji którejś zpółkul mózgowych, jest wyjątkowoczęsto przedmiotem rozmaitych badań, przy czymzwiązki z twórczością wykazuje raczej zintegro wany styl myślenia (Kershner, 1985), niż któryś z tych skrajnych sposobów funkcjonowania poznawczego. Brak natomiast badań na temat związku z twór
czością wymiaru wyobrażeniowość vs werbalizacja.
Wśród rozmaitych koncepcji stylu poznawczego wyjątkową konceptualiza- cjęstworzył R. Sternberg,włączającstyl poznawczy doswojej teorii inteligencji rozumianej - szeroko - jako rodzaj mentalnego zarządzania sobą (Sternberg, 1985; 1988b). Uwzględniając sześć kryteriów, takich jak funkcja, forma, po
ziom oddziaływania, zakres wpływu,przydatność oraz sposóbuczenia się, autor ten wyodrębnił aż 13 różnych stylów,z których trzy omówiono w poprzednim podrozdziale. Ponadto autor kategoryzuje wszystkie te style w dwie nadrzędne grupy: style typu I (np. legislacyjny, globalny, liberalny), które sprzyjają twór
czości, orazstyle typu II (np. wykonawczy, analityczny, konserwatywny), które charakteryzują zwyczajne działania ludzi (Sternberg, 1997). Na podstawie ob
szernych badań dorosłych (n=6261), wykonującychtwórcze zawody, stwierdzo no pozytywny związek między twórczą produktywnością a stylem innowacyj
nym i syntetyzującym oraz zestosowaniemszerokiego repertuaru stylów (Gua- stello, Shissler,Driscoll, Hyde, 1998).
Omawiając indywidualne właściwości funkcjonowania poznawczego sprzy
jające twórczości, w tym preferencje poznawcze, A. Matczak stwierdziła, że
„proste badania korelacyjne nad wyznacznikami twórczości skazane są często na niepowodzenie;należałoby raczej próbować określaćrolę różnych zdolności, preferencji i innych właściwości indywidualnych w różnych fazach procesu twórczego” (Matczak, 1982b, s. 31). Obecnie, w dwadzieścia lat później, w badaniach nie chodzi już o to, które style są bardziej czy mniej twórcze, lecz właśnie o zbadanie „roli stylu w wyjaśnianiu ogromnego zróżnicowaniaw za kresie twórczych zachowań” (Puccio, Treffinger, Talbot, 1995, s. 159). Dane empiryczne sugerują zresztą, że związek stylu poznawczego z twórczościąmoże byćmodyfikowany przez inne czynniki (np. płeć, inteligencję) i zależy także od konkretnego zadania (Kershner, 1985).
Wyniki badań przemawiają więc za tym, żetwórczości mogą sprzyjać inne preferencje poznawcze niż działaniom rutynowym, ale wskazują też, że podczas tworzenia współwystępująróżne style, którychwpływ bywaw dodatku modyfi
kowany przez inne czynniki podmiotowei sytuacyjne. Niemniejjednak oczeki
wanie zależności między twórczością człowieka a jego stylem poznawczym nadal wydaje się całkowicie uzasadnione, choć trudne do wykrycia przy zasto sowaniu uproszczonych konstruktówstylupoznawczego, w dodatkuw większo ści badanych metodąsamoopisu oraz przy użyciu „wypranych z osobowości”, trywialnych zadań mierzącychpoziom twórczości człowieka.