Metodologia badań z zakresu ekonomii eksperymentalnej

)

(

1

[

)]

(

[

]

0

[

]

1

[

U

F

U

F

I

P

I

P

L













 

gdzie, N jest liczbą obserwacji.

Aby móc znaleźć parametry, które maksymalizują funkcję wiarygodności i tym samym móc oszacować WTP konieczne jest przyjęcie założeń co do postaci funkcyjnej funkcji użyteczności, a także co do rozkładu składnika losowego. Standardowo przyjmuje się założenie, że składnik losowy ma rozkład normalny (model probitowy) lub logistyczny (model logitowy).

1.3.3. Metodologia badań z zakresu ekonomii eksperymentalnej

Badania eksperymentalne od wielu lat są powszechnie stosowane w takich dziedzinach nauki, jak biologia, fizyka, czy psychologia. Wykorzystywane są one zarówno do weryfikacji hipotez badawczych, wynikających z teorii naukowych, jak również do analizy sytuacji, w których nie istnieją predykcje teoretyczne. Ekonomia przez długie lata była uważana za dziedzinę nieeksperymentalną. Opinia ta panowała powszechnie w XIX wieku wśród naukowców zajmujących się metodologią ekonomii. Przykładowo, John Stuart Mill (1836) wymienia przyczyny niemożliwości przeprowadzania eksperymentów ekonomicznych. Jedną z nich jest niemożliwość zbierania danych ekonomicznych w kontrolowany sposób, czyli w sposób, w którym eksperymentator jest w stanie kontrolować każdy czynnik wpływający na podejmowanie decyzji przez badanego. Mill wprowadził rozgraniczenie pomiędzy naukami fizycznymi a społecznymi. Uważał, że nauki społeczne mają tę wspólną własność, że w zasadzie nie istnieje w nich możliwość przeprowadzania eksperymentów. Pogląd ten stał się głównym uzasadnieniem przyjęcia przez niego metodologii a priori dedukcyjnej (ang. a priori deductive metod). Podejście to było powszechnie popierane przez ekonomistów i pomimo wielu przemian w metodologii zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków, potrzeba było półtora wieku, aby ekonomia zaczęła być postrzegana jako nauka, w której możliwe jest stosowanie eksperymentów (Guala 2008). Począwszy od lat osiemdziesiątych XX wieku obserwowany jest dynamiczny rozwój nowej gałęzi ekonomii – ekonomii eksperymentalnej. Objawia się on poprzez szybki wzrost liczby publikacji, rozszerzanie obszaru zainteresowań badaczy i instytucjonalizację metody badawczej stosowanej w tej części ekonomii. Obecnie istnieje wiele ośrodków ekonomii eksperymentalnej w Stanach Zjednoczonych i Europie, publikacje wykorzystujące metodę eksperymentalną licznie ukazują się w najlepszych czasopismach ekonomicznych (m.in. American Economic Review), czasopisma poświęcone stricte ekonomii eksperymentalnej klasyfikowane są w ścisłej czołówce pod względem liczby cytowań (np. Experimental Economics), zaś Economic Science Association organizuje rokrocznie konferencje skupiające setki eksperymentalistów. Tak szybki rozwój ekonomii eksperymentalnej możliwy był m.in. dzięki rozwojowi ekonomii, która przeobraziła się w naukę bazującą na modelach matematycznych podlegających empirycznej weryfikacji, jak również dzięki rozwojowi technologicznemu, który umożliwił powstanie laboratoriów wyposażonych w komputery ze specjalistycznym oprogramowaniem służącym do przeprowadzania eksperymentów (Kusztelak 2012).

49

Kagel i Roth (1995) wyróżniają sześć najważniejszych cech, które powinien spełniać standardowy eksperyment ekonomiczny: (1) ścisła kontrola wszystkich zmiennych umożliwiająca niezależne sprawdzenie każdego czynnika wpływającego na podejmowane przez badanego decyzje; (2) losowy podział grup eksperymentalnych pozwalający na wnioskowanie, iż poszczególne grupy eksperymentalne nie różnią się pomiędzy sobą pod względem ukrytych i nieobserwowalnych cech; (3) obiektywność pozwalająca uniknąć wpływu ankietera, czy też miejsca realizacji eksperymentu; (4) ukryty cel badania przeciwdziałający wystąpieniu tzw. „efekt dobrego badanego” (uczestnicy znający cel badania mogą świadomie, lub podświadomie podejmować decyzje zgodne lub niezgodne z hipotezą badawczą); (5) anonimowość podejmowanych decyzji; oraz (6) motywacja (w celu zapewnienia realizmu psychologicznego przeprowadzanych badań uczestnicy są odpowiednio umotywowani finansowo do podejmowania przemyślanych decyzji).

Badania eksperymentalne są szczególnie przydatne w trzech przypadkach. Po pierwsze, gdy zastanawiamy się jak ludzie zachowywaliby się w nowym środowisku, bądź w nowej sytuacji decyzyjnej, wynikającej przykładowo ze zmiany obowiązującego systemu (np. edukacyjnego), bądź struktury rynkowej (np. rynku pracy). Nie dysponujemy wówczas danymi na ten temat. Można je co prawda pozyskać przeprowadzając badania ankietowe, jednak zdecydowanie lepszym sposobem od zadawania pytań w stylu: „Co byś zrobił(a), gdyby …?”, jest przeprowadzenie eksperymentu, w którym badani będą odpowiednio umotywowani do podejmowania decyzji w taki sam sposób, jak czyniliby to w rzeczywistym świecie, zaś same wybory nie są hipotetyczne. Po drugie, eksperymenty są także wykorzystywane w sytuacjach złożonych wyborów, które ludzie często wykonują podświadomie i nie są w stanie wyjaśnić kluczowych ich determinant (np. małżeństwo). Takim, złożonym problemem jest również wybór wykształcenia i kariery zawodowej. Trzecim głównym nurtem badań eksperymentalnych jest wreszcie obszar, w którym podmioty nie chcą ujawniać faktycznych decyzji, jak np. kwestie płacenia podatków, faktycznie posiadanej wiedzy, sumienności, wydajności, czy oczekiwanej płacy. We wszystkich tych przypadkach poprawnie przeprowadzone badania eksperymentalne mogą dostarczyć wysokiej jakości danych, na podstawie których przeprowadzona zostanie dalsza analiza (Guala 2005). Głównym typem eksperymentów ekonomicznych są tzw. eksperymenty laboratoryjne. Eksperymenty te, jak sama nazwa wskazuje, odbywają się warunkach laboratoryjnych, gdzie odtwarzane jest naturalne środowisko, zaś gracze poprzez odpowiednie bodźce motywowani są do działania zgodnego z rzeczywistym. Podejście to gwarantuje spełnienie pożądanych założeń teorii, natomiast obserwacja zachowań uczestników dostarcza unikalnych wniosków, niemożliwych do ustalenia z wykorzystaniem tradycyjnych technik (tj. metodą ankietową). Poprzez interakcje między uczestnikami eksperymentów możliwa jest symulacja zachowań podmiotów w zależności od zmieniających się warunków eksperymentu. Na podstawie otrzymanych wyników można formułować wnioski dotyczące zależności ekonomicznych oraz roli czynników pozaekonomicznych wpływających na podejmowane przez uczestników decyzje. Co więcej, obserwacja procesu podejmowania decyzji pozwala nie tylko na wyjaśnienia stanów równowagi, ale także analizę procesów dochodzenia do nich (czynniki determinujące ten wybór). (Krawczyk 2012).3

W ostatnich latach rozwinął się równolegle nieco inny nurt badań eksperymentalnych, tzw. eksperymenty terenowe. Eksperymenty terenowe (ang. field experiment), w przeciwieństwie do

3 Szczegółowy opis metodologii przeprowadzania laboratoryjnych badań eksperymentalnych znajduje się w rozdziale 2 raportu.

50

eksperymentów laboratoryjnych, przeprowadzane są w środowisku naturalnym badanych. Powoduje to, iż badani mogą nawet nie mieć świadomości uczestniczenia w eksperymencie, co zapewnia większą wiarygodność wyników, jednak powoduje również większe trudności w przeprowadzeniu badania oraz pewne wątpliwości etyczne.

Zaletą eksperymentalnych badań terenowych jest to, iż nie występuje w ich przypadku zarzut braku realizmu, często formułowany w stosunku do badań laboratoryjnych. Eksperymenty są przeprowadzane w naturalnym środowisku uczestników, którzy podejmują rzeczywiste decyzje. Eksperyment jest niejako wpleciony w codzienne życie uczestników i wybory, których dokonują, są często automatyczne. Eksperymenty terenowe generalnie charakteryzują się także trafnością zewnętrzną badania, której brak jest często zarzutem formułowanym pod adresem badań charakterze laboratoryjnym. Ich zaletą jest także to, iż przeprowadzanie działania eksperymentalnego jest możliwe na bardziej zróżnicowanej próbie (niż w przypadku eksperymentów laboratoryjnych). Uczestnikami badania są członkowie danego środowiska - także osoby nieprzejawiające gotowości do badań laboratoryjnych. W przypadku eksperymentów terenowych trudno również mówić o niezrozumieniu skutków podejmowanych decyzji skoro są to decyzje naturalne, często wielokrotnie powtarzane w życiu codziennym. Eksperymenty terenowe wykorzystują sytuacje, w której badani czują się komfortowo, a podejmowanie decyzji jest bardziej instynktowne i nie zaburzone przez świadomość uczestnictwa w eksperymencie.

Obszerną analizę i klasyfikację badań z zakresu ekonomii eksperymentalnej proponują Harrison i List (2004). Wymieniają oni cechy pozwalające odróżnić eksperyment terenowy od laboratoryjnego. Są to: charakter próby badawczej, informacja i doświadczenie uczestników na temat badanego obszaru, charakter wypłat, charakter zadań i zasad ich wykonywania oraz rodzaj środowiska badania.

W przypadku eksperymentu terenowego występuje zwykle bardziej zróżnicowana próba, często odwzorowująca strukturę analizowanego społeczeństwa, w przeciwieństwie do badań laboratoryjnych przeprowadzanych głównie na studentach. Uczestnicy eksperymentów terenowych cechują się także zwykle stosunkowo wysokim poziomem wiedzy oraz doświadczeniem w analizowanym obszarze. Eksperymenty terenowe charakteryzują się podejmowaniem realnych wyborów, a możliwe ich konsekwencje nie są hipotetyczne ani abstrakcyjne, jak w przypadku eksperymentów laboratoryjnych. Bardzo ważną cechą eksperymentów terenowych jest również realność wykonywanych zadań i braku ograniczeń występujących w laboratorium. W eksperymentach laboratoryjnych instrukcje są jasno sprecyzowane i ograniczają pewien wybór badanemu, natomiast w badaniach terenowych część zachowań może być nieprzewidywalna.

Uznanie badania do klasy eksperymentów terenowych może nie być oczywiste. Powyższe cechy nie muszą zostać spełnione kumulatywnie, co oznacza, że eksperymentem terenowym nazywane jest badanie spełniające jedynie kilka z nich. W ocenie rodzaju badania niezbędny jest również jego kontekst. Harrison i List (2004) proponują podział eksperymentów terenowych trzy grupy.

Pierwszy typ eksperymentów (ang. artefactual) różni się od badania laboratoryjnego jedynie specyficznym doborem próby (osoby związane z danym środowiskiem, którego dotyczy eksperyment). Badania takie są odpowiedzią na zarzut, iż główną grupą biorącą udział w eksperymentach laboratoryjnych są studenci, a ich wybory nie muszą być reprezentatywne dla całego społeczeństwa. W związku z tym wprowadzono modyfikację polegającą na odpowiednim doborze próby pod kątem badania, np. w przypadku badań dotyczących rynku edukacyjnych eksperymentom poddaje się uczniów czy nauczycieli, a w przypadku badań dotyczących rynków finansowych – maklerów, brokerów, analityków finansowych etc. Dobór próby może mieć znaczący wpływ na otrzymywane wyniki,. Np.

51

Pietrzak i inni (2010) pokazują istotne różnice w decyzjach podejmowanych przez profesjonalistów, studentów ekonomii oraz osoby niebędące ekonomistami odnośnie formułowania oczekiwań inflacyjnych.

Eksperyment typu framed jest podobny do artefactual, ale badanie przeprowadzane jest w rzeczywistym środowisku. Środowisko, do którego przenoszony jest eksperyment, jest dobrze opisane i kontrolowane. Wprawdzie eksperymentatorzy przeprowadzają badanie w terenie, jednak uczestnicy są w pełni świadomi, że biorą udział w badaniu, co może wpływać na zachowania i wiarygodność wyników. Trzecim wreszcie typem badań terenowych jest badanie klasy natural. Mowa jest o nim w przypadku, w którym badani podejmują działania w naturalny sposób, nie mając świadomości uczestnictwa w eksperymencie. Eksperyment ten łączy w sobie zalety rzeczywistych obserwacji z możliwością celowego doboru próby. Wyniki uzyskane w tego typu eksperymentach charakteryzują się zazwyczaj największą wiarygodnością i nie są obciążone błędami zarzucanymi badaniom laboratoryjnym. W wielu przypadkach, przeprowadzenie takiego badania nie jest jednak możliwe.

Podsumowując, najważniejszą zaletą eksperymentów terenowych jest możliwość uniknięcia sztucznej sytuacji laboratoryjnej i obserwacji rzeczywistych decyzji badanych. Podczas eksperymentów laboratoryjnych uczestnicy podejmują zazwyczaj decyzje dotyczące sztucznych, wirtualnych dóbr na podstawie informacji przekazanych przez eksperymentatorów, a potencjalne wygrane czy nagrody ściśle ograniczone są budżetem badania. Eksperymenty terenowe nie posiadają takich wad i ograniczeń, pozwalają również na dostęp do osób niezainteresowanych uczestnictwem w eksperymentach laboratoryjnych, a których charakterystyki mogą być przydatne w kontekście badania. Oznacza to, że w przypadku badań terenowych można uzyskać wiarygodniejsze wyniki w związku z większym realizmem sytuacyjnym i lepiej reprezentowaną próbą. Siła eksperymentów terenowych tkwi w większej wiarygodności wyników. Przykładowo, eksperyment terenowy przeprowadzony w szkole, w określonych ramach instytucjonalnych i czasowych, na grupie uczniów może nam dostarczyć bardziej wiarygodnych danych na temat ich zachowania po zastosowaniu pewnego bodźca niż eksperyment przeprowadzony w sztucznym środowisku laboratorium.

Należy również wspomnieć, że eksperymenty terenowe są często trudniejsze do przeprowadzenia. Eksperymenty laboratoryjne charakteryzują się pełną kontrolą czynników eksperymentalnych. W przypadku eksperymentów terenowych (zwłaszcza, gdy badani nie mają świadomości uczestnictwa) kontrola ta jest znacznie mniejsza. Należy też zauważyć, iż eksperymenty laboratoryjne umożliwiają łatwiejsze dostosowanie scenariusza eksperymentalnego do celów analizy. Badania terenowe umożliwiają dostosowanie środowiska do eksperymentu jedynie w bardzo ograniczonym zakresie, a pewne zachowania mogą być w mniejszym stopniu obserwowalne. Występują również problemy etyczne związane z brakiem świadomości badanych i ewentualnych negatywnych konsekwencji wynikających z podejmowanych przez nich decyzji obserwowanych w trakcie eksperymentu. Przykładem może być eksperyment dotyczący ściągania i ewentualne konsekwencje dla przyłapanych uczniów, niemających świadomości uczestnictwa w badaniu i bycia obserwowanym.

Ostateczny wybór typu eksperymentu zależy od celów badania i możliwości go przeprowadzenia. Więcej na temat metodologii eksperymentów laboratoryjnych można znaleźć m.in. w pracach Smith (1989), Guala (2005), czy Kagel i Roth (1995), zaś o metodologii przeprowadzania badań terenowych piszą m.in. Harrison i List (2004). Istnieje również polska literatura dotycząca badań eksperymentalnych (np. Krawczyk (2012), Kusztelak (2012)).

52

Przeprowadzone w ramach Projektu badanie służyło przetestowaniu metody eksperymentalnej do badania preferencji wobec usług edukacyjnych na poziomie wyższym. Badanie przeprowadzone zostało na młodzieży licealnej – osobach stojących przed decyzją odnośnie podjęcia dalszej edukacji na poziomie wyższym oraz ewentualnej jej profilu. Ze względu na specyfikę badania zaprojektowano eksperyment terenowy badający wybrane determinanty podejmowanych przez uczestników decyzji i skuteczność różnego rodzaju programów informacyjno-edukacyjnych mających na celu zwiększenie świadomości dokonywanych wyborów edukacyjnych. Celowy dobór próby (wybór szkół średnich m.in. pod względem wielkości miejscowości, pozycji w rankingu szkół średnich, jak również profilu klas) oraz losowy podział uczestników na grupy kontrolną i eksperymentalną, pozwolił na wyizolowanie analizowanych czynników (tzw. kanon jednej różnicy), dzięki czemu możliwe było zebranie danych na podstawie, których przeprowadzono dalszą analizę statystyczną. Szczegółowy opis metodologii, próby oraz wyników badania eksperymentalnego zawiera osobne opracowaniu opracowanie („Raport z przeprowadzenia badań metodami ekonomii eksperymentalnej”).