Specjalne badanie terenowe w analizie nakładów prywatnych na kształcenie na poziomie

Analiza dostępnych źródeł danych zastanych zarówno w odniesieniu do prywatnych nakładów finansowych, nakładów czasu, jak i uzyskiwanych przez absolwentów szkół wyższych wynagrodzeń wskazuje, iż charakteryzują się one wieloma wadami, które uniemożliwiają przeprowadzenie kompleksowej analizy wartości nakładów prywatnych na kształcenie wyższe. Żadne z wymienionych badań statystycznych nie było projektowane pod kątem wykorzystania go w analizach z zakresu ekonomii edukacji, co powoduje, iż nawet jeśli zawierają one wystarczające informacje w zakresie samych nakładów (wydatków, czasu, korzyści utraconych), to nie zawierają zwykle odpowiedniej dokumentacji cech ścieżki edukacyjnej studenta/absolwenta (np. kierunek studiów, typ uczelni, tryb studiów etc). Z tego względu w realizacji badań, których celem jest kompleksowa ocena nakładów prywatnych na kształcenie konieczne wydaje się zaprojektowanie i przeprowadzenie badania terenowego, w którym udałoby się przezwyciężyć ograniczenia danych zastanych.

W kontekście przedstawionych wcześniej potrzeb informacyjnych, pożądane jest, aby specjalne badanie terenowe przeprowadzane na potrzeby sporządzenia pełnego bilansu prywatnych nakładów

na kształcenie zawierało informacje o prywatnych nakładach finansowych oraz czasie poświęcanym na studiowanie przez studentów oraz dane o losach absolwentów (w tym ich wynagrodzeniach), które potrzebne są aby wygenerować profile płacowe konieczne dla oszacowania wartości korzyści i kosztów alternatywnych studiowania.

W badaniu terenowym realizowanym w związku z empiryczną częścią Projektu, ze względów technicznych badanie nakładów prywatnych na kształcenie było częścią większego badania terenowego (w którym zebrano także informacje dotyczące ujawnionych i deklarowanych preferencji względem studiowania). Ponieważ populacja, która jest odpowiednią dla badania nakładów prywatnych na kształcenie zawiera się w większej – wybranej jako adekwatna do zebrania danych na temat preferencji i wyborów edukacyjnych (por. rozdział 1), nie odnosimy się tu do samej procedury doboru próby do całego badania. Należy jednak wyraźnie zapisać zalecenia co do doboru respondentów, którzy odpowiadają na pytania modułów poświęconych kosztom studiowania.

2.4.4.1. Dobór respondentów do badania nakładów prywatnych na studiowanie oraz badania stopy zwrotu z edukacji

Ze względu na wiarygodność uzyskanej informacji, najkorzystniejsze jest skierowanie pytań odnoszących się do wydatków ponoszonych w związku ze studiowaniem wyłącznie do populacji osób aktualnie studiujących. W przypadku absolwentów szkół wyższych, pytanie o nakłady musiałoby mieć charakter retrospektywny, co byłoby obciążone niepewnością i zaburzało uzyskane wyniki. Niepoprawnym byłoby wówczas traktowanie z takim samym zaufaniem deklaracji osób, które studiują w momencie badania i tych, które studiowały kilka czy nawet kilkanaście lat temu. W badaniu empirycznym realizowanym na potrzeby Projektu, kwalifikacja do odpowiedniego modułu opierała się na stwierdzeniu faktu odbywania studiów (licencjackich lub inżynierskich I stopnia, magisterskich II stopnia lub magisterskich jednolitych) w momencie przeprowadzania badania. Spośród 20 000 obserwacji w próbie, kryterium to spełniły 3 424 osoby. W świetle przeprowadzonych analiz empirycznych stwierdzić należy, iż jest to wystarczająca wielkość próby dla pokazania zróżnicowania nakładów prywatnych na kształcenie w interesujących nas przekrojach (patrz: pytania badawcze), a mniejsza próba stwarzałaby tu problemy statystyczne i ekonometryczne.

Z kolei w zakresie informacji dotyczących losów zawodowych absolwentów, najwłaściwsza strategią wydaje się skierowanie pytań do całej populacji. Jak zauważono już w części poświęconej badaniom preferencji, modelowanie determinantów znalezienia się w zatrudnieniu (bezrobociu), wymaga obserwacji osób, które znalazły się poza tym stanem. W badaniu empirycznym realizowanym na potrzeby Projektu, konstrukcja ankiety w części dotyczącej sytuacji na rynku pracy warto oprzeć o uniwersalną sprawdzoną logikę kwestionariusza do BAEL realizowanego przez GUS. Konieczne jest wówczas zadanie pytań pozwalających na ustalenie statusu ekonomicznego respondenta, a następnie zakwalifikowanie go do odpowiedniego modułu skierowanego do pracujących, bezrobotnych i biernych. W zebranym zbiorze danych w badaniu empirycznym w ramach projektu ujawniono, że 60,2% respondentów należało do kategorii osób pracujących, 12,9% - do kategorii bezrobotnych oraz 26,9% - do kategorii biernych zawodowo. Informacje o każdej z tych populacji są niezbędne dla oszacowania kosztów alternatywnych studiowania i sporządzenia profili płacowych. Co ważne, dla oszacowania korzyści związanych z uzyskaniem wykształcenia wyższego konieczne jest zebranie informacji o osobach z wykształceniem średnim (tym poziomem, który pozostaje alternatywą dla osób podejmujących decyzję o studiach wyższych).

2.4.4.2. Kluczowe informacje zebrane w badaniu specjalnym z punktu widzenia

114

Dla realizacji celów badania w obszarze nakładów prywatnych przeznaczanych na kształcenie na poziomie wyższym najważniejsze zasoby informacyjne w obszarze bezpośrednich kosztów i czasu zawierają się w następujących kategoriach:

 fakt ponoszenia wydatków na poszczególne kategorie wydatków wraz z wielkością tych wydatków w złotych,

 zmiana wydatków na utrzymanie mieszkania i wyżywienie w wyniku zmiany miejsca zamieszkania w związku z podjęciem studiów,

 fakt zakupu sprzętu komputerowego wraz z poniesionymi wydatkami z tego tytułu,

 źródła pokrycia wydatków związanych z kształceniem wraz ze wskazaniem kwot pochodzących z poszczególnych źródeł,

 ilość czasu przeznaczanego na poszczególne aktywności edukacyjne w trakcie roku akademickiego oraz w trakcie sesji egzaminacyjnej.

Po ustaleniu tego, jakiego rodzaju informacje o nakładach (finansowych i czasu) będą zbierane, kluczowe jest określenie okresu odniesienia dla zbieranych informacji. Generalnie wszystkie wymienione kategorie informacji mają charakter strumieniowy, a nie zasobowy, a zatem w pytaniach o nie, należy odnosić się do jakiegoś okresu. Może to być jednak stosunkowo krótki i nieodległy okres (wczoraj, ostatni tydzień) lub okres dłuższy np. ostatni rok. Zaletą pierwszego rozwiązania jest, iż w jego przypadku oczekiwać można, iż zebrane informacje będą możliwie precyzyjne i adekwatne do faktycznego stanu rzeczy. Z drugiej jednak strony, w badaniach dotyczących nakładów na kształcenie na poziomie wyższym, należy uwzględnić problem sezonowości owych nakładów związanej z kalendarzem akademickim. A zatem w przypadku określenie dość krótkiego okresu odniesienia w pytaniach o nakłady, badanie należałoby prowadzić metodą ciągłą, najlepiej przez 12 miesięcy, odpowiednio dostosowując wielkość próby i organizację badania. Oczywistą konsekwencją takiego rozwiązania jest, iż badanie takie będzie relatywnie długie i drogie. Z kolei przy wydłużeniu okresu odniesienia (np. do 12 miesięcy) badanie można przeprowadzić szybko, ale spada jakość uzyskanej informacji. Respondenci będą podawać przybliżone wydatki na poszczególne kategorie nakładów związanych z edukacją wyższą, z pewnością popełniając przy tym błędy. Zakładając losowy dobór respondentów, dbając o odpowiednie sformułowanie pytań, starannie testując kwestionariusz w procedurze pre-testu (i upewniając się co do poprawnego rozumienia wszystkich pytań), rozwiązanie to wydaje się mieć istotne zalety.

Alternatywną metodą, dostarczająca informacji najwyższej jakości, byłaby metoda dzienniczka (jak w BBGD). Z racji tego, iż – ze względu na sezonowość wydatków studentów - także musiałaby obejmować okres 12 miesięcy byłaby to metoda z pewnością najdroższa. Być może należałoby rozważyć uszczegółowienie pytań odnoszących się nakładów specyficznych dla kształcenia wyższego w BBGD czy w badaniu budżetu czasu, tak aby nie ponosić olbrzymich kosztów stałych związanych z realizacją tego typu badania.

W badaniu realizowanym na potrzeby empirycznej części Projektu, głównie ze względu na ograniczenia czasowe, zastosowano podejście, w którym pytania o nakłady miały charakter retrospektywny i odnosiły się w większości przypadków do ostatniego roku (12 miesięcy poprzedzających badanie).

Wszystkie powyższe informacje są kluczowe z punktu widzenia realizacji celu, jakim jest sporządzenie bilansu prywatnych nakładów ponoszonych na kształcenie na poziomie wyższym. Są one jednak niewystarczające do wyznaczenia kosztów alternatywnych studiowania w formie utraconych dochodów.

W tym celu można posłużyć się danymi zastanymi (BAEL, BBGD). Problematyczne może być tu jedynie określenie ścieżek płac dla poszczególnych grup kierunków kształcenia.

Alternatywnie wobec zbiorów danych zastanych, przeprowadzając terenowe badanie ankietowe można włączyć pewien podzbiór pytań dotyczących statusu ekonomicznego oraz zarobków absolwentów. Na podstawie odpowiedzi udzielonych na standardowe pytania pozwalające ustalić status ekonomiczny, respondenci powinni być zakwalifikowani do modułów dla pracujących, bezrobotnych lub biernych. Z punktu widzenia odpowiedzi na sformułowane na wstępie rozdziału pytania badawcze, najbardziej interesujące informacje zawiera moduł skierowany dla pracujących. Określenie statusu ekonomicznego konieczne jest dla całej populacji, nie tylko absolwentów studiów ze względu na konieczność oszacowania modelu prawdopodobieństwa zatrudnienia i określenia kosztów alternatywnych studiowania.

Informacje dotyczące sytuacji na rynku pracy dla populacji pracujących powinny obejmować takie kwestie, jak:

 status ekonomiczny na rynku pracy,

 liczba przepracowanych godzin w głównym miejscu pracy w okresie ostatnich siedmiu dni kalendarzowych poprzedzających badanie,

 liczba zwykle przepracowanych godzin w głównym miejscu pracy w okresie siedmiu dni kalendarzowych,

 status zatrudnienia w głównym miejscu pracy i fakt zatrudniania pracowników,  rodzaj umowy o pracę,

 sektor własności pracodawcy,  wielkość firmy,

 wykonywany zawód (wg klasyfikacji ISCO 88),  miesięczne zarobki netto w głównym miejscu pracy,  dział gospodarki wg Polskiej Klasyfikacji Działalności,

 doświadczenie zawodowe w bieżącym głównym miejscu pracy,  doświadczenie zawodowe ogółem.

Z kolei informacje dotyczące oceny posiadanych i wykorzystywanych kompetencji powinny obejmować:  opinię o najbardziej odpowiednim poziomie wykształcenia dla aktualnie wykonywanej pracy,  opinię o najbardziej odpowiednim kierunku kształcenia dla aktualnie wykonywanej pracy,  określenie posiadanych kompetencji w odniesieniu do aktualnie wykonywanej pracy,  określenie, czy aktualnie wykonywana praca wymaga wielu dodatkowych kompetencji.

W całym badaniu nakładów konieczne jest wykorzystywanie także informacji kontekstowych – dla uchwycenia badanych zjawisk w określonych przekrojach oraz dla konstrukcji zmiennych kontrolnych w modelowaniu ekonometrycznym. Informacje kontekstowe obejmują:

 płeć,  wiek,

 poziom wykształcenia,  kierunek kształcenia,  tryb studiów,

 rodzaj szkoły wyższej,

116

 powiat miejsca zamieszkania,  skład gospodarstwa domowego,

 status ekonomiczny gospodarstwa domowego w chwili podejmowania decyzji o studiach,  poziom wykształcenia rodziców,

 model rodziny, w której wychował się respondent,  fakt i liczba posiadanych dzieci,

 orzeczenie o niepełnosprawności,

 wyniki uzyskiwane w szkole ponadgimnazjalnej (średnia ocen na ostatnim świadectwie),  wyniki z egzaminu maturalnego,

 udział w konkursach i olimpiadach przedmiotowych,

 udział w aktywnościach edukacyjnych i pozaedukacyjnych w trakcie nauki w szkole ponadgimnazjalnej.