Metody zarządzania ryzykiem kredytowym w banku komercyjnym

Dla działalności banku ryzyko jest jednoznaczne z możliwością nieosiągnię-cia wyznaczonych celów, przede wszystkim finansowych, ale również z utratą płynności, wiarygodności, zmniejszeniem kapitału własnego, a nawet bankruc-twem. Umiejętne zarządzanie ryzykiem jest dla banków szczególnie ważne, po-nieważ banki operują głównie pieniędzmi obcymi, które trzeba oddać na żądanie klienta. Dlatego maksymalizacja zysku na własną odpowiedzialność w tego typu instytucjach jest niedopuszczalna [Dobosiewicz 2005: 130].

Najbardziej charakterystycznym dla banku ryzykiem jest ryzyko kredytowe. Najprościej można je opisać jako sytuację, w której kredytobiorca nie zwraca po-życzonej kwoty kapitału wraz z odsetkami i innymi opłatami. W literaturze przed-miotu występuje wiele definicji ryzyka kredytowego, a jedna z nich określa je jako ,,możliwość niedotrzymania warunków umowy przez drugą stronę kontrak-tu, co oznacza, iż strona narażona na ryzyko nie otrzyma w oczekiwanym terminie płatności określonej warunkami kontraktu” [Jajuga i Krysiak 2004: 119].

Aktywne ryzyko kredytowe wiąże się z tym, że kredytobiorca nie spłaca w terminie swoich zobowiązań, czyli rat kapitałowych oraz odsetek. Niekorzyst-ne dla banku jest również nieterminowe regulowanie wszelkich opłat związanych z udzieleniem kredytu. Jest to na tyle powszechne zjawisko, że instytucje ban-kowe wnikliwie sprawdzają historię kredytową swoich klientów, z naciskiem na

terminowość spłat zobowiązań. Pasywne ryzyko kredytowe dotyczy natomiast pozycji pasywów w bilansie banku. Jest ono bezpośrednio związane z możliwo-ścią nieoczekiwanego wycofania przez deponentów środków oddanych do dys-pozycji bankowi. Jest to często występujące ryzyko w działalności banku, które może prowadzić do utraty płynności [Białas i Mazur 2013: 131].

Analizując ryzyko kredytowe, należy rozróżnić indywidualne ryzyko, czyli ryzyko pojedynczego kredytu, oraz łączne ryzyko z tytułu działalności kredyto-wej, tzw. ryzyko portfela. Do zarządzania każdym z tych dwóch rodzajów ryzyka banki wykorzystują inne metody. Pojedyncze ryzyko zależy od wysokości możli-wej straty i prawdopodobieństwa jej wystąpienia (uwzględnia się przy nim mak-symalną wartość kredytu wraz z odsetkami, pomniejszoną o ewentualnie posiada-ne zabezpieczenia). Jednak decydującym czynnikiem oceny wytrzymałości banku jest ryzyko łączne. Zależy ono od wysokości pojedynczych kredytów, prawdopo-dobieństwa ich niespłacenia oraz współzależności między pojedynczymi kredy-tami. Istnieje zasada, że im mniejsza jest wzajemna dodatnia zależność między pojedynczymi kredytami, tym mniejsze ryzyko wystąpienia sytuacji, w której czynniki powodujące niespłacenie jednego kredytu będą miały wpływ na niespła-cenie innych, co zwiększy łączne ryzyko [Jaworski i Zawadzka 2003: 247].

Bankowość podlega od połowy lat 80. dużym zmianom strukturalnym. Na skutek liberalizacji przepisów zaostrzyła się konkurencja na rynku finansowym. Banki przestały być jedynymi instytucjami oferującymi usługi finansowe. Konku-rować zaczęły z nimi m.in. firmy ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, domy towarowe, banki samochodowe, przedsiębiorstwa pocztowe, firmy powiernicze, biura maklerskie czy samodzielne, wielkie przedsiębiorstwa. Niektóre z tych in-stytucji stanowią konkurencję dla banku nie tylko w zakresie udzielania pożyczek i kredytów, ale również doradztwa finansowego, inwestycyjnego i zarządzania prywatnym majątkiem. Jednocześnie zmieniło się zachowanie i potrzeby klienta bankowego [Gostomski 2000: 34-36]. Stał się on bardziej wykształcony, lepiej poinformowany o warunkach rynkowych (znaczący wpływ na to mają działające na szeroką skalę i ogólnodostępne media), a przez to pewniejszy siebie i bardziej wymagający.

Ze względu na szeroki zakres czynników kształtujących ryzyko kredytowe istotne jest podejmowanie przez banki przedsięwzięć zmniejszających je. Głów-nymi metodami ograniczania ryzyka w odniesieniu do pojedynczego kredytu są:

– badanie zdolności kredytowej przed udzieleniem kredytu, – zabezpieczenie kredytu (w tym ubezpieczenie kredytu),

– sprawdzanie zdolności kredytowej po udzieleniu kredytu [Jaworski i Za-wadzka 2003: 249].

W celu oceny przyszłej wypłacalności klienta oraz zmniejszenia ryzyka kredy-towego banki badają jego zdolność kredytową. Zdolność kredytową należy rozu-mieć jako zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach

określonych w umowie (art. 70 ust. 1 Prawa bankowego)1. W tym celu korzystają z informacji zaczerpniętych z różnych źródeł, np. od pracodawcy w przypadku osób fizycznych lub z bilansu i rachunku wyników przedsiębiorstwa. Dokładną analizę i sytuację finansową kredytobiorcy przeprowadza inspektor kredytowy, który ocenia ryzyko i klasyfikuje je do danej grupy. Na podstawie wyników jego pracy bank podejmuje decyzję o udzieleniu kredytu. Zakres i szczegółowość tej analizy będzie zależała od wymienionych wyżej czynników. Podstawową i obo-wiązkową czynnością, niezależnie od warunków, jest sprawdzenie zdolności formalnoprawnej kredytobiorcy, czyli zdolności do nawiązywania ważnych na mocy prawa stosunków kredytowych. Posiadają ją osoby fizyczne i prawne pra-wa cywilnego (przedsiębiorstpra-wa państwowe, spółdzielnie, spółki akcyjne, z o.o., komandytowe itp.) lub prawa publicznego (jednostki samorządu terytorialnego, instytucje państwowe posiadające osobowość prawną, wyższe uczelnie) [Jawor-ski i Zawadzka 2003: 249].

Dopiero po stwierdzeniu, że kredytobiorca ma zdolność prawną do zaciąga-nia kredytu, bank może zacząć badać jego wiarygodność kredytową. Sprawdza wówczas zdolność kredytową pod względem merytorycznym, czyli wiarygod-ność ekonomiczną, stosując różne metody, począwszy od najprostszych metod opisowych – opierających się na badaniu informacji o sytuacji ekonomiczno-fi-nansowej klienta, po bardziej skomplikowane i wnikliwe metody statystyczno--matematyczne, określane również jako empiryczno-indukcyjne, które wykorzy-stują informacje o wcześniejszych kredytobiorcach i ich zachowaniach.

Na wykresie 1 widać, że od kilku kwartałów utrzymuje się ujemna dynamika w zakresie udziału należności zagrożonych w całym portfelu kredytowym ban-ków komercyjnych. Jest to efekt stosowania skutecznych metod analizy ryzyka kredytowego i minimalizowania jego skutków.

Do analizy wiarygodności kredytowej klientów wykorzystywane są także indywidualne cechy kredytobiorcy, które w różnym stopniu wpływają na jego zdolność kredytową. Można im przypisać określoną liczbę punktów (wagę), na podstawie metody statystyczno-matematycznej, jaką jest credit-scoring. Banki dysponujące dużą liczbą kredytobiorców mogą obliczyć prawdopodobieństwo spłacenia (lub nie) kredytu w zależności od danej cechy posiadanej przez klienta [Jaworski i Zawadzka 2003: 266]. Zastosowanie tej metody pozwala na określe-nie ryzyka kredytowego, pomaga w jego lepszym zarządzaniu oraz ustala stan-dardy postępowania w przypadku oceny zdolności kredytowej osób fizycznych.

Credit scoring w literaturze ma wiele różnych określeń. Najprościej mówiąc,

jest to metoda oceny ryzyka kredytowego związanego z danym kredytobiorcą. W amerykańskiej ustawie o równości szans w udzielaniu kredytu z 1975 r. system

credit scoring jest ,,wprowadzany w rezultacie doświadczenia, uzasadnionego

do-wodami i statystykami oraz:

– oparty na danych pochodzących z empirycznego porównania przykłado-wych grup lub populacji rzetelnych i nierzetelnych kandydatów, którzy ubiegali się o kredyt w pewnym przedziale czasowym,

– rozwinięty w celu oceny zdolności kredytowej kandydatów przy respekto-waniu uzasadnionego interesu kredytodawcy,

– rozwijany i uzasadniany poprzez zastosowanie zaakceptowanych zasad sta-tystycznych oraz metodologii,

– okresowo weryfikowany poprzez użycie odpowiednich zasad statystycz-nych i metodologii oraz modyfikowany w celu utrzymania zdolności przewidy-wania” [Master 1997: 9].

Inna definicja określa systemy credit scoring jako ,,statystyczne modele, które przewidują prawdopodobieństwo tego, że firma dokona 90-dniowego lub dłuż-szego opóźnienia w spłacie kredytu. Wynik nie przewiduje, jaka będzie zdolność firmy do regulowania zobowiązań, ale raczej jej gotowość do terminowego płace-nia” [Longenecker, Moore i Petty 1997: 5].

Klasyfikacja credit scoringu uwzględnia różne czynniki i jest ujmowana w li-teraturze na wiele sposobów, np. jako:

– prześwietlanie kredytów (credit screening) – służące do oceny i selekcji wniosków kredytowych potencjalnych klientów banku,

– przegląd kredytów (loan review) – służący do monitorowania zawartych już umów kredytowych [Janc i Kraska 2001: 141].

Wykres 1. Wskaźnik należności zagrożonych od gospodarstw domowych i przedsiębiorstw w Polsce w okresie od I kwartału 2015 do IV kwartału 2016 r.

Wzrost znaczenia metod ograniczania ryzyka kredytowego oraz wprowadza-nie przez banki komercyjne coraz bardziej precyzyjnych narzędzi związanych z poprawą jakości udzielanych kredytów wpływa istotnie na dynamikę wartości udzielanych kredytów zarówno dla klientów indywidualnych, jak i dla przedsię-biorstw.

Wykres 2. Zmiana wartości udzielanych kredytów dla gospodarstw domowych w Polsce

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.nbp.pl [dostęp: 20.03.2017].

Wykres 3. Zmiana wartości udzielanych kredytów dla przedsiębiorstw w Polsce

Na wykresie 2 zaprezentowano dane dotyczące dynamiki udzielania kredytów dla gospodarstw domowych. Od 2012 r. wzrost kredytów dla gospodarstw domo-wych utrzymuje się na niskim poziomie. W latach 2007-2008 kredyty te wzrastały o ponad 30-40 p.p. z roku na rok. Po tym okresie, w sytuacji kryzysu finansowego, polityka kredytowa banków komercyjnych się zmieniła.

Wykres 3 zawiera dane dotyczące dynamiki wielkości kredytów udzielanych przedsiębiorstwom. Wzrost kredytów dla firm w 2016 r. wyhamował w stosunku do dynamiki w 2015 r. W latach 2009-2010 wartość kredytów spadała z roku na rok, co było wynikiem wprowadzenia przez banki komercyjne wyższych wymo-gów dotyczących oceny ryzyka kredytowania przedsiębiorstw w sytuacji rozprze-strzeniania się kryzysu finansowego.