Trudno sobie wyobrazić rozwój człowieka bez możliwości porozumiewania się. Ko-munikacja interpersonalna jest w naszym życiu wszechobecna i dlatego na prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie mają wpływ kontakty między ludźmi. W tym obszarze istotne jest poznanie procesów i mechanizmów, które leżą u podstaw wielu teorii o komu-nikowaniu. Zrozumienie komunikowania się polega na poznaniu zarówno czynników ma-jących bezpośredni wpływ na efektywną i skuteczną wymianę intencji, jak i na poznaniu barier, które taką komunikację utrudniają czy wręcz uniemożliwiają. Ważne jest, aby przy definiowaniu barier określić ich genezę, co stanie się pomocne przy próbach niwelowania barier lub ich złagodzeniu (Błaszczak, 2012, s. 199).
Szczególnie istotne z punktu widzenia andragogiki reedukacji wydaje się być przekona-nie, że postawa życiowa jest elementem, który poddaje się modyfikacji. Trudno go jednak zmie-niać i kształtować, stosując tradycyjne metody kształcenia i wychowania dorosłych. Jak wskazuje andragogika reedukacji, istnieje wiele czynników, które mogą sprzyjać ludziom w zmianie stylu życia. Odgrywają one ogromną rolę w zależności od specyficznej sytuacji każdej jednostki.
Rolą reedukacji andragogicznej jest motywowanie ludzi do zmiany ich negatywnych zachowań i przekonań. Takim czynnikiem motywacyjnym do reedukacji może stać się presja ze strony znajomych, rodziny, współpracowników, pracodawcy itp. Jednak decyzja człowieka o dokonaniu zmiany zależy przede wszystkim od jego zdolności przewidywania osobistej koncepcji ryzyka i uznania jego związku z własnym działaniem, radzenia sobie z problemami oraz odpowiedzialnością za kierowanie własnym życiem – czyli innymi sło-wy – zdolnością do autokreacji i samoreedukacji.
Podstawowym warunkiem zmiany dotychczasowej postawy jest umiejętne dokona-nie wyboru działania i określedokona-nie gotowości jednostki do wysiłku. Szczególdokona-nie ważne jest, aby człowiek dorosły:
• po pierwsze: uświadomił sobie korzyści, jakie mogą przynieść zmiany w jego za-chowaniu czy przekonaniach i uznał je za imperatyw kategoryczny, czyli własny interes,
• po drugie: obudził w sobie potrzebę zmiany i dążenie do jej realizowania, np. gdy uświadomimy sobie, że umiejętność korzystania z Internetu niesie ze sobą wiele korzyści,
będziemy starali się zaspokoić ponownie potrzebę dobrego samopoczucia i zechcemy wy-chodzić naprzeciw nowym wyzwaniom technologicznym.
Wiemy już, jak ważna dla prawidłowego funkcjonowania człowieka w społeczeń-stwie jest zdolność do zmiany postawy i zachowania. Skłonienie ludzi dorosłych, a przede wszystkim rozbudzenie ich samoświadomości, by pomagali własnemu rozwojowi, jest na pewno bardzo korzystne.
Dorobek teoretyczny andragogiki reedukacji i psychologii społecznej może z powo-dzeniem pomóc w zastosowaniu i rozwiązywaniu rzeczywistych problemów autoedukacji dorosłych. Korzystając z dorobku obu dyscyplin, zastanówmy się, jak ludzie interpretują i ro-zumieją sytuacje społeczne, które bezpośrednio dotyczą ich postaw. Psychologowie społeczni uważają że: „Nie źli ludzie, lecz złe sytuacje stwarzają problemy społeczne” (Rodin, 2001, s. 808).
Zatem dla zrozumienia określonego zachowania społecznego często znacznie istot-niejsze okazuje się zbadanie, na czym zasadza się sytuacja społeczna niż samo określenie właściwości danej osoby. Co więcej, to subiektywne, a nie obiektywne sytuacje uruchamiają nasze działania. To znaczy, żeby zrozumieć, dlaczego ludzie zachowują się w nieadekwatny sposób w danych warunkach, musimy spojrzeć na te zdarzenia ich oczami, zrozumieć, jak oni interpretują te sytuacje. Zasada ta jest bardzo ważna dla zrozumienia zastosowań andra-gogiki reedukacji i psychologii społecznej.
Wyobraźmy sobie człowieka, który przez długi okres czasu przebywa w zakładzie kar-nym. W wielu takich ośrodkach mieszkańcy posiadają małą kontrolę nad swoim życiem. Nie mogą np. wybierać co zjeść, w co się ubrać itp. Często stają się pasywni i wycofują się z życia.
Zupełnie inaczej niż osoby o pozytywnym nastawieniu do życia. Otóż liczne, prowadzone przez psychologów społecznych badania, wskazują, że istnieje silny związek między spostrze-ganiem społecznym ludzi – sposobem, w jaki rozumieją samych siebie i świat społeczny, a ich zdrowiem somatycznym i psychicznym (Aronson, Wilson, Akert, 1997, s. 593-594).
Powyższe przykłady są obrazowym potwierdzeniem przekonania, iż nie tylko cho-roby wpływają na nasze zdrowie i postawy, musimy również uwzględniać psychologiczne reakcje na to, co wydarza się w naszym życiu. A te reakcje będą właśnie zależały od naszej samoświadomości, rozumienia i interpretacji świata społecznego oraz naszej w nim roli.
Przedstawmy w tym miejscu trzy elementy, określające rozumienie przez ludzi świa-ta społecznego i mające istotne znaczenie dla autoedukacji. Są to:
1. W jaki sposób ludzie widzą stresujące wydarzenia.
2. Stopień kontroli, jaki w ich przekonaniu mają nad swoim życiem.
3. Sposób, w jaki wyjaśniają negatywne zachowania.
Amerykański psycholog M. Seligman, który poświęcił wiele uwagi analizie koncep-cji teorii wyuczonej bezradności, wskazuje na istotne zagadnienia, a mianowicie, kiedy lu-dzie doświadczają początkowo zdarzeń negatywnych, takich jak niepowodzenia życiowe, to w rzeczywistości dwa rodzaje spostrzegania społecznego określają, na ile stresujące będzie to wydarzenie. Po pierwsze, stopień kontroli, który ich zdaniem mają nad danym wyda-rzeniem, oraz po drugie, sposób, w jaki wyjaśniają przyczyny tego wydarzenia. Poczucie kontroli i optymistyczny styl atrybucji są związane z lepszym przystosowaniem społecz-nym i somatyczspołecz-nym. Te osoby, które mają poczucie braku kontroli lub wyjaśniają przyczyny w kategoriach pesymistycznych, doznają tzw. wyuczonej bezradności, są bardziej skłonne
Konserwatyzm ludzkiego poznania jako przyczyna problemów adaptacyjnych osób starszych... 75
do wycofywania się oraz doświadczają częściej skłonności do zachowań negatywnych. Ba-dania te pokazują, że zarówno spostrzeganie zdolności do kontrolowania, jak i brak wy-uczonej bezradności są korzystne i ułatwiają radzenie sobie z trudnościami i gotowość do reedukacji zwalczania negatywnych postaw i zachowań u ludzi.
Reasumując, możemy zadać pytanie: w jaki sposób skłonić ludzi do zmiany negatywnych postaw, uprzedzeń? Wykorzystywanie w tym celu argumentacji z pozycji siły i strachu (argumen-tum ad baculum) okazuje się dość mało skuteczne. Kiedy chcemy zmienić oporne, silnie zakorze-nione uprzedzenia i postawy, bardzo skuteczna wydaje się zasada reedukacji: żeby zmienić czyjeś zachowanie, trzeba zmienić jego samoocenę w taki sposób, by działała na jego korzyść i prowa-dziła do zmiany niepożądanego zachowania. Ludzie, dokonując reedukacji, mają o sobie dobre mniemanie, podtrzymują swoją samoocenę. Jest to podstawowa zasada dysonansu poznawczego.
Dokonując reedukacji własnego postępowania, człowiek odczuwa silną potrzebę wykona-nia działań stabilizujących zaburzoną samoocenę. Jest to potwierdzenie konieczności propagowa-nia rozwoju badań z zakresu andragogiki reedukacji wskazujące na fakt, że najlepszym sposobem na zmianę czyjegoś zachowania jest zmiana interpretacji samego siebie i sytuacji społecznej.
Współczesna nauka, a w szczególności edukacja ludzi w okresie starości, nie może nie doceniać tego ważnego psychospołecznego przesłania, iż jednym z najlepszych sposobów roz-wiązywania praktycznych problemów związanych z uprzedzeniami, negatywnymi postawami człowieka jest zmiana interpretacji samego siebie i określonej sytuacji społecznej.
Zakończenie
Współczesny świat rozwija się w zawrotnym tempie, przez co odkrywa przed nami coraz to nowe możliwości, a zarazem stwarza poważne zagrożenia. Cywilizacja z jednej strony poprawia warunki codziennego życia, z drugiej zaś może im szkodzić. Rozwój na-ukowo-techniczny daje poczucie nieograniczonych możliwości autokreacyjnych młodym ludziom, ale też odbiera poczucie pewności i bezpieczeństwa osobom starszym.
Dynamika zmian zachodzących w otoczeniu ludzi starszych wymusza na nich ko-nieczność uczenia się przez całe życie. Dlatego też edukacja dorosłych – andragogika – po-winna wychodzić naprzeciw potrzebom osób starszych i pomagać im w adaptacji do tych zmian oraz w rozumieniu problemów życia codziennego i zmieniającego się świata.
Człowiek uczy się przez całe życie, niezależnie od tego, czy wiedza, jaką przyswoi, jest związana z pracą zawodową, czy też odnosi się do wiedzy ogólnej, która kształtuje oso-bowość człowieka i poszerza jego horyzonty. Taka postawa umożliwia jednostkom aktywny udział w życiu społecznym, a także zapewnia zdobycie dodatkowych kwalifikacji, umiejęt-ności, co sprawia, że człowiek staje się bardziej kreatywny i lepiej przystosowany do zmian ekonomicznych i społeczno-kulturowych. W zmieniającej się rzeczywistości społeczno-kul-turowej szczególnego znaczenia nabiera edukacja ludzi starszych. Powinna ona być ukie-runkowana na przygotowanie ich do efektywnego funkcjonowania w nowych sytuacjach społecznych. Dotyczy to głównie zmian związanych z postępem naukowo-technicznym.
Innowacyjne rozumienie potrzeby kształcenia ustawicznego osób starszych powinno wyrażać się w dążeniu do stworzenia najlepszych warunków dla dostosowania potrzeb i ocze-kiwań seniorów. Bardzo ważny aspekt w edukacji osób starszych zajmuje kształtowanie takich
postaw, które staną się motorem do doskonalenia ich umiejętności korzystania i chęci posłu-giwania się nowoczesnymi środkami komunikacji społecznej jak Internet czy komputer.
Proces kształcenia ustawicznego to tworzenie zgodnego i nawzajem uzupełniającego się układu, w którym samokształcenie, doskonalenie, dokształcanie czy przekwalifikowanie to bezpośrednie elementy stanowiące podstawę rozwoju, a tym samym większe możliwości na lepsze funkcjonowanie w życiu zawodowym i społecznym osób starszych.
Bibliografia Monografie:
Aronson E., Wilson T.D. Akert R.M. (1997), Psychologia społeczna – rozum i serce, Poznań.
Czerniawska O. (2000), Drogi i bezdroża andragogiki i gerontologii. Szkice i rozprawy, Łódź.
Czerniawska O. (2007), Szkice z andragogiki i gerontologii, Łódź.
Kwiatkowski S.M (2008), Edukacja ustawiczna, wymiar teoretyczny i praktyczny, Warszawa–Radom.
Okoń W. (1998), Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa.
Putkiewicz Z., Dobrowolska B., Kukłowicz T. (1984), Podstawy psychologii, pedagogiki i so-cjologii, Warszawa.
Szatur-Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M. (2006), Podstawy gerontologii społecz-nej, Warszawa.
Tversky A. Kahneman D. (1974), Judgment under uncertainty. Heuristicts and biases, Science.
Publikacja pod redakcją:
Błaszczak I. (2012), Negatywny wpływ mediów na rozwój inteligencji emocjonalnej dzieci i mło-dzieży. Konstrukty osobiste jako świadectwo złożoności poznawczej człowieka w koncepcji Delia J., [w:] Patologie w cyberświecie, (red.) Bębas S., Plis J., Bednarek J., Radom. Juszczak K. (2007), Aktywność szansą na lepszą starość (Komunikat z badań), [w:] Bugajska (red.), Życie w starości, Szczecin.
Pratkanis A.R., Breckler S.J. ,Greenwald A.G. (red.), (1998), Attitude structure and function, Erlbaum Rodin J. (2001), The application of social psychology, [w:] G. Lindzey, E. Aronson (red.), Handbook of social psychology, T. II, New York.
Czasopisma:
Snyder M., Swann W.B. (1978), Hypothesis – testing processes in social, “Jurnal of Personality and Social Psychology,” 36/1978.
Zielińska-Więczkowska H., Kędziora-Kornatowska K., Kornatowski T. (2008), Starość jako wyzwanie. „Gerontologia Polska”, t. 16, nr 3.
Streszczenie
Dynamika zmian zachodzących w otoczeniu ludzi starszych wymusza na nich konieczność uczenia się przez całe życie. Dlatego też edukacja dorosłych – andragogika powinna wychodzić naprzeciw ich potrzebom i pomagać w adaptacji do tych zmian oraz w zrozumieniu problemów współczesnej cywilizacji, życia codziennego i zmieniającego się świata.
Coraz więcej zainteresowania poświęca się problematyce starzenia się i starości. Wzrastające zain-teresowanie tą problematyką wynika z faktu, że niemal wszystkie kraje europejskie, w tym także Polska, zaliczane są do społeczeństw starzejących się. Wzrastający odsetek osób starszych ma istotne
Konserwatyzm ludzkiego poznania jako przyczyna problemów adaptacyjnych osób starszych... 77
znaczenie zarówno społeczne, ekonomiczne, jak i polityczne. Stąd też rozwiązywanie problemów związanych ze starością stanowi istotny element polityki prowadzonej przez Unię Europejską. Prze-prowadza się coraz więcej badań i analiz dotyczących zarówno medycznych, jak i społecznych aspek-tów życia osób starszych. W dobie społeczeństwa informacyjnego, rozwoju nowoczesnych form komunikacji społecznej, podstawowym warunkiem normalnego, codziennego funkcjonowania wszystkich obywateli stało się ustawiczne weryfikowanie i doskonalenie umiejętności zdobywania wiedzy o świecie i wydarzeniach. Osoby, które nie potrafią sprostać wyzwaniom współczesnej cywi-lizacji (szczególnie dotyka to ludzi starszych), funkcjonują na marginesie życia społecznego. Tworzą grupy określane przez andragogów terminem osób wykluczonych, niewidzialnych.
Słowa kluczowe: wykluczenie, społeczeństwo informacyjne, konstruktywizm, problemy adaptacyj-ne osób starszych, kształcenie ustawiczadaptacyj-ne
Conservatism of human cognition as a cause of numerous adaptive problems of old people to the social-technological changes occurring in contemporary civilisation Abstract
The dynamics of changes occurring in the surroundings of older people demands constant develop-ment of their knowledge. For this reason adult learning – andragogy – ought to cover the needs of older people in order to help them adapt to the alterations and understand the problems of modern civilisation, everyday life and the world that is constantly changing.
More and more attention is devoted to the issue of aging, which results from the fact that almost all European countries, including Poland, are incorporated into the aging societies. Increasing percen-tage of older people has an essential social, economic and political meaning. Thus, solving problems related to aging constitutes a vital element of the EU policy. More and more research and analyses are being conducted, which refers to medical and social aspects of old people’s lives.
In the age of the so called information society and the development of new forms of communication, constant verification and improving one’s skills together with gaining knowledge about the world and events that take place has become the basic condition of normal, everyday functioning of each citizen. Those who are unable to fulfil the challenges of modern civilisation (this phenomenon relates mostly to old people), live on the margins of society. They create groups defined by the andragogists as the excluded, the invisible.
Key words: exclusion, information society, constructionism, adaptive problems of old people, life-long education and learning
Łukasz Tomczyk
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Oświęcimiu