Pojęcie „uczenia się” według W. Okonia to „proces”, w toku którego na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabyte (Okoń, 1998, s. 167-168).
Uczenie się jest to zatem proces, który zaczyna się już dzieciństwie i trwa praktycznie przez całe życie. Proces ten powinien być ciągle modyfikowany, ponieważ albo zaczynamy się czegoś uczyć, jesteśmy w trakcie lub zbliżamy się ku końcowi. Na skuteczność uczenia wpływają warunki, w jakich się to odbywa, czy uczący – uczą się sami lub od innych. Spo-soby uczenia się często zależą od wewnętrznej motywacji bądź samomotywacji konkretnej osoby.
Konserwatyzm ludzkiego poznania jako przyczyna problemów adaptacyjnych osób starszych... 71
Uczenie się to proces poznawczy, który w dużej mierze zależy od dorobku poznaw-czego indywidualnej jednostki. Dorosły uczący się musi sobie przyswoić przekazywaną wiedzę, a później odpowiednio według siebie opracować i dostosować, aby mógł się nią swobodnie posługiwać. Dlatego w procesie uczenia się są tak ważne procesy psychiczne, jak: pamięć, spostrzeżenia, myślenie, mowa, spostrzegawczość (Putkiewicz, Dobrowolska, Kukłowicz, Warszawa 1984, s. 184-185).
Równie istotne jest zjawisko konserwatyzmu ludzkiego poznania – dotyczącego zja-wisk bądź przedmiotów. Okazuje się bowiem, że proces ten potrafi skutecznie ograniczać chęć do wprowadzania zmian w nasze życie, może to mieć znaczący wpływ na ograniczanie zdolności adaptacyjnych osób starszych do zmian wywołanych rozwojem nowoczesnych technologii informatycznych.
Psychologowie społeczni zwracają uwagę, że kontekst społeczny, przez który rozu-miemy sposób przedstawiania i opisywania różnych rzeczy, wpływa na naszą ocenę spo-łeczną. Podstawową zasadę myślenia społecznego można by zdefiniować następująco: to, jak oceniamy daną sytuację, rzecz, osobę, zależy od otaczającego ją kontekstu.
Elliot Aronson wymienia cztery różne aspekty kontekstu społecznego:
-porównywanie alternatywnych możliwości, -wstępną aktywizację pojęć przez sytuację, -sposób ujęcia czy przedstawienia informacji,
-sposób podania informacji (Aronson, Warszawa 2002, s. 117-118).
Jednym ze sposobów, w jaki ludzie nadają sens napływowi informacji, które do nich nieustannie docierają, jest posługiwanie się heurystykami oceniania (judgement heuristics).
Można powiedzieć, że heurystyka jest psychologiczną droga na skróty, to prosta, jedynie przybliżona reguła czy strategia, służąca do rozwiązania jakiegoś problemu (Tversky, Kah-neman, 1974, s. 1124-1131).
Przytoczmy, dla lepszego zobrazowania, przykład stereotypowego sposobu myślenia występującego wśród wielu osób starszych, a mianowicie: „posługiwać się komputerem po-trafią tylko ludzie młodzi, starsze osoby nie są w stanie się tego nauczyć”.
Zastosowanie takiej heurystyki, dotyczącej postrzegania umiejętności obsługi kom-putera przez seniorów, może stanowić dla nich poważną barierę w pokonywaniu lęków związanych z nową technologią. Dzieje się tak, kiedy ludzie stosują heurystykę niewyma-gającą myślenia tylko wyboru reguły (która często jest niepoprawna) oraz prostego zasto-sowania jej do danego problemu. Można takiemu przekonaniu przeciwstawić propozycję podjęcia bardziej systematycznego myślenia, poprzez które można uczyć ludzi starszych rozpatrywania ich problemów, oporów z różnych punktów widzenia, zbierając jak najwięcej informacji oraz rozważając szczegółowo implikacje różnych rozwiązań.
Oczywiście trzeba podkreślić, że decyzje podejmowane przez ludzi nie muszą być po-dejmowane na podstawie heurystyk. Nasuwa się więc pytanie, jakie okoliczności najczęściej prowadzą do posłużenia się wybraną heurystyką, zamiast racjonalną metodą podjęcia decyzji.
Badania z zakresu psychologii społecznej pozwoliły ustalić co najmniej pięć takich okoliczno-ści. Heurystyki stosuje się wówczas, gdy:
-nie mamy czasu, żeby przemyśleć starannie dany problem,
-jesteśmy tak przeciążeni informacjami, że pełne ich przetworzenie staje się niemożliwe,
-dany problem jest dla nas nie na tyle ważny, by dogłębnie się nad nim zastanowić, -mamy zbyt mało solidnej wiedzy na dany temat, nie posiadamy dostatecznych informacji, -gdy stoimy wobec jakiegoś problemu, a dana heurystyka przychodzi nam jako
pierwsza myśl (Pratkanis, Breckler, Greenwald, 1989, s. 71-98).
Należałoby zadać sobie pytanie, jak dalece konserwatywne w takim razie jest pozna-nie człowieka i czy można temu zapobiegać, aby lepiej przystosować się do szybkich zmian zachodzących w społeczeństwie informatycznym.
Okazuje się, że wstępne hipotezy, które człowiek sobie założy względem danej sytu-acji (nie jestem w stanie nauczyć się obsługi komputera), utrudniają później właściwe zin-terpretowanie lekko „rozmazanego” obrazu rzeczywistości. Szczególnie osoby starsze mają nie tylko skłonność do potwierdzania własnych hipotez, lecz także często są pewne, że są one prawdziwe (Snyder, Swann, 1978, s. 1202-1212).
Tendencje do potwierdzania i przewidywania wstecz wspierają przekonanie, że ludz-kie poznanie ma na ogół charakter konserwatywny. Oznacza to skłonność do zachowania tego, co już zostało ustanowione – do utrzymania istniejącej wiedzy, przekonań, postaw i hipotez (Aronson, 2002, s. 148).
Za przykłady konserwatyzmu poznawczego można przyjąć takie zachowania, jak:
-przekonanie, że pierwsza informacja na temat danego zjawiska wywiera największy wpływ,
-przy formułowaniu oceny problemu, z którym ludzie starsi mają do czynienia, często nadużywają łatwo dostępnych kategorii,
-niekiedy niewłaściwie stosują heurystyki reprezentatywne i heurystyki oparte na okre-ślonych postawach – stereotypy w sposobie myślenia, działania zniekształcają przetwa-rzanie informacji w taki sposób, aby potwierdzić użyteczność danego stereotypu, -materiał pamięciowy gromadzony przez seniorów jest konstruowany w taki sposób,
aby pasował do aktualnego punktu widzenia.
Podkreślmy zatem z całą konsekwencją – konserwatyzm poznawczy może stanowić poważną barierę, usztywniającą postawy osób starszych wobec podejmowania wyzwań związanych z przyswajaniem nowych umiejętności i wiedzy z zakresu technologii informa-tycznej. Błędne posługiwanie się przez osoby starsze nieodpowiednimi kategoriami może być przyczyną, iż dana osoba będzie zniekształcać rzeczywistość i pomijać fakty. Zatem można postawić tezę, że niewłaściwe użycie heurystyki doprowadza do podjęcia nieko-rzystnej decyzji, jak wycofanie się i całkowita bierność, a nawet niechęć do opanowania niezbędnych umiejętności technologicznych przez ludzi starszych.
Niezaktualizowanie przez osoby starsze własnej koncepcji świata wobec nowych, nie-zgodnych z nią informacji, może dać w efekcie fałszywy obraz rzeczywistości społecznej. Na-stępstwa mają nie tylko poważne skutki psychologiczne, lecz także mogą przejawiać się w po-staci problemów społecznych, uprzedzeń czy marginalizacji aktywności społecznej seniorów.
Co można zatem zrobić, żeby uniknąć konserwatyzmu poznawczego u osób star-szych i zachęcić je do podejmowania działań autoedukacyjnych, pozwalających na pełno-wartościowe funkcjonowanie we współczesnej przestrzeni multimedialnej? Elliot Aronson wskazuje na cztery praktyczne reguły, które mogą okazać się bardzo w tym pomocne (Aron-son, 2002, s. 149-150):
Konserwatyzm ludzkiego poznania jako przyczyna problemów adaptacyjnych osób starszych... 73
- wystrzegaj się tych, którzy usiłują tworzyć twoje kategorie i definicje sytuacji – istnieje wiele możliwości nazwania czy określenia danej sytuacji,
- staraj się posługiwać więcej niż jednym sposobem kategoryzowania i opisywania da-nego zdarzenia; patrząc na zdarzenie pod różnymi kątami nie polegaj tylko na jednej kategorii, której potem możesz nadużywać, naginając i przekręcając dane tak, żeby pa-sowały do przyjętego zawczasu poglądu,
- staraj się myśleć o danym zdarzeniu jako o jedynym w swoim rodzaju, chociaż należy ono do określonej kategorii, to prócz tego należy także do innych kategorii i ma swe własne niepowtarzalne cechy; indywidualizacja może pomóc przed nadużywaniem danego stereotypu,
- pomyśl, że możesz być w błędzie, może padłeś ofiarą określonej tendencji poznawczej.