Starzenie się społeczeństw jest procesem, który zachodzi zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. Spadek liczby urodzeń i jednoczesne wydłużenie się ludzkiego życia staje się wyzwaniem dla wielu państw, w tym także i Polski, które zmuszone są dostosowywać politykę społeczną do zachodzących zmian demograficznych. „Z danych EUROSTATU wynika, iż w 2020 r. osoby po 60. roku życia będą stanowić blisko 25% ludności polskiego społeczeństwa, a przygoto-wana przez GUS Prognoza ludności na lata 2008–2035 wskazuje, że najbliższe lata będą cechowały się przyrostem ludności w najstarszych grupach wieku (tzw. pokolenie stulatków). Szacuje się, że w roku 2030 liczba osób w wieku 85 lat i więcej może sięgać prawie 800 tysięcy” (Halicka, Kram-kowska, 2012, s. 33). Wobec takich prognoz istotnym staje się wykorzystywanie kapitału tkwiącego w najstarszych członkach społeczeństwa w celu waloryzacji starości oraz niwelowania negatywne-go wpływu stereotypów i uogólnionych opinii dotyczących seniorów.
Współcześnie osoby starsze znacznie różnią się od tych sprzed 30-40 lat. Pragną ak-tywnie uczestniczyć w życiu społecznym, co pozwala im na pomyślne przeżywanie ostatniej fazy życia. Pomimo że starość związana jest z licznymi naturalnymi zmianami, jakie zacho-dzą w sferze biologicznej, psychologicznej, społecznej czy duchowej, osoby starsze coraz chętniej angażują się w różnego rodzaju aktywność społeczną, która w wielu przypadkach staje się dla nich sposobem na kolejne doświadczenie bycia wyczekiwanym i potrzebnym.
Aktywność społeczna jest jedną z wielu form aktywności podejmowanych przez se-niorów. G. Orzechowska wyodrębniła 7 rodzajów różnego typu aktywności, które są podej-mowane przez najstarszą grupę wiekową:
- aktywność domowo-rodzinną, która odnosi się do podejmowania czynności związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego oraz działań w obrębie najbliższej rodziny;
- aktywność kulturalną, przejawiającą się z korzystania z oferty instytucji kulturalnych.
Ten rodzaj aktywności szczególnie uwidacznia się w środowiskach miejskich;
- aktywność zawodową wpływającą na zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu, związa-nych z poczuciem użyteczności i przynależności;
- aktywność społeczną, która (według autorki) jest najsłabiej rozwinięta w naszym pań-stwie, aktywność ta w większości podejmowana jest przez osoby, które już wcześniej angażowały się w tego typu działalność;
- aktywność edukacyjną, odnoszącą się do procesu całożyciowego uczenia się i samoroz-woju, pozawala ona na wzbogacanie zdobytej już wiedzy i kompetencji społecznych;
- aktywność religijną przejawiającą się wzmożonym wzrostem znaczenia religii w życiu człowieka oraz większą potrzebą uczestnictwa w nabożeństwach religijnych;
- aktywność rekreacyjną związaną z ruchem fizycznym, aktywnym wypoczynkiem, co pozwala seniorowi na wykonywanie ulubionych czynności dla własnej przyjemności (zob. Grudziński, 2012 [A], s. 55).
Przedstawiona paleta możliwości podejmowania szeroko rozumianej aktywności przez najstarszą populację jest bardzo zróżnicowana i bogata. N. Pikuła postrzega aktyw-ność społeczną, obok stanu zdrowia, jako istotny determinant jakości życia osób starszych.
Aktywność społeczna w pozytywny sposób wpływa na zaspokajanie takich potrzeb jak po-czucie bycia potrzebnym, akceptacji, użyteczności i przynależności grupowej, utrzymywa-nie i nawiązywautrzymywa-nie nowych kontaktów towarzyskich (zob. Pikuła, 2012, s. 313-324). Działa-nia na płaszczyźnie społecznej warunkują również odgrywanie ról społecznych, które przez całe życie ulegają zmianom, jednak w momencie przejścia na emeryturę postrzegane są ja-kie straty. J. Matejczyk zauważa, iż aktywność społeczna seniorów warunkuje zaspokajanie:
- potrzeb dnia codziennego, co związane jest z „nową” organizacją dnia. Uwarunko-wanie to nabiera znaczenia szczególnie w momencie, gdy senior nie jest w stanie w sposób konstruktywny zagospodarować nadmiaru wolnego czasu pojawiającego się po przejściu na świadczenia państwowe;
- potrzeb społecznych, takich jak afiliacja, bliskość emocjonalna, dzielenie swoich pasji z innymi;
- potrzeb wsparcia i pomocy;
- potrzeb samorealizacji, poczucia kompetencji i bycia potrzebnym (zob. Matejczuk, 2007, s. 119-124).
Korzyści płynące z podejmowanej aktywności bezpośrednio wpływają na starzenie w wymiarze psychologicznym. Dzięki pozytywnemu postrzeganiu swojej osoby senior odczuwa satysfakcję życiową, wzrasta jego samoocena, a pojawiające się ubytki fizjologiczne są postrze-gane jako coś naturalnego i nie utożsamia się ich z klęską czy dramatem. „Brak aktywności po-woduje utratę akceptacji w społeczeństwie, a w konsekwencji samotność. Dlatego też zwłaszcza w wieku podeszłym aktywność nabiera szczególnego znaczenia” (Pikuła, 2012, s. 322). Ważne jest, aby podejmowane przedsięwzięcia były adekwatne do możliwości seniora, który (pomimo ubytków zdrowotnych) może w sposób korzystny kształtować swoją przestrzeń życiową.
Współcześnie coraz większą uwagę, na płaszczyźnie nauk gerontologicznych, poświęca się działaniom wolontarystycznym, które bez wątpienia wpisują się w aktywność społeczną. Wolon-tariat w swej genezie odwołuje się do bezinteresownej pomocy udzielanej osobom potrzebującym.
Korzenie współczesnego wolontariatu sięgają chrześcijańskiej ideologii dobroczynności i filan-tropii. Samo słowo „wolontariat” wywodzi się z łacińskiego voluntas/voluntarius i oznacza dobro-wolność, dobrą wolę (zob. Pająk-Ważna, 2012, s. 187). Obecnie wolontariat określany jest jako bezinteresowna, bezpłatna i świadoma działalność, wykraczająca poza więzi rodzinno-koleżeń-sko-przyjacielskie. Wyróżnia się wolontariat bezterminowy, krótkoterminowy, jednorazowy, okre-sowy, indywidualny lub też grupowy (Centrum Wolontariatu). Literatura przedmiotu wskazuje również na dwa typy wolontariatu w zakresie organizacji i promocji. Wolontariat chrześcijański (ewangeliczny) prowadzony jest przez organizacje kościelne, braci i siostry zakonne oraz wolonta-riat świecki (humanistyczny) przez ludzi, którzy w ramach działań filantropijnych pragną pomagać innym (zob. Grudziński, 2012 [B], s. 390).
Wolontariuszem może zostać każdy, niezależenie od wieku, płci, koloru skóry, wyznania czy też poglądów politycznych. „Wolontariusz to osoba aktywna i dynamiczna działająca w okre-ślonym środowisku, zaangażowana w pracę dla dobra drugiego człowieka i społeczeństwa. Jego działania są dobrowolne, bezinteresowne, bezpłatne i świadome, wykraczające poza więzi rodzin-no-koleżeńskie” (Głód, 2013, s. 117). Bezinteresowne działania podejmowane na rzecz osób
po-trzebujących niejako związane są z pewnego rodzaju dualizmem. Wolontariusz, poświęcając swój czas dla innych, zyskuje coś, czego nie da się wpisać w sztywne ramy materializmu. Wolontariat staje się sposobem na życie, pozwala pozytywnie patrzeć w przyszłość, daje możliwość samoreali-zacji. „Wydaje się więc, iż może stwarzać szansę na realizowanie i spełnianie potrzeb oraz dążeń duchowych człowieka, a także może stanowić odpowiedź na potrzebę sensu życia i jednocześnie źródło doświadczenia poczucia sensu życia” (Stawiarska, 2011, s. 22). W badaniach przeprowadzo-nych przez A. Fabisia i S. Kędzior na śląskich wolontariuszach (wśród respondentów jedną trzecią stanowiły osoby powyżej 50. roku życia), dziewięciu na dziecięciu przyznawało, że – dzięki podej-mowanym działaniom – robią coś pożytecznego dla siebie samych. Natomiast 84 na 86 badanych stwierdziło, że odczuwa satysfakcję wynikającą z niesienia pomocy i wsparcia innym (zob. Fabiś, Kędzior, 2008, s. 78-80).
Wolontariat staje się coraz powszechniejszą formą aktywności społecznej. Niemniej jednak pomimo potencjału tkwiącego w osobach starszych są oni grupą wiekową najmniej zaangażowaną w działania wolontarystyczne. Według danych Stowarzyszenia Klon Jawor, tylko 10% polskich wo-lontariuszy stanowią osoby powyżej 55 lat. Pod względem statusu zawodowego grupą najbardziej angażującą się w wolontariat są uczniowie i studenci, natomiast grupę najmniej aktywną stanowią emeryci (tylko 7%) (zob. Przewłocka, 2011, s. 15).
Na niski poziom zaangażowania osób starszych w wolontariat wpływają zarówno czynniki osobowościowe, stan zdrowia, status ekonomiczny, jak i panujące postawy społeczne względem ludzi starszych. Sytuacja seniorów w Polsce nie jest łatwa, jednak w obliczu prognoz demogra-ficznych istotnym staje się wykorzystywanie kapitału najstarszej generacji. Podejmowanie przed-sięwzięć mających na celu zmotywowanie seniorów do wolontariatu w różnych palcówkach, sto-warzyszeniach czy też fundacjach staje się ważnym wyzwaniem dla polityki społecznej państwa.
Jeśli sprawdzą się prognozy demografów, to około 20 lat w całym swoim życiu człowiek spędzi na emeryturze. Ponieważ rośnie świadomość konieczności przygotowywania się do własnej starości, seniorzy (przechodzący na świadczenia emerytalne) są w lepszym stanie zdrowia niż ci sprzed 30-40 lat. Oczywiście nie należy zapominać o osobach, które przeżywają swoją starość w sposób pato-logiczny, obarczoną licznymi chorobami, które dezintegrują całościowe życie człowieka. Niemniej jednak w ogólnej strukturze ludzi w podeszłym wieku znajduje się liczna grupa przeżywająca sta-rość w sposób pomyślny lub też naturalny. Dlatego tak ważne staje się szerzenie idei wolontariatu podejmowanego przez osoby starsze, bowiem dzięki bezinteresownej pomocy niesionej innym ludziom możliwe staje się przeżywanie pięknej jesieni życia.
Wolontariat ludzi w podeszłym wieku korzystnie wpływa zarówno na samego seniora, jak i jego najbliższe otoczenie. Wśród przyczyn, które warunkują podejmowanie tej formy aktywno-ści, wymienia się: wykorzystanie nadmiaru wolnego czasu, chęć czynienia czegoś wartościowego oraz wypełnienie pustki, jaka pojawia się po utracie bliskich (współmałżonek, dzieci, krewni) (zob.
Fabiś, Kędzior, 2008, s. 80).
P. Broniecka zauważa: „Działanie charytatywne wpływa na życie każdego wolontariusza, zmienia jego światopogląd, ułatwia mu obiektywne spojrzenie na problemy innych ludzi. Daje po-czucie sensu życia, podwyższa samoocenę oraz wyznacza pozycję w społeczeństwie” (2009, s. 89).
Obecnie wolontariuszy spotyka się w placówkach i organizacjach świadczących szeroki zakres od-działywań pomocowych dla dzieci, młodzieży, dorosłych, osób starszych, chorych, niepełnospraw-nych, uzależnionych i wielu innych. Możliwość bliskiego zetknięcia się przez seniorów-wolontariuszy z ludźmi chorymi, biednymi czy też niepełnosprawnymi pozwala na dostrzeganie i czerpanie radości z tego, co samemu się posiada. Natomiast wolontariat hospicyjny może stać się kolejnym elementem
Wolontariat jako forma aktywizacji osób starszych 113
ubogacającym seniora w doświadczenie kruchości i kresu ludzkiego życia. Owo „oswajanie” się ze śmiercią jest bardzo ważnym aspektem życia ludzi starszych. Konstruktywne podchodzenie do tej kwestii pozwala na przeżywanie ostatniego etapu życia jako czasu rozwojowego, pełnego zadowole-nia i pozytywnych postaw. W momencie, gdy senior nie jest w stanie pogodzić się z nieuchronnością losu, starość może stać się dla niego okresem biernego i smutnego oczekiwania na śmierć, która z cza-sem będzie utożsamiana z wybawieniem od ziemskich kłopotów i zmartwień.
Aktywność społeczna pozwala na zaspokajanie bardzo istotnych ludzkich potrzeb, szcze-gólnie tych wyższego rzędu, jak: przynależność i miłość, potrzeba szacunku, samorealizacji, po-czucia własnej wartości (zob. Pikuła, 2013, s. 74). Wolontariat osób starszych jako forma aktywno-ści społecznej w odniesieniu do najstarszej generacji również implikuje wiele korzystnych zmian w funkcjonowaniu we wszystkich obszarach życia.
Senior, który angażuje się w wolontariat, wykorzystuje wcześniej zdobytą wiedzę i doświad-czenie. „Współcześnie osoby starsze posiadają to, czego ze względu na propagowany styl życia bra-kuje młodszym pokoleniom. Dysponują one przede wszystkim wolnym czasem – o ile zakończyli pracę zawodową. Ze względu na przeżyte lata cechuje ich mądrość i doświadczenie życiowe. Jest ono szczególnie cenne, biorąc pod uwagę, jak przebiegała historia XX wieku, w wielu krajach, także w naszym” (Kucharska, 2012, s. 127-128). Senior-wolontariusz staje się więc przekazicielem war-tości kulturowych i narodowych, nauczycielem historii, który w wielu przypadkach był naocznym świadkiem wydarzeń, wychowawcą cechującym się cierpliwością oraz miłością, którą przelewa na swoich podopiecznych. Pokoleniowe spotkanie, które odbywa się na płaszczyźnie działań wo-lontarystycznych, pozwala na pewnego rodzaju dualizm, w którym to dawca i biorca odnajdują osobistą przestrzeń. Możliwość przekazywania mądrości życiowej młodszemu pokoleniu wyzwala w starszych poczucie bycia potrzebnym i użytecznym członkiem społeczeństwa. Pozwala to na podwyższenie samooceny oraz ukazuje sens życia. Można stwierdzić, że wolontariat osób star-szych staje się dla nich pewnego rodzaju „transakcją”, w której to poprzez kontakty interpersonalne, ofiarowanie swojego czasu i wiedzy innym zyskują one pozytywny obraz siebie i swojego życia, co jest istotnym czynnikiem konstruktywnego przeżywania starości. Bezinteresowne działania na rzecz potrzebujących stanowią również kompensację w kontaktach towarzyskich, których liczba na stare lata maleje. Bez wątpienia działania wolontarystyczne stają się swego rodzaju sposobem na poradzenie sobie z poczuciem pustki, bezsensu, samotności czy też osamotnienia, które bardzo często pojawia się wraz z upływem lat. Pomimo że osób znaczących w życiu człowieka starego uby-wa, posiada on możliwość nawiązywania nowych, interesujących znajomości, które oczywiście nie są w stanie zastąpić relacji np. ze zmarłym małżonkiem czy przyjacielem, ale dają szanse na lepsze przezwyciężenie trudnej sytuacji.
Obecnie w obszarze polityki społecznej wiele się mówi o potrzebie tworzenia programów czy też projektów społecznych, których celem staje się integracja międzypokoleniowa. Współcze-sne trendy hołdują temu, co piękne i młode, a szybki styl życia wpływa na marginalizowanie naj-starszego pokolenia w obszarach życia społecznego, politycznego czy też ekonomicznego. Panujące stereotypy doprowadziły do sytuacji, w której w Polsce da się zauważyć przejawy ageizmu czy ge-rontofobii. Nakładanie się na siebie negatywnych czynników warunkuje powolne wycofywanie się z obszarów działalności społecznej ludzi starszych, którzy narażeni są na niechęć ludzi młodych.
Dlatego też zamiast tworzyć jednorazowe akcje promujące integrację międzypokoleniową, lepiej skoncentrować się na rozpowszechnieniu idei wolontariatu seniorów. Działania najstarszego po-kolenia, podejmowane na rzecz potrzebujących, pozwalają na spotkania z innymi generacjami, a dostrzeganie wartości oferowanego wsparcia wpływa na podnoszenie autorytetu społecznego
ludzi w podeszłym wieku, który na przestrzeni lat znacznie się obniżył. Te międzypokoleniowe spotkania stają się cennymi lekcjami dla świadczeniobiorców, którzy do tej pory mogli postrzegać seniorów tylko i wyłącznie przez pryzmat stereotypów i uogólnionych opinii. „Jakkolwiek osoba starsza najczęściej jest postrzegana w kategoriach pasywnego odbiorcy usług społecznych, wycofa-nego z aktywwycofa-nego uczestnictwa społeczno-zawodowego, warto również podkreślić, że dzisiejsi se-niorzy dość często odbiegają od stereotypowego obrazu babci lub dziadka” (Kutyła, 2012, s. 52-53).
Integracji międzypokoleniowej poprzez wolontariat sprzyja również fakt, iż osoby starsze, przeby-wając z młodszymi ludźmi, uczą się od nich oraz zdobywają nowe doświadczenie, co pozwala im na lepsze zrozumienie realiów współczesnego życia.
Na starość nie można patrzeć w oderwaniu od wcześniejszych etapów życia. Pomimo że jest ona zwieńczeniem ludzkiego życia powinna stać się czasem dalszego rozwoju i realizacji. Bez wąt-pienia wolontariat pozwala ludziom starszym na dalszy rozwój, który przejawia się w umiejętnym korzystaniu z urządzeń technologicznych. „Wolontariat jest jedną z możliwości uczenia się i pogłębia-nia wiedzy już znanej. Aktywność w stowarzyszei pogłębia-niach, w pracach społecznych, w wolontariacie jest stylem życia ludzi starych. Stylem bardzo potrzebnym i wartościowym” (Dzięgielewska, 2006, s. 268).
Wiedza, którą zyskuje senior-wolontariusz, kształtuje jego osobowość i światopogląd.
Oczywiście nie chodzi o całkowitą zmianę człowieka pod wpływem działań na rzecz potrzebu-jących. Bardziej kwestia ta odnosi się do lepszego ustosunkowania wobec napotykanych ludzi.
Osoby starsze, tak jak pozostali członkowie społeczeństwa, są bardzo zróżnicowane. Często osoby w podeszłym wieku nie posiadają cierpliwości i zrozumienia dla młodych, co staje się barierą w in-tegracji. Można stwierdzić, że występuje pewnego rodzaju przyczynowość kolista. Grupy wiekowe narzekają na siebie wzajemnie, co wpływa na pogłębianie się niechęci i uprzedzeń, ale tak napraw-dę nie wiadomo, kto jest „sprawcą” pojawiających się negatywnych postaw. Wolontariat seniorów stwarza szansę na przerwanie tej cyrkularności i dostrzeganie wartości, jakie niesie ze sobą między-pokoleniowa pomoc i wsparcie.
Wolontariat służy budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, w którym każda grupa wie-kowa powinna być traktowana na równi, bowiem to ludzie stanowią kapitał, który kreuje poziom i jakość odczuwanej satysfakcji. Poprzez wolontariat ludzie starsi mają możliwość ponownej inte-gracji społecznej, która pozwala na niwelowanie negatywnego wpływu zmian pojawiających się w wieku podeszłym.
Bibliografia
Broniecka P. (2008), Prawne aspekty działalności wolontariackiej, [w:] B. Matyjas (red.), Wolontariat jako działanie prospołeczne w obszarze pomocy społecznej i pracy socjalnej, Oficyna Wydawnicza APLA s.j., Kielce.
Centrum Wolontariatu, Podstawowe pojęcia, http://www.wolontariat.org.pl/strona.php?p=92 [19.02.2013].
Dzięgielewska M. (2006), Wolontariat ludzi starszych (na przykładzie wolontariuszy w regionie łódzkim), [w:]
S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie się a satysfakcja życiowa, Wyd. KUL, Lublin.
Fabiś A., Kędzior S. (2008), Wolontariat hospicyjny seniorów, [w:] A. Fabiś (red.), Aktywność społeczna, kultu-ralna i oświata seniorów, Biblioteka Gerontologii Społecznej, Bielsko-Biała.
Głód M. (2013), Wolontariat jako współczesna forma pracy społecznej, [w:] A.K. Sadowska (red.), Implikacje teoretyczne i praktyczne wolontariatu, Wyd. Wyższej Szkoły Handlowej, Radom.
Grudziński A. (2012 [A]), Zasadnicze wymiary starzenia się i starości – biologiczny, psychiczny i społeczny, [w:] A. A. Zych (red.), Poznać, zrozumieć i zaakceptować starość, Wyd. Progres, Łask.
Grudziński A. (2012 [B]), Wolontariat, [w:] T.W. Gierat, E. Kucharska, A. Grudziński (red.), Pracownik so-cjalny wobec wyzwań współczesności, Wyd. Scriptum, Kraków.
Halicka M., Krakowska E. (2012), Uczestnictwo ludzi starszych w życiu społecznym, [w:] J. Hrynkiewicz (red.), O sytuacji ludzi starszych, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa.
Wolontariat jako forma aktywizacji osób starszych 115
Kucharska E. (2012) Prawidłowe starzenie jako czynnik pogodnej starości, [w:] N. Pikuła (red.), Starość może być atrakcyjna, Wyd. Scriptum, Kraków.
Kutyła M. (2012), Integracja społeczna ludzi starszych, [w:] N. Pikuła (red.), Starość może być atrakcyjna, Wyd.
Scriptum, Kraków.
Stawiarska P.,(2011), Wolontariat hospicyjny. Perspektywa interdyscyplinarna, Wyd. Difin, Warszawa.
Matejczuk J. (2007), Zaangażowanie w działalność społeczności lokalnej jako szansa rozwoju dla seniorów, [w:] A. I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K. Ziółkowska (red.), Szanse rozwoju w okresie późnej doro-słości, Wyd. Fundacji HUMANIORA, Poznań.
Pająk-Ważna E. (2012), Altruiści w działaniu – czyli rozważania o wolontariacie zagranicznym w europejskim roku wolontariatu (część 1 – wyjazdy z Polski, [w:] M. Banach, J. Matejek (red.), Z teorii i praktyki pracy socjal-nej, Wyd. MTM, Levoca.
Pikuła N. (2012), Zdrowie i aktywność społeczna jako determinanty jakości życia osób starszych, [w:] A.A.
Zych (red.), Poznać, zrozumieć i zaakceptować starość, Wyd. Progres, Łask.
Pikuła N. (2013), Senior w przestrzeni społecznej, Wyd. Borgis, Warszawa.
Przewłocka J. (2011), Zaangażowanie społeczne Polaków w roku 2010: Wolontariat, filantropia, 1%. Raport z badań, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa.
Streszczenie
Wraz z wydłużeniem się ludzkiego życia istotne staje się podejmowanie działań mających na celu propagowanie aktywności społecznej seniorów. Jedną z form aktywności jest wolontariat, który związany jest zarówno z korzyściami indywidualnymi, jak i społecznymi. Wolontariat osób starszych staje się przestrzenią zagospodarowania stosownego potencjału, sprzyja waloryzacji starości oraz ni-welowaniu negatywnego wpływu stereotypów na postrzeganie grupy wiekowej.
Słowa kluczowe: wolontariat, seniorzy, starość, aktywność społeczna Abstract
With the extension of the length of human life, it becomes important to take action to promote social activities to seniors. One form is a voluntary activity, which is associated with benefits for both indi-vidual and social. Volunteer of the elderly is an area of potential development of an appropriate, pro-motes the valorisation of old age, offsetting the negative impact of stereotypes on perceptions of age.
Key words: volunteering, seniors, age, social activity
Elena Jaroševská
Katedra andragogiky a personalniho rizeni Filozoficka fakulta Univerzity Karlovy v Praze