Moderatory i mediatory czasu reakcji

Na szybkość czasów reakcji wpływają różnorodne czynniki. Należą do nich:

W i e k. Najkrótszy czas reakcji występuje w wieku od 18 do 40 lat. We wczesnych fazach ontogenezy czas reakcji skraca się, po czym następuje jego stabilizacja. Następnie, w miarę upływu lat, zaczyna się stopniowo się wydłużać.

Z badań wynika, że nie jest to związane jedynie z szybkością przewodnictwa układu nerwowego, ale również z tendencją występującą u osób starszych do bycia ostrożnym i uważnym oraz do bardziej szczegółowego sprawdzania odpowiedzi (Botwinick, 1996).

Płeć. W przypadku prostego czasu reakcji na bodźce dźwiękowe i wizual-ne mężczyźni wykazują szybszy czas reakcji niż kobiety. Czas reakcji mężczyzn w prostej reakcji na światło wynosi 220 ms, a kobiet – 260 ms, natomiast na bodźce dźwiękowe u mężczyzn – 190 ms, u kobiet – 200 ms. Ponadto stwier-dza się krótszy czas reakcji u mężczyzn niż u kobiet w przypadku czasu reakcji wyboru (Deary i Der, 2005; Kwiatkowski, Borek i Żukowski, 2006). Efektu tego nie niweluje ćwiczenie (Noble, Baker i Jones, 1964; Adam i in., 1999). Nie jest to zgodne z badaniami Silvermana (2006), który wskazuje, że różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami w czasie reakcji stopniowo zanikają. Jako prawdopo-dobne podaje argumenty, że coraz więcej kobiet uprawia sporty wymagające szybkiego czasu reakcji (szermierka, tenis) oraz szybko jeździ samochodem.

Wątpliwości te mogłoby wyjaśnić badanie Reimers i Maylor (2006), w którym autorzy w bardzo pomysłowy sposób wskazali możliwą przyczynę różnic mię-dzy płciami. Mierzony był czas reakcji wyboru. Wykazali oni, że kobiety mają krótszy czas reakcji jedynie na początku badania. Jednak kiedy w analizach wyników nie zostały ujęte dwie pierwsze części, różnice między płciami znik-nęły. Niestety w badaniu tym autorzy przed dokonaniem analiz statystycznych odrzucili osoby o czasach reakcji powyżej 3000 ms, co mogło zniekształcić wnioski z otrzymanych wyników.

Poz i o m p o b u d ze n i a. Najkrótszy czas reakcji notowano przy umiar-kowanym poziomie pobudzenia. Reagująca osoba nie może być za bardzo zrelaksowana ani zbyt spięta, ponieważ oba te stany wpływają negatywnie na uzyskiwane wyniki (Kwiatkowski i in., 2006).

Zmęczenie. Ciężka praca, obciążenie treningowe czy skrępowanie mięśni obniżają czas reakcji (Bołoban, 2009; Kwiatkowski i in., 2006).

Struktury odżywiania. Wykazano, że trzy dni bez jedzenia nie obniżają czasów reakcji, zmniejszają jednak zdolność do pracy (Gutierrez, Gonzalez- -Gross, Delgado i Castillo, 2001). W badaniach Durlach, Edmunds, Howard i Tipper (2000) okazało się, że kofeina poprawia czas reakcji: kofeina z jednej filiżanki kawy obniżała odporność na zakłócenia i to już w ciągu kilku minut

od wypicia. Ponadto kofeina niweluje spowalnianie czasu reakcji związane z wypiciem alkoholu (Liguor i Robinson, 2001).

Używanie alkoholu. Hernandez i Vogel-Sprott (2010) badali czas re-akcji różnicowej przed i po spożyciu alkoholu w pierwszej grupie (0,8 g/kg) i placebo w drugiej (0 g/kg). Czas reakcji był istotnie wolniejszy w przypadku osób pijących alkohol. Także w innym badaniu (Moskowitz i Fiorentini, 2000) wykazano, że osoby znajdujące się pod wpływem alkoholu miały istotnie wol-niejszy czas reakcji w porównaniu do osób niepijących alkoholu (dla każdego rodzaju czasu reakcji).

Ciekawe wyniki dotyczące wpływu alkoholu na czas reakcji uzyskali Fillmore i Blackburn (2002). Osoby badane, które wypiły dawkę alkoholu (0,65 g/kg), reagowały szybciej (czas reakcji wyboru), gdy otrzymały informacje, że wypity alkohol może zwolnić czas ich reakcji. Natomiast nieostrzeżeni respondenci mieli średnio niższe czasy reakcji. Jednakże nawet ostrzeżeni respondenci od-powiadali mniej zachowawczo niż osoby z grupy niepijącej żadnego napoju.

Z kolei osoby, które piły placebo (mówiono im, że to alkohol), odpowiadały szybciej, kiedy zostały ostrzeżone o jego spowalniającym działaniu, niż osoby, które piły ten sam roztwór, a nie były ostrzeżone.

Prowadzono także badania wykorzystujące czas reakcji jako miarę uszkodzeń neurologicznych związanych z wystawieniem na działanie alkoholu w czasie życia płodowego (Simmons i Jacobson 2002). Dzieci, które były narażone w łonie matki na działanie alkoholu, nawet jeśli nie są obciążone zespołem alkoholowym płodu (Fetal Alcohol Syndrome, FAS), wolniej przetwarzają infor-macje i mają dłuższe czasy reakcji złożonej – ich mózg ma kłopoty z podjęciem właściwej decyzji. W badaniu porównano dwie grupy dzieci: te, u których po-twierdzono wystawienie na działanie alkoholu w czasie ciąży (11 dzieci) oraz 14 dzieci niewystawionych na działanie alkoholu. Każde dziecko przeszło 20 prób na czas reakcji prostej i złożonej. Rejestrowana była aktywność mięśniowa w mięśniu na przedniej części każdego ramienia przy użyciu elektromiografii (elektrody kontaktowe na skórze w celu zmierzenia czasów reakcji). Wyniki wskazały, że dla zadań reakcji prostej, kiedy obciążenie informacyjne jest stosunkowo niewielkie, nie było znaczącej różnicy pomiędzy czasem reakcji u dzieci wystawionych w czasie ciąży na alkohol i w grupie kontrolnej, jednak gdy obciążenie informacyjne zwiększa się (złożony czas reakcji), dzieci wysta-wione na alkohol cechowały się wolniejszym czasem reakcji.

Inteligencja. W badaniach Deary, Der i Ford (2001) dotyczących inteli-gencji i pomiaru czasu reakcji zaobserwowano ogólną tendencję, że wyższe IQ wpływa na szybszy czas reakcji. Związek czasu reakcji prostej i inteligen-cji wyniósł r = –0,31, a czasu reakinteligen-cji wyboru i inteligeninteligen-cji r = –0,49. Jensen (1993) wskazuje na jeszcze niższą korelację inteligencji w przypadku pro-stego czasu reakcji r = –0,10. Sugeruje on także wykorzystanie czasu reakcji

w skomplikowanych zadaniach jako wskaźnika korelującego wysoko z ilora- zem inteligencji.

Osobowość. Obserwuje się krótsze czasy reakcji u osób ekstrawertywnych w porównaniu z introwertykami (Schweitzer, 2001).

Uprawiania sportu. Osoby uprawiające sport mają krótsze czasy reakcji niż osoby nietrenujące. Wśród sportowców zawodnicy o dłuższym stażu tre-ningowym dysponują krótszymi czasami reakcji niż początkujący zawodnicy (Bołoban, 2009). Sama zdolność do szybkiego reagowania jest kluczowym elementem dobrego przygotowania zawodnika. W sytuacji sportowej czas re-akcji ma bardzo duże znaczenie dla wygranej, zawodnik przetwarza informacje pochodzące z różnych analizatorów: optycznych (np. gry sportowe), akustycz-nych (w sportach wymagających reakcji na sygnał startu), kinestetyczakustycz-nych i dotykowych (np. w sportach walki).

Kary i stres. Straszenie respondenta, gdy zareaguje wolno, sprawia, że czas reakcji się skraca (Weiss, 1965). Sprawienie, by respondent czuł się wy-straszony, działa tak samo – przynajmniej na poziomie prostych czasów reakcji (Panayiotou i Vrana, 2004)

Zmęczenie. Z badań prowadzonych w ramach psychologii i fizjologii pra-cy wynika, że zmęczony człowiek, który próbuje czytać np. książkę, z trudem rozumie jej sens, choć jego oczy dostrzegają treść. Podobnie jest w przypad-ku zmęczonych kierowców, którzy co prawda dostrzegają drogę przed sobą, przeszkody na niej i innych uczestników ruchu, ale ich reakcje (także auto-matyczne) i percepcja zdarzeń nie są prawidłowe. W skrajnych przypadkach zmęczenia dochodzi do powstania złudzeń bądź omamów, które mogą nasilać się zwłaszcza nocą. Aktywność kierowcy zmniejsza się, gdy droga jest monoton-na, w kabinie panuje wysoka temperatura, droga jest płaska i prosta, nie ma dużego ruchu, słychać jednostajny szum silnika. Te czynniki mogą powodować osłabienie uwagi, częstsze błędy, wydłużenie czasu reakcji w odpowiedzi na zaistniałą sytuację (np. przeszkoda na drodze). Trudno znaleźć rzetelne i trafne narzędzie do pomiaru zmęczenia. W przypadku ciężkich prac fizycznych stosuje się miarę ilości zużytej energii w kaloriach, lecz tą miarą nie da się mierzyć zmęczenia kierowców. W USA prowadzono badania na grupie 900 kierowców – badano związek między liczbą godzin pracy a zmęczeniem. W ramach badań psychologicznych kierowców poddano m.in. próbom motoryki i uwagi, ponad-to prowadzono badania wzroku, ciśnienia krwi, liczby białych ciałek we krwi (badania fizjologiczne). Pomiary przeprowadzano na początku i na końcu pracy.

Okazało się, że w miarę wydłużających się godzin pracy pogarszał się czas reakcji i motoryki, natomiast ocena odległości nie uległa pogorszeniu. W przypadku badań fizjologicznych wyniki uderzeń pulsu i ciśnienie krwi uległy pogorszeniu, natomiast liczba białych krwinek i zawartość potasu we krwi pozostały bez zmian. W Polsce również są prowadzone badania związane ze zmęczeniem

u kierowców a czasem reakcji. W Ośrodku Badań Transportu Samochodowego przebadano około tysiąca kierowców metodą fizjologiczną (np. ciśnienie krwi, zawartość hemoglobiny we krwi) i psychologiczną (czas reakcji). Dokonano trzech pomiarów: na początku, w środku i na końcu dnia pracy. Wyniki wska-zały, że wzrost ciśnienia i hemoglobiny rosnący w miarę upływu czasu pracy wiązał się z wydłużającym się czasem reakcji kierowcy. To, że psychologiczne wskaźniki zmęczenia odpowiadały wskaźnikom fizjologicznym, sugeruje, iż badając zmęczenie, można posiłkować się techniką mierzenia czasu reakcji, nie angażując często kłopotliwych w wykonaniu pomiarów fizjologicznych.