Pojęcie leksykonu umysłowego

Jak zauważają Neef i Vater (2006), słowo „leksykon” ma w języku potocznym dwa znaczenia. Spostrzeżenie to odnosi się zarówno do języka angielskiego, o którym i w którym piszą wspomniani autorzy, jak i do języka polskiego. Po pierwsze, jest to „zbiór wyrazów ułożonych i opracowanych według pewnej zasady, zwykle objaśnianych pod względem znaczeniowym”, po drugie – „indy-widualny zasób wyrazów” (sjp.pwn.pl). Pojęcie to jest więc używane w języku potocznym w dwóch różnych znaczeniach, co nie pozostaje bez wpływu na jego użycie w języku naukowym.

Pierwsze z wymienionych znaczeń słowa „leksykon” odnosi się do zbioru wyrazów, którego materialnym nośnikiem jest zazwyczaj książka, choć co-raz częściej jest to nośnik elektroniczny. Inne słowo o podobnym znaczeniu w języku polskim to „słownik”.

Drugie z potocznych znaczeń słowa „leksykon” odnosi się do indywidualne-go zasobu słownictwa. Jest to więc pewien podzbiór wspomnianeindywidualne-go wcześniej zbioru, taki, którego elementy są wyrazami należącymi do idiolektu danej osoby. Pojawia się tu oczywiście wiele problemów, które na poziomie potocz-nego rozumienia słowa „leksykon” mogą pozostać nierozstrzygnięte, a które w przypadku włączenia tego słowa do języka naukowego należałoby rozważyć.

Po pierwsze, czy rzeczywiście indywidualny zasób słownictwa jest pod-zbiorem leksykonu w pierwszym znaczeniu? Z wielu powodów na pytanie to trzeba odpowiedzieć przecząco. Po pierwsze, w idiolekcie może znaleźć się wyraz, który w słowniku języka nie występuje bądź wyraz, który w słowniku występuje, ale jest używany przez daną osobę w innym znaczeniu lub w inny sposób niż standardowo. Z normatywnego punktu widzenia będzie to błąd ję-zykowy, jednak trzeba pamiętać, że językoznawstwo jest nauką deskryptywną.

Błędy takie nie pozostają więc poza zasięgiem badań psycholingwistycznych.

Wręcz przeciwnie, stanowią one wartościowe źródło wiedzy na temat funkcjo-nowania poszczególnych składników systemu językowego w ludzkim umyśle (Fromkin, 1973). Po drugie, co ważniejsze, elementy zbioru wyrazów (pierwsze znaczenie) są z zasady czymś innym niż elementy zasobu wyrazów (drugie zna-czenie). W pierwszym znaczeniu mamy do czynienia z „bytami językowymi”, natomiast w drugim – z „bytami umysłowymi”. Indywidualny zasób wyrazów to raczej zbiór reprezentacji umysłowych słów, a nie po prostu zbiór słów. Te, zdawałoby się banalne, rozróżnienia nie są czasem respektowane w języku naukowym, w efekcie czego zamiast o „reprezentacjach słów” mówi się o „sło-wach”. Zarówno słowa, jak i ich reprezentacje są konstruktami abstrakcyjnymi i być może dlatego w literaturze zdarzają się skróty myślowe i przeskakiwanie między poziomami. Warto jednak podkreślić, że skróty takie są nieuprawnione – słowa występują w systemie językowym, natomiast w systemie poznawczym człowieka mogą występować jedynie ich reprezentacje.

W językoznawstwie teoretycznym „leksykon” jest najczęściej rozumiany jako zbiór słów (mówiąc w dużym uproszczeniu) wraz z ich atrybutami. Lek-sykon jest „budulcem”, obok gramatyki, podstawowym elementem systemu językowego:

Najprostsze, co można powiedzieć o jakimkolwiek języku, jest stwierdzenie, że posiada on leksykon i gramatykę. W leksykonie przechowywane są wszystkie „słowa”, wiążące brzmie-nie ze znaczebrzmie-niem […], podczas gdy gramatyka jest systemem obliczeniowym, ustalającym, które z sekwencji „słów” mogą tworzyć „wypowiedzi” posiadające znaczenie (Wunderlich, 2006, tłum. własne).

Badaniem leksykonu zajmuje się leksykologia, natomiast badaniem kompo-nentu znaczeniowego w leksykonie – semantyka leksykalna. Teorii dotyczących leksykonu jest kilka. Teorie odnoszące się do słownictwa były rozwijane już w XIX wieku w ramach semantyki historycznej. Zajmowała się ona głównie zmianami znaczenia słów w perspektywie diachronicznej (Geeraerts, 2009).

Mniej więcej od lat 30. XX wieku rozwijane są strukturalistyczne teorie lek-sykonu, inspirowane pracami de Saussure’a, które biorą pod uwagę nie tylko separowane znaczenia słów, ale i relacje między słowami. W tym podejściu właśnie relacje między znaczeniami słów są uważane za podstawę badań leksy-kologicznych (Geeraerts, 2009). Wraz z generatywistyczną rewolucją w

języko-znawstwie rozwija się semantyka generatywna, która wniosła do leksykografii dwie nowe jakości: próbę sformalizowania leksykonu jako części formalnego systemu gramatycznego oraz – co istotniejsze – zainteresowanie psychologiczną adekwatnością badań językoznawczych w ramach mentalistycznego odłamu generatywizmu (Geeraerts, 2009). Obecnie jedną z najbardziej sformalizo-wanych i rozwiniętych teorii tego typu jest teoria Leksykonu Generatywnego Pustejovskiego (1998). Mentalistyczny zwrot w językoznawstwie dał impuls do rozwoju (od lat 80. XX wieku) semantyki kognitywnej, czyli psychologicz-nie i kognitywpsychologicz-nie zorientowanych badań nad leksykonem. W podejściu tym rozwijane są takie koncepcje, jak: teoria prototypu, metafor pojęciowych czy semantyka ram (Geeraerts, 2009).

Leksykon jest pojęciem pochodzącym z językoznawstwa teoretycznego.

W psycholingwistyce funkcjonuje natomiast pojęcie leksykonu umysłowe-go. Pojęcie to już w swej formie łączy element językoznawczy („leksykon”) i psychologiczny („umysłowy”), dlatego można je uznać za pojęcie z zakresu psycholingwistyki. Warto przy tym zaznaczyć, że brak rozróżnienia między lek-sykonem a leklek-sykonem umysłowym czy między słowem a jego reprezentacją nie jest jedynie skrótem myślowym i może powodować nieporozumienie. To, że zarówno słowo, jak i jego reprezentacja są pojęciami abstrakcyjnymi oraz że obydwa są pewnego rodzaju reprezentacjami (ta druga metareprezentacją), nie upoważnia autorów tekstów naukowych do przeskakiwania z poziomu na poziom, jak to czasami ma miejsce (np. Gleason i Ratner, 2005).

Leksykon umysłowy jest rozumiany jako mentalna reprezentacja informacji, które spełniają dwa warunki (Murphy, 2003). Po pierwsze, są to informacje niemożliwe do wyprowadzenia za pomocą reguł z innych informacji języko-wych, tj. informacje czysto arbitralne, „idiosynkratyczne” (Chomsky i Halle, 1968), „nieregularności”:

Leksykon jest w rzeczywistości aneksem do gramatyki, listą podstawowych nieregularności (Bloomfield, 1984, tłum. własne).

Po drugie, są to wyłącznie informacje specyficznie językowe, to znaczy zbiór informacji na temat słów, a nie pojęć lub rzeczy. Z pierwszego warun-ku wynika, że do leksykonu nie należą jednostki językowe, które powstają w sposób kompozycjonalny z mniejszych jednostek (np. zdania), z drugiego – że do leksykonu nie należy wiedza o desygnatach słów (np. o tym, ile krowa ma zębów), lecz wiedza językowa o słowie (o tym, że słowo „krowa” składa się z pięciu fonemów, że jest rzeczownikiem rodzaju żeńskiego itp.). Ze względu na to, że w leksykonie zawarte są również informacje na temat znaczenia słów, problem granicy między wiedzą pozajęzykową a wiedzą językową pozostaje otwarty (por. Peeters, 2000).

Część psycholingwistyki, która zajmuje się badaniem leksykonu umysłowe-go, jest nazywana czasem psycholeksykologią (Miller i Johnson-Laird, 1976).

Psycholeksykologia bada leksykalny komponent języka w sposób psychologicz-ny. W polskiej literaturze określeń „leksykon umysłowy” i „słownik umysłowy”

używa się zamiennie (czasem również „leksykon mentalny” i „słownik mental-ny”). W języku angielskim funkcjonują określenia mental lexicon oraz mental dictionary, przy czym to drugie jest używane zdecydowanie rzadziej.

Jak łatwo zauważyć, pojęcie słownika czy leksykonu mentalnego jest poję-ciem metaforycznym. Przyrównuje ono zbiór reprezentacji słów przechowy-wanych w pamięci długotrwałej do słownika – książki. W kognitywnej teorii metafor mówi się w takim przypadku o rzutowaniu domeny źródłowej na domenę docelową (Lakoff i Johnson, 1988). Pojęcie z zakresu domeny docelo-wej, która jest bardziej abstrakcyjna i trudniej dostępna poznawczo (konstrukt psychologiczny – zbiór reprezentacji słów przechowywanych w pamięci długo-terminowej) jest wyjaśniane przez domenę bardziej konkretną i lepiej dostępną poznawczo (obiekt fizyczny – książka zawierająca objaśnienia słów).

O ile używanie pojęcia „słownik” w językoznawstwie teoretycznym wydaje się prostsze, o tyle „metafora słownikowa” w psycholingwistyce powoduje kilka trudności. Istnieje niebezpieczeństwo, że pewne cechy pojęcia z domeny źródłowej będą włączane w treść pojęcia w domenie docelowej. Kiedy przy-równamy leksykon umysłowy do słownika – książki, może wydawać się, że jest on statyczny i skończony. Z perspektywy psycholingwistycznej nie jest to jednak prawdą. Jedną z immanentnych cech leksykonu jest jego dynamiczność. Weź-my przykład relacji przeciwieństwa w leksykonie uWeź-mysłowym. To, jakie słowo uznamy za antonim danego słowa, zależy od kontekstu i zasady, na której dana relacja się opiera, np. przeciwieństwem słowa „mężczyzna” jest słowo „kobie-ta”, jeśli przyjmiemy zasadę płci, ale „chłopiec” – jeśli przyjmiemy zasadę wieku.

W rezultacie nawet pary wyrazów uznawanych powszechnie za synonimy mogą w odpowiednim kontekście być antonimami, np. słowa „mężczyzna” i „facet”

są synonimami, ale możliwe jest użycie antonimiczne, jak w przykładzie: „Męż-czyzna to nie jest jakiś tam facet” (http://forum.gazeta.pl).

Stwierdzenie, że leksykon jest zbiorem słów, a leksykon umysłowy – zbiorem reprezentacji umysłowych słów, to duże uproszczenie. W leksykonie zawarte są bowiem zarówno mniejsze, jak i większe jednostki niż słowa. Dlatego w języku leksykologicznym mówimy nie o „słowach”, a o „jednostkach leksykalnych” lub

„wejściach leksykalnych” (lexical units, lexical entries). Czym więc są jednostki leksykonu umysłowego? Ze względu na to, że w leksykonie zawarta jest wyłącz-nie wiedza wyłącz-niezbędna dla kompetencji językowej, wyłącz-nie są to pojęcia, a ze względu na warunek „idiosynkratyczności” nie są to jednostki kompozycjonalne, tj. frazy czy zdania, które są możliwe do wygenerowania za pomocą reguł z jednostek mniejszych. Mogą to być jednostki większe niż słowo, rozumiane tradycyjnie

– jako izolowana część mowy, pod warunkiem, że ich znaczenia nie da się wy-prowadzić ze znaczenia innych jednostek. Takimi jednostkami leksykalnymi są wyrażenia idiomatyczne, które, mimo iż składają się z więcej niż jednego słowa, nie posiadają sensu kompozycjonalnego. Są nimi także morfemy, które same w sobie słowami nie są, ale w połączeniu z innymi morfemami tworzą słowa.

Jednostkami leksykonu są więc leksemy, a słownik umysłowy zawiera ich re-prezentacje. Oczywiście różne modele teoretyczne przyjmują różne rozumienia leksemu, a co za tym idzie – różnego typu jednostki uznają za leksem.

Literatura

Bloomfield, L. (1984). Language. Chicago: University of Chicago Press.

Chomsky, N., Halle, M. (1968). The sound pattern of English. New York: Harper & Row.

Cutler, A., Klein, W., Levinson, S. C. (2005). The Cornerstones of Twenty-First Century Psycholinguistics. W: A. Cutler (red.), Twenty-first century psycholinguistics. Four cornerstones. Mahwah, London: Lawrence Erlbaum Associates, 1-20.

Fromkin, V. A. (1973). Speech errors as linguistic evidence. The Hague: Mouton.

Geeraerts, D. (2009). Theories of lexical semantics. Oxford: Oxford University Press.

Gleason, J. B., Ratner, N. B. (red.) (2005). Psycholingwistyka. Gdańsk: Gdańskie Wy-dawnictwo Psychologiczne.

Kurcz, I. (2005). Psychologia języka i komunikacji. Warszawa: Scholar.

Lakoff, G., Johnson, M. (1988). Metafory w naszym życiu. Warszawa: PIW.

Levelt, W. J. M. (1998). The Genetic Perspective in Psycholinguistics or Where Do Spo-ken Words Come From? Journal of Psycholinguistic Research, 27(2), 167-180.

Miller, G. A., Johnson-Laird, P. N. (1976). Language and perception. Cambridge, MA:

Belknap Press of Harvard University Press.

Murphy, M. L. (2003). Semantic Relations and the Lexicon. Cambridge: Cambridge University Press.

Neef, M., Vater, H. (2006). Concepts of the lexicon in theoretical linguistics. W: D. Wun- derlich (red.), Advances in the Theory of the Lexicon, Vol. 13. Berlin: Mouton de Gruyter, 27-56.

Peeters, B. (red.) (2000). The lexicon-encyclopedia interface. Oxford: Elsevier.

Pustejovsky, J. (1998). The generative lexicon. Cambridge, MA: MIT Press.

Wunderlich, D. (2006). Introduction: What the study of lexicon is about. W: D. Wun-derlich (red.), Advances in the Theory of the Lexicon. Berlin: Mouton de Gruyter, 1-26.

Summary

Conceptualisation in psycholinguistics:

the concept of the mental lexicon

An interdisciplinary character of psycholinguistics makes place to specific concep-tualisation conditions. Since the understanding of many psycholinguistic concepts happens on the interface between psychology and linguistics, their meanings must

be somehow negotiated between their standard uses in each of these disciplines.

The paper aims to analyse one of the most important psycholinguistic concepts, that of the mental lexicon.

Słowa kluczowe: psycholingwistyka, psycholeksykologia, leksykon umysłowy Key words: psycholinguistics, psycholexicology, mental lexicon

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Psychologii