Etap wstępny konstrukcji narzędzia

Na potrzeby badania został skonstruowany specjalny test projekcyjny, częścio-wo oparty na założeniach Testu Apercepcji Tematycznej. Jest to test wizualny, wykorzystujący technikę konstrukcyjną. Technika konstrukcyjna jest oparta na czynnościach konstrukcyjnych – zadaniem osoby badanej jest ułożenie historyjki bądź opowiadania, natomiast „test wizualny”, według klasyfikacji Porota (Rembowski, 1986), zakłada, że bodźcem do układania historyjki są schematyczne rysunki bądź zdjęcia.

Pierwotnie skonstruowany test składał się z 8 rysunków (po badaniu pi-lotażowym odrzucono 2) formatu A4, wykonanych w skali szarości ołówkami o twardości od HB do 6B. Rysunki stanowiły 4 pary (3 pary w wersji ostatecz-nej). Na obu rysunkach z pary w bardzo podobnym kontekście sytuacyjnym była przedstawiona dziewczyna (rysowana grubszą kreską niż otoczenie, za-równo bliższe, jak i dalsze). Na każdym rysunku była to inna dziewczyna, lecz o identycznej sylwetce, graficznie wzorowanej na figurze 14-latki z ilustracji zaczerpniętej z książki Towarzystwa Rozwoju Rodziny Młodość, miłość, seks (Fenwick i Walker, 1996, s. 11).

Na pierwszym rysunku z każdej pary (wersja A) dziewczyna była ubrana w strój eksponujący brzuch, na drugim (wersja B) miała na sobie strój, który go zasłaniał. Podział ten miał umożliwić porównanie reakcji na poszczególne stroje.

Założono, że wyszczególnione motywacje będą bardziej charakterystyczne dla stroju odsłaniającego brzuch, a tym samym częściej przypisywane dziewczętom w tego typu strojach niż dziewczętom w strojach zakrywających brzuch.

Ubrania na rysunkach były wzorowane na strojach dostępnych jesienią 2008 r. w sklepach z ubraniami młodzieżowymi (H&M, New Yorker, Pretty Girl, C&A i in.). Pary rysunków przedstawiały kolejno konteksty: klub/dyskoteka (para 1), szkoła/klasa (para 2), ulica (para 3), dom/wyjście z domu (para 4).

Postacie na pierwszym planie były narysowane cieńszą kreską niż dziewczyna, mimika ich twarzy została przedstawiona niewyraźnie lub niejednoznacznie (oczy zakryte okularami, wąsy przysłaniające usta, postać widziana od tyłu).

Tło było raczej rozmazane i niewyraźne. Twarz dziewczyny była widoczna czterokrotnie, dwukrotnie w wersji A i dwukrotnie w wersji B, przy czym nie zawsze były to odpowiadające sobie pary rysunków. Gdy twarz dziewczyny była widoczna, wyraz twarzy i makijaż były niemal identyczne – odpowiadały sobie w przypadku pary 1 – wersje A i B oraz w przypadku pary 2 – wersja B i pary 3 – wersja A.

Aby ograniczyć elementy skłaniające do innej oceny sytuacji, pary rysunków były oceniane przez trzech sędziów kompetentnych, studentki V roku psycholo-gii. Ich zadaniem było przyjrzeć się dokładnie każdej parze, a następnie wypisać te elementy, które – ich zdaniem – sprawiały, że sytuacja z rysunku w wersji A danej pary mogłaby być zinterpretowana inaczej niż sytuacja z rysunku w wersji B. Następnie wypisane elementy były przez nie oceniane w skali od 1 do 10, gdzie 1 oznaczało, że dany element zmienia kontekst sytuacji w naj-mniejszym możliwym stopniu, natomiast 10 – że zmienia kontekst na tyle, iż niemożliwa jest taka sama interpretacja sytuacji z rysunku w wersji A i wersji B.

Wreszcie zadaniem sędziów było określić, jak można byłoby zmodyfikować ów element, by nie zmieniał on kontekstu. Wszystkie elementy wyróżnione przez sędziów kompetentnych były modyfikowane aż do chwili, gdy żaden z nich nie zmieniał kontekstu nawet w najmniejszym stopniu. Procedura ta pozwoliła wysnuć wniosek, że różnice w interpretacji obu rysunków z pary będą wynikać głównie z postrzegania stroju dziewczyny przez osobę badaną.

Do badania pilotażowego użyto następujących rysunków:

1. Kontekst klub/dyskoteka:

– wersja A – dziewczyna w stroju eksponującym brzuch, odginająca się do tyłu, widziana z przodu, stojąca przy barze, w tle półka z butelkami alkoholi i kieliszkami, szafka z kuflami, obok dziewczyny stoi chłopak, odwrócony i lekko pochylony w jej kierunku;

– wersja B – dziewczyna w stroju zasłaniającym brzuch, widok z półprofi-lu, siedząca na kanapie przy ławie, lekko odgięta do tyłu, w tle plakaty przedstawiające kufle i butelki, obok dziewczyny siedzi chłopak, górna część ciała odwrócona w kierunku dziewczyny.

Elementy wspólne to: interakcja dziewczyny i chłopaka, chłopak w obu przypadkach ubrany jest podobnie (w koszulę z mankietami i adidasy), wyraz twarzy chłopaka jest nieokreślony, rysy są niewyraźne, w pobliżu obojga stoją dwa pełne kufle piwa, w tle znajdują się akcesoria związane z alkoholem.

2. Kontekst szkoła/klasa:

– wersja A – dziewczyna w stroju eksponującym brzuch, stojąca tyłem, pisząca na tablicy, przy biurku siedzi mężczyzna o nieokreślonym wy-razie twarzy, trzyma długopis, pisze coś w dzienniku;

– wersja B – dziewczyna w stroju zasłaniającym brzuch, stojąca przo-dem, pomiędzy ławką i krzesłem, z otwartymi ustami, przy biurku siedzi mężczyzna, nie widać jego twarzy ani rąk, przed nim widoczny fragment dziennika, w tle siedzący w ławkach uczniowie.

Elementy wspólne to: interakcja uczennicy z nauczycielem, wyraz twarzy mężczyzny nieokreślony (lub go nie widać), nie widać lewej ręki (lub obu rąk) mężczyzny, widoczny dziennik.

3. Kontekst ulica:

– wersja A – dziewczyna w stroju eksponującym brzuch, widziana od przodu, idzie ulicą z torbą na ramieniu, po jej lewej mężczyzna wycią-gający rękę w jej stronę, twarz mężczyzny o nieokreślonym wyrazie, zwrócona w kierunku dziewczyny, w tle przechodnie obu płci;

– wersja B – dziewczyna w stroju zasłaniającym brzuch, widziana od tyłu, z torebką na ramieniu, po jej lewej wyciągająca się w jej kierunku prawa ręka (możliwe, że mężczyzny – krótkie paznokcie, brak ozdób, prosty rękaw), w tle przechodnie obu płci.

Elementy wspólne to: dziewczyna w otoczeniu przechodniów, z których jeden zwraca na nią szczególną uwagę (wyciąga rękę), nie widać twarzy dziew-czyny lub jej wyraz jest nieokreślony, w obu przypadkach nie da się określić wyrazu twarzy osoby zwracającej uwagę na dziewczynę, nie wiadomo, gdzie patrzą pozostali przechodnie.

4. Kontekst dom/wyjście z domu:

– wersja A – dziewczyna w stroju eksponującym brzuch, zakłada kurtkę, zasłaniając przy tym twarz, obok mężczyzna z widoczną łysiną, z wy-ciągniętą przed siebie dłonią, w tyle drzwi wyjściowe, wieszak;

– wersja B – dziewczyna w stroju zasłaniającym brzuch, otwierająca drzwi, widziana z półprofilu, odwraca się do mężczyzny (twarz niewi-doczna), mężczyzna ma ręce skrzyżowane na piersi, w tle fragment szafy, kinkiet, drzwi.

Elementy wspólne to: interakcja dziewczyny i starszego mężczyzny przy wyjściu z mieszkania, twarz mężczyzny z nieokreśloną mimiką lub niewidoczna, mężczyzna w obu przypadkach ma papcie wzuwki i sweter, pewne elementy mogące wskazywać na konflikt (skrzyżowanie rąk na piersi u mężczyzny, wy-ciągnięta dłoń mężczyzny, czubkami palców wskazująca na dziewczynę).

Wprowadzenie różnych kontekstów sytuacyjnych w konstrukcji narzędzia badawczego było dodatkowym zabiegiem umożliwiającym określenie, czy motywacje do wyboru stroju są jednakowe w każdej z sytuacji, czy są sytuacje, w których dana motywacja pojawia się częściej niż inne.

Konstrukcję wywiadu, będącego elementem narzędzia, oparto na założeniu przedstawionym przez Rembowskiego (1986):

Osobę badaną prosimy [...] nie o to, by podała opis obrazka w szczegółach, ale o to, żeby na bodźce emitowane przez obrazek reagowała zgodnie z jej odczuciem i przeżyciem, i żeby jej opowiadanie o przedstawionych na nim ludziach i ich sprawach stanowiło zwartą całość (s. 32).

Wywiad rozpoczyna krótka informacja na temat tego, czego badanie ma do-tyczyć („Zbieram materiały do badań psychologicznych...”), po czym następuje redukcja lęku poprzez stwierdzenie: „Nie jest to żaden test, nie będziesz musiała niczego liczyć ani rozwiązywać. Nie ma możliwości, żebyś cokolwiek powiedziała źle”. Następnie zostaje przedstawione polecenie dotyczące zadania, z zazna-czeniem podobieństwa dziewczyny na obrazku do osoby badanej („nastolatka, uczennica gimnazjum”). Zawarta w poleceniu wypowiedź: „Wyobraź sobie, że bardzo dobrze znasz narysowaną na nim dziewczynę” pobudza wyobraźnię i stopniowo eliminuje odpowiedzi „nie wiem”, natomiast zdanie: „Skup się na tym, co myśli i czuje dziewczyna, na czym jej zależy” podkreśla wagę motywacji i odczuć. Polecenie dotyczące zadania kończy informacja o dalszym przebiegu badania, mająca zapobiegać rozproszeniu uwagi: „Obrazków będzie osiem¹. Do każdego poproszę cię o wymyślenie opowiadania...” oraz „Kiedy będziesz opowiadała, będę starała się notować niektóre rzeczy, żeby zapamiętać twoje opowiadanie. Nie zwracaj, proszę, na to uwagi” – ta informacja jednocześnie redukuje lęk przed oceną.

Elementem dodatkowym zawartym w wywiadzie jest kontrola sympatii osoby badanej wobec dziewczyny na rysunku.

Osoby uznane przez nas za lubiane uważamy za podobniejsze do własnego „ja” niż osoby, których nie lubimy (Murstein i Pryer, 1956, s. 359, za: Rembowski, 1986, s. 24).

[Ponadto – A. S.] ludzie często uważają, że inne osoby, o podobnym zawodzie lub pochodze-niu społecznym, mają takie same poglądy jak oni (Rembowski, 1986, s. 25).

Kontrolując sympatię, można wnioskować o przypisywaniu dziewczynie na rysunku własnych preferencji co do danych zachowań, tu: wyboru sposobu ubierania się. Do kontroli sympatii posłużyły pytania: „Jaka według ciebie jest dziewczyna na rysunku? Czy jest miła? Sympatyczna? Czy byłabyś w stanie ją polubić?”

Wywiad zakończony jest podziękowaniem („Dziękuję ci. Bardzo mi po-mogłaś...”) oraz prośbą o nieujawnianie innym osobom przebiegu badania („Nie mów koleżankom, na czym polegało to zadanie. Nie opowiadaj im ani o obrazkach, ani o tym, jakie opowiadania do nich wymyśliłaś...”).

 W wersji ostatecznej: „Obrazków będzie sześć”.

[...] dziecka nie powinno się na wstępie powiadamiać o czekającym je zadaniu (badaniu).

Podstawową zasadą w większości tych zadań jest, żeby dziecko miało do czynienia z nie-jednoznaczną, nie mającą wyraźniej struktury sytuacją, którą może szeroko, według swoich możliwości interpretować i rozmaicie rozwiązywać (Rembowski, 1986, s. 85).

Prośba ta pozwala choć w części uniknąć błędów wynikających z wcześ-niejszej znajomości przebiegu zadania, np. hamowania swobodnej ekspresji osoby badanej.