Systemy behawioralne

Zaadaptowana przez Bowlby’ego (1969/1982) idea systemów behawioral-nych, zwanych też motywacyjno-behawioralnymi, wywodzi się z etologii. Pod pojęciem systemu behawioralnego należy rozumieć system specyficznych dla gatunku zachowań, prowadzących do określonego/przewidzianego efektu,

 W dalszej części dla uproszczenia będzie stosowane wyłącznie słowo „partner”.

elastycznie dobieranych do potrzeb jednostki i wymogów aktualnej sytuacji (zasada korekcji przez cel). Z uwagi na swój wrodzony charakter zachowania te uruchamiane są instynktownie, w obecności zaprogramowanych ewolucyj-nie bodźców wyzwalających. Na drodze uczenia się dochodzi do poszerzenia repertuaru tych zachowań zgodnie z kryterium funkcjonalności – jeśli dane zachowanie prowadzi do osiągnięcia określonego celu, zostaje włączone do puli zachowań, którymi rozporządza dany system. Wygaszenie systemu następuje wówczas, gdy cel zostaje osiągnięty.

Oprócz omawianych systemów behawioralnych istnieją również inne sy-stemy, np. afiliacji, zachowań seksualnych czy strachu.

Bowlby wskazuje, że w przypadku behawioralnego system przywiązania celem jest bliskość z figurą przywiązania, która zapewnia jednostce poczucie bezpieczeństwa, a z biologicznego punktu widzenia – umożliwia jej przetrwanie.

Wzbudzenie systemu przywiązania następuje w wyniku pojawienia się zagro-żenia (co oznacza, że zostało ono poprzedzone wzbudzeniem systemu strachu) i prowadzi do uruchomienia zachowań przywiązaniowych. Spostrzeżenie przez figurę przywiązania tych zachowań, sygnalizujących, że bliska osoba znalazła się w niebezpieczeństwie, przeżywa dystres lub jakiś rodzaj dyskomfortu, aktywuje jej system zachowań opiekuńczych. Można więc uznać, że ekspresja potrzeby bliskości jednej osoby uruchamia potrzebę zaopiekowania się i chronienia u jej figury przywiązania. Innym wartym odnotowania czynnikiem aktywującym system przywiązania jest spostrzeżenie, że partner znalazł się w potencjalnie zagrażającym mu położeniu (Collins i in., 2006). System opiekuńczości wyłą-cza się z chwilą, gdy dojdzie do ukojenia cierpienia, redukcji ryzyka doznania krzywdy przez partnera lub zaspokojenia jego aktualnych potrzeb, w tym po-trzeby samorozwoju. W kontekście tego ostatniego elementu podkreśla się, że system opiekuńczości jest aktywowany z równym prawdopodobieństwem przez sytuacje, w których partner ma okazję do eksplorowania, nabywania nowych umiejętności, rozwijania swoich kompetencji, realizowania ustanowionych celów etc. (Bowlby, 1969/1982; Collins i in., 2006).

Z powyższego opisu jasno wynika, że funkcjonowanie pewnych systemów jest komplementarne, np. system przywiązania i opiekuńczości aktywowane są u dwóch jednostek niemal równocześnie. Niekiedy realizacja celu oraz funkcji przypisanych danemu systemowi jest możliwa tylko wówczas, gdy inne systemy pozostają wygaszone, np. podjęcie czynności eksploracyjnych jest możliwe pod warunkiem, że jednostka ma zaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa, a więc wtedy, gdy system przywiązania jest aktywny (Bowlby, 1969/1982, 1988). Stan zaalarmowania uznaje się za jeden z najsilniejszych inhibitorów eksploracji (Crowell, Treboux, Gao, Fyffe i Pan, 2002; Feeney, 2004).

Głównym celem tego opracowania jest przyjrzenie się zachowaniom opie-kuńczym w relacji romantycznej z perspektywy teorii systemów

behawioral-nych. Praca systemu opiekuńczości osoby, która pełni w danym momencie rolę figury przywiązania w związku, jest skoordynowana z pracą systemów przywiązania i eksploracji u drugiej osoby, jak również u tej samej jednostki.

Zrozumienie dynamiki obu systemów pozwala wyjaśnić, dlaczego jako nadrzęd-ne wymienia się takie dwie funkcje figury przywiązania, jak wsparcie w sytuacji dystresu lub potencjalnego zagrożenia oraz w sytuacji potencjalnej lub rze-czywistej eksploracji. Zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa oraz potrzeby autonomii i eksploracji partnera to – w ramach przedstawionego tu podejścia – kamienie milowe optymalnego funkcjonowania w roli figury przywiązania (por. Feeney, 2004).

2. „Bezpieczna przystań” i „bezpieczna baza”

Trudno wyobrazić sobie, by omawiane tu komponenty opiekuńczości były od siebie niezależne. W literaturze przedmiotu istnieją sprzeczne stanowiska na ten temat. Niektórzy badacze traktują BB jako konstrukt zawierający w sobie również pojęcie BP i w zasadzie niewiele się od niego różniący (Crowell i in., 2002; Waters i Cummings, 2000, za: Feeney, 2004; Davila i Kashy, 2009). Inni (np. Feeney, 2004) opowiadają się za utrzymaniem odrębności tych dwóch fenomenów, podkreślając ich zróżnicowanie na poziomie sytuacji, w których się ujawniają i rodzaju wsparcia, jakie jest w nich wymagane.

Kluczem do zrozumienia tych rozbieżności może być odwołanie się do gene-zy tych pojęć. Bowlby (1969/1982), autor terminu „bezpieczna prgene-zystań”, użył go do podkreślenia, że jedną z fundamentalnych funkcji figury przywiązania jest przywracanie dziecku poprzez kojącą bliskość komfortu i poczucia bezpie-czeństwa w chwilach zaniepokojenia. Koncepcja „bezpiecznej bazy eksploracji”, autorstwa Ainsworth (Ainsworth, Blehar, Waters i Wall, 1978), akcentuje, że wrażliwie odpowiadający na sygnały dziecka opiekun oferuje mu „bazę”, na której można polegać i która pozwala poczuć się na tyle bezpiecznie, by móc odważnie i pewnie poznawać otoczenie.

Ainsworth i współpracownicy (1978) opracowali laboratoryjną metodę badania wzorców przywiązania niemowląt, zwaną Procedurą Nieznanej Sy-tuacji. W gruncie rzeczy metoda ta bada równowagę między zachowaniami poszukiwania i utrzymywania bliskości z opiekunem (zachowaniami przywią-zaniowymi) a zachowaniami eksploracyjnymi (zakładającymi oddalanie się od opiekuna) niemowlęcia, co oddaje istotę fenomenu „bezpiecznej bazy eksploracji”. Niemowlę znajduje się w sytuacji, która z jednej strony wzbudza system przywiązania (fizyczna separacja z matką, pojawienie się nieznajomej osoby pod nieobecność matki), z drugiej – ma w sobie potencjał, by wzbudzić system eksploracji (pokój pełen atrakcyjnych zabawek). Mimo że Ainsworth

(1978) pisze o „bezpiecznej bazie eksploracji”, to opracowana przez nią pro-cedura badania pozwala również zdiagnozować zachowania opiekuna, charak-terystyczne dla funkcji BP z uwagi na ich komplementarny charakter. Mogłoby się wydawać, że termin BB zawiera w sobie konstrukt BP. Wniosek taki jest poprawny, ale nie upoważnia do zrównania obu pojęć i z pewnością nie było to celem autorki.

Podejście akcentujące odrębność tych dwóch zjawisk wydaje się bardziej uzasadnione z teoretycznego punktu widzenia (Ainsworth i in., 1978). Przyjęcie takiej perspektywy umożliwia wyodrębnienie szeregu kompetencji zarezerwo-wanych dla danej funkcji opiekuńczej. Tym samym nie wyklucza ich wzajemnych powiązań (por. Ainsworth i in., 1978; Feeney, 2004; Collins i in. 2006). Bowlby (1979) ujął tę myśl następująco:

[...] od zarania dziejów ludzkie istoty są najszczęśliwsze i zdolne do najpełniejszego rozwijania swoich talentów wtedy, gdy mają pewność, że czuwa nad nimi ktoś, kto w razie trudności przyjdzie im z pomocą (s. 103, tłum. własne).

Dlatego korzystanie z zasobów BB zależy od tego, jak bardzo owa „baza”

okazała się skuteczna w roli BP, a więc w stresujących, zagrażających okolicznoś-ciach (Collins i in., 2006; Feeney, 2004). Dopiero pewność i wiara w to, że figura będzie dostępna i responsywna, pozwala oddalić się od niej i czerpać radość z odkrywania nowej, nieznanej rzeczywistości (Ainsworth i in., 1978).