Nietoperze charakteryzują się bardzo dużą ruch-liwością. W poszukiwaniu pożywienia nietoperze mogą przemieszczać się na odległość do 60 km dziennie, a miejsca gniazdowania, letniego od-poczynku i hibernacji są oddalone od siebie o kil-kaset kilometrów. Wędrówki nietoperzy w poszu-kiwaniu rozległych źródeł pokarmu i odpowied-nich miejsc odpoczynku są bardzo często obser-wowane na lądzie, ale głównie aperiodycznie.
W przeciwieństwie do nieregularnych ruchów migracyjnych, ruchy migracyjne występują okresowo lub sezonowo. Zarówno zachowania migracyjne nietoperzy, jak i ich wędrówki są bar-dzo zmienne w zależności od gatunku i płci.
Różnice w zachowaniach migracyjnych występują również w obrębie populacji danego gatunku. Ze względu na ich zachowania mig-racyjne nietoperze dzieli się na gatunki wędrowne krótko-, średnio- i długodystansowe.
W poszukiwaniu miejsc gniazdowania, żero-wania i odpoczynku nietoperze podejmują krótko- i średniodystansowe wędrówki. Na śred-nich dystansach znane są korytarze wzdłuż wód płynących, wokół jezior i wód zatokowych (BACH
& Meyer-Cords 2005). Migracje długodys-tansowe są jednak nadal w dużej mierze niez-badane. W przeciwieństwie do migracji ptaków, która została udokumentowana przez szeroko zakrojone badania, bardzo niewiele wiadomo o migracji nietoperzy ze względu na brak odpowie-dnich metod lub specjalnych programów monito-ringu na dużą skalę.
Do gatunków migrujących na duże odległości należą: gacek wieczorny (Nyctalus noctula), gacek szorstkowłosy (Pipistrellus nathusii), gacek dwubarwny (Vespertilio murinus) i gacek wieczorny (Nyctalus leislerii). W przypadku tych czterech gatunków regularnie odnotowuje się migracje na odległość od 1500 do 2000 km (TRESS et al. 2004,HUTTERER et al. 2005). Mig-racje długodystansowe podejrzewa się również w przypadku gatunków nietoperza mszarnego (Pipistrellus pygmaeus) i świergotka polnego (Pipistrellus pipistrellus) (BACH & Meyer-Cords 2005). Niektóre gatunki migrujące na duże od-ległości występują w Niemczech i krajach gra-niczących z Morzem Bałtyckim i były czasami znajdowane na statkach i w regionach przybrzeżnych Morza Bałtyckiego.
Słowik szary (Nyctalus noctula): W regionach przybrzeżnych południowej Szwecji zaobserwo-wano osobniki opuszczające ląd w kierunku morza podczas zwykłego sezonu migracji ptaków. Znaleziska zimowe zwierząt zaobrącz-kowanych w Szwecji odnotowano również w Niemczech (AHLEN 1997, AHLEN et al. 2009).
Gacek szorstkowłosy (Pipistrellus nathusii):
Wiosną i jesienią często obserwuje się mig-rujące osobniki. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że nietoperze gruboskórne hibernują rów-nież w północnych Niemczech. W regionach przybrzeżnych południowej Szwecji obserwo-wano osobniki lecące w kierunku morza, jak w przypadku nietoperza wieczornego. Stwier-dzono również, że nietoperze szorstkowłose hi-bernują w Niemczech po zaobrączkowaniu w Szwecji (AHLEN 1997, AHLEN et al. 2009).
Według BOYE et al. (1999), Pipistrelle pospolity (Pipistrellus pipistrellus) jest najczęściej odnotowywanym gatunkiem nietoperza w Niemczech. Występuje przez cały rok i jest szeroko rozpowszechniona. Istnieją pewne dowody na to, że gatunki te podejmują również dalekodystansowe migracje, prawdopodobnie przez morze.
Nietoperz północny (Eptesicus nilssoni) jest gatunkiem północnym, którego centrum występowania znajduje się na północ od 60°N, a jego najdalej wysunięta na południe granica leży w Niemczech. Zespoły północnych nietoperzy zaobserwowano w przybrzeżnych regionach południowej Szwecji (AHLEN 1997). Dotych-czasowe obserwacje wskazują, że nietoperz północny może podejmować długodystansowe migracje nad morzem.
Sytuacja w zakresie danych
Ruchy migracyjne nietoperzy nad Bałtykiem zostały udokumentowane przez wyniki obrącz-kowania. Jednak kierunki i czas migracji, a zwłaszcza możliwe korytarze migracyjne w Morzu Bałtyckim są dla nietoperzy nadal w dużej mierze nieznane. Baza danych jest więc niewystarczająca do szczegółowego opisu występowania i intensywności migracji nietope-rzy w obszarze morskim i na obszarach objętych RPO dla energetyki wiatrowej. Dlatego w dalszej części odniesiono się do literatury ogólnej i pub-likacji na temat nietoperzy i ich migracji nad Mor-zem Bałtyckim, aby odzwierciedlić aktualny stan wiedzy.
Migracje nietoperzy nad Morzem Bałtyckim
Ruchy migracyjne nietoperzy nad Morzem Bałty-ckim są jak dotąd słabo zbadane. Wynika to głównie z braku odpowiednich metod rejestracji, które byłyby w stanie dostarczyć wiarygodnych danych na temat migracji nietoperzy w obszarze morskim. Obserwacje wizualne, np. na wybrzeżu lub na statkach, dostarczają wska-zówek, ale nie są odpowiednie do pełnego re-jestrowania zachowań migracyjnych nietoperzy nocnych i wędrujących nocą nad morzem. Ob-serwacje wizualne są również mało przydatne lub bardzo ograniczone w rejestrowaniu zacho-wań migracyjnych ze względu na wysokość, na jakiej odbywają się loty (np. 1200 m dla
nietope-rza wieczornego). WALTER et al. (2005) podsu-mowali wszystkie dotychczasowe obserwacje nietoperzy ze statków lub platform.
Szereg obserwacji pozwala przypuszczać, że nietoperze regularnie przekraczają Morze Bałty-ckie podczas sezonowych migracji. Nieliczne systematyczne badania naukowe dotyczące migracji nietoperzy nad Bałtykiem prowadzone były w Skandynawii. Według obserwacji skupisk nietoperzy w różnych nadmorskich miejscach w południowej Szwecji (np. Falsterbo, Ottenby) przeprowadzonych przez AHLEN (1997) oraz A H-LEN et al. (2009), co najmniej cztery z 18 gatunków nietoperzy występujących w Szwecji migrują na południe. Obserwacje osobników opuszczających ląd w kierunku morza są dostępne dla nietoperza szorstkowłosego, nocka dużego i gacka dwubarwnego. Jednak tylko nietoperz szorstkoskóry i kulik wielki zostały znalezione zimą w Niemczech przez o-sobniki zaobrączkowane w Szwecji.
Dalszych spostrzeżeń opartych na wynikach ob-rączkowania dostarczają badania nad zacho-waniami migracyjnymi łotewskiego nietoperza szorstkoskórnego (PETERSONS 2004). Stwier-dzono, że nietoperze koczujące na Łotwie w miesiącach letnich odwiedzają kryjówki hiber-nacyjne w zachodniej, środkowej i południowej Europie. Obrączkowane zwierzęta były rejestro-wane w odległości do 1 905 km. Średnia od-ległość wszystkich wykryć wynosiła 1 365,5 km dla samców i 1 216,5 km dla samic. Obliczona średnia prędkość migracji nietoperza szorst-kowłosego wynosiła około 47,8 km na noc. Niet-operze obrączkowane stwierdzono m.in. w sied-liskach spoczynkowych na północy i północnym wschodzie Niemiec. Nietoperze obrączkowane odnotowano również w Holandii i Francji - z możliwą trasą migracji nad Niemcami. Niewiele wiadomo o wysokościach lotu i migracji nietope-rzy. Podczas poszukiwania pożywienia (o-wadów) nietoperz wieczorny przelatuje zwykle na wysokości 500 m nad poziomem morza.
Według obserwacji z Falsterbo, nietoperz
wieczorny lata nawet na wysokości 1200 m (A
H-LEN 1997). Wieczorny nietoperz jest również znany jako gatunek dzienny (EKÖLF 2003).
Zakłada się, że ruchy migracyjne w ciągu dnia odbywają się na wysokościach powyżej 500 m, aby uniknąć polowań ze strony ptaków dra-pieżnych.
Wyniki obrączkowania mogą dostarczyć jedynie dowodów na indywidualne miejsca przebywania oznakowanych osobników, ale nie na trasy mig-racji pomiędzy nimi. Jak dotąd nie istnieje żadna odpowiednia metoda precyzyjnego rejestro-wania toru lotu pojedynczych nietoperzy na większych odległościach (HOLLAND &WIKELSKI
2009). W związku z tym wnioski dotyczące liczby regularnie migrujących nietoperzy również nie są możliwe.
Zastosowanie detektorów ultradźwiękowych, tzw. bat detectorów, daje dobre wyniki w zakre-sie występowania nietoperzy na lądzie (SKIBA 2003). Jednak ich zastosowanie w strefie przybrzeżnej wiąże się z trudnościami. Biorąc pod uwagę niski zasięg detekcji systemu, zapisy dostarczają dowodów na występowanie nietope-rzy w obszarze morskim. Jednak w pnietope-rzypadku tej metody nagrywania silniejsze wiatry, które są częstsze na morzu, powodują szum tła, który utrudnia wiarygodne nagranie sygnałów nietope-rzy. Istnieje potrzeba dalszych badań w tym zakresie.
Dobre podsumowanie aktualnego stanu wiedzy zawiera ekspertyza "Fledermauszug im Bereich der deutschen Ostseeküste" zlecona przez BSH (SEEBENS et al. 2013). Podsumowuje on i oma-wia wyniki różnych badań nietoperzy u wybrzeży Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Uwzględ-niono m.in. pomiary na Greifswalder Oie, pomi-ary z platformy "Riff Rosenort" oraz pomipomi-ary na promie. Od połowy maja do połowy czerwca 2012 roku na platformie roboczej "Riff Rosenort", oddalonej o około 2 km od brzegu, za pomocą detektorów czasu rzeczywistego/czasu rzeczywistego zarejestrowano 23 nietoperze ru-dawki i 7 nietoperzy wieczornych. Detekcje
sugerują aktywność migracyjną. Jednak ze względu na nadmorskie położenie nie można wykluczyć przelotów łowieckich obu gatunków nad Bałtykiem (SEEBENS et al. 2013).
Na wyspie Greifswalder Oie, położonej ok. 12 km na północ od Uznamu i 10 km na wschód od Rugii, w latach 2011 i 2012 przeprowadzono badania nietoperzy z wykorzystaniem automaty-cznych detektorów, odłowów sieciowych i kon-troli budynków nadających się na grzędę. Po-dczas badań wykryto dziewięć gatunków, nie-które z nich w niezwykłej liczbie, w tym nocka dużego, nocka małego, świergotka polnego i gacka szorstkowłosego. Wysoki poziom akty-wności odnotowano w szczególności w maju, i to tylko w ciągu kilku dni. Analiza automatycznie zarejestrowanych rozmów nietoperzy wykazała w 2012 roku łącznie 4 788 kontaktów nietoperza gruboskorupowego (2011: 3 644 kontakty), 2 178 kontaktów świergotka polnego (2011: 1 750 kontaktów) i 817 kontaktów nocka dużego (2011: 1 056 kontaktów). Z odłowów sieciowych w dniu 6.5.2011 r. przy wietrze o prędkości 2-3 stopni w skali Beauforta odnotowano 48 nietope-rzy szorstkowłosych i jednego nocka dużego (SEEBENS et al. 2013). Na podstawie wysokiej aktywności gatunków Rauhautfledermaus i Gro-ßer Abendsegler w ciągu kilku dni wiosną au-torzy wnioskują, że istnieją wyraźne dowody na migrację na obszarze Greifswalder Oie.
Wyniki badań nad występowaniem nietoperzy na obszarze morskim uzyskano przy pomocy bi-oakustycznego systemu rejestracji zainstalowa-nego na promie. Prom kursuje pomiędzy Rosto-ckiem a Trelleborgiem w Szwecji. W maju 2012 roku zarejestrowano 11 echolokacyjnych odgłosów nietoperzy na morzu podczas 180 z 540 istotnych dla migracji godzin nocnych w trakcie badań. Spośród nich siedem kontaktów miało miejsce w odległości do 20 km od wybrzeża Meklemburgii-Pomorza Przedniego, kolejne dwa w odległości do 20 km odpowiednio od wybrzeży Szwecji i Danii, a dwa wykrycia mi-ały miejsce w odległości ponad 20 km od
najbliższego wybrzeża. Nagrane rozmowy można było przypisać do nietoperza wieczor-nego i szorstkowłosego (SEEBENS et al. 2013).
Pomimo tych dowodów, obecnie brakuje kon-kretnej wiedzy pozwalającej na ilościowe określenie migracji nietoperzy nad Morzem Bałtyckim. Odnosi się to odpowiednio do gatunków migrujących, korytarzy migracyjnych, wysokości migracji, kierunku migracji i obszarów koncentracji. Obecna wiedza wskazuje jedynie, że nietoperze, zwłaszcza gatunki wędrowne na duże odległości, migrują nad Bałtykiem.
W oparciu o wyniki powyższego badania, re-jestrowanie migracji nietoperzy zostało włączone do obecnej standardowej koncepcji badań (StUK4) w celu uzyskania bardziej kon-kretnych wskazań dotyczących znaczenia WSE Morza Bałtyckiego jako obszaru migracji nieto-perzy. Badania te mają być prowadzone równolegle z badaniami nocnych sygnałów ptaków wędrownych z wykorzystaniem detek-torów nietoperzy do rejestrowania ich akty-wności. W ramach tego obowiązkowego monito-ringu nietoperzy w ramach propozycji farm wiat-rowych na obszarze EO1, wiosną 2014 roku (maj) w ciągu dziewięciu nocy wykryto tylko cztery nietoperze (w tym dwa z nich były nieto-perzami gruboskorupowymi). Jesienią (sierpień - październik) tego samego roku w 20 nocach odnotowano 3 nietoperze szorstkowłose.
Szczególne znaczenie obszaru EO1 nie może być wywnioskowane na podstawie dostępnych danych (BIOCONSULT SH2015).
W trakcie badań podstawowych dla projektów morskich farm wiatrowych w niemieckiej WSE Morza Bałtyckiego, pojedyncze obserwacje niet-operzy rejestrowano podczas nocnych badań migracji ptaków. Podczas badań dla projektu morskiej farmy wiatrowej "Arkona Basin Southeast", jesienią 2003 i 2004 roku ze statku zaobserwowano po jednym nietoperzu. Kolejny nietoperz został zaobserwowany jesienią 2003 roku podczas badań w ramach projektu morskiej farmy wiatrowej "Wikinger". Podczas kolejnych
wycieczek statkiem, dwukrotnie zaobserwowano pojedyncze osobniki w rejonie obszaru EO1. W dniu 21 maja 2012 r. na obszarze EO2 zare-jestrowano trzy odgłosy nietoperzy za pomocą ręcznych urządzeń bioakustycznych. Wiosną 2011 roku na pokładzie statku używanego do badań ptaków zaobserwowano dwa dodatkowe nietoperze szorstkowłose. Jeden osobnik nie-określonego gatunku został zaobserwowany w obszarze EO3 podczas każdego z badań pod-stawowych w lipcu i wrześniu 2003 roku. Nie-które z tych obserwacji miały miejsce nawet w ciągu dnia.
Podsumowując, dla populacji nietoperzy gatunków istotnych dla Morza Bałtyckiego można stwierdzić, że populacje i rozmieszczenie gatunków wędrownych nie są jednoznacznie odnotowane, głównie ze względu na dużą dyna-mikę migracji. Brakuje odpowiednich metod i programów monitorowania pozwalających na re-jestrowanie i określanie ilościowe trendów popu-lacji, migracji i przemieszczeń migracyjnych na otwartym morzu.
Na podstawie dotychczasowych wyników badań można stwierdzić, że nietoperze migrują przez Morze Bałtyckie: Obserwacje i wyniki obrączko-wania wskazują, że niektóre gatunki, takie jak nocek duży, gacek szorstkowłosy, gacek dwubarwny, świergotek polny i gacek północny migrują przez Morze Bałtyckie.
Zakłada się, że migracja szerokofrontowa odbywa się wzdłuż znaczących elementów krajobrazu, takich jak linie brzegowe. Jednak kierunki migracji, wysokości migracji, czas mig-racji, a zwłaszcza możliwe korytarze migracyjne w Morzu Bałtyckim są dla nietoperzy nadal w dużej mierze nieznane.
Stan ochrony potencjalnych
wędrownych gatunków nietoperzy w krajach nadbałtyckich
Niektóre gatunki, takie jak gacek szorstkoskóry i nocek duży, są wymienione w załączniku II do Konwencji o ochronie gatunków wędrownych
(CMS) z 1979 r. (Konwencja Bońska). W ramach Konwencji CMS, przyjęcie Porozumienia o ochronie nietoperzy w Europie (EUROBATS) w 1991 r. i jego ratyfikacja w 1994 r. ustanowiły ramy dla planu ochrony i zarządzania ochroną nietoperzy w Europie.
W ramach obowiązków sprawozdawczych dla EUROBATS, wszystkie Umawiające się Strony sporządzają raporty na temat regionalnego występowania, trendów populacyjnych i stanu nietoperzy. Dane z raportów EUROBATS nie-których krajów nadbałtyckich, w tym państw bałtyckich i Skandynawii, dostarczają informacji o zasięgu i występowaniu gatunku lub o możliwej migracji lub przejściu przez Morze Bałtyckie.
W Danii zidentyfikowano 17 gatunków nietope-rzy, z których 14 gniazduje w Danii. Populacje trzech długodystansowych gatunków wędrownych: gacka gruboskórnego, gacka wieczornego i gacka dwubarwnego nie zostały określone ilościowo, ale istnieją liczne zapisy do-tyczące miejsc schronienia. Wśród gatunków gniazdujących w Danii znajdują się także przy-puszczalnie długodystansowi migranci: świer-gotek polny i gacek północny. Pięć wcześniej wymienionych gatunków uważa się za
"niezagrożone" w Danii (THE DANISH NATURE
AGENCY 2015).
Występowanie nietoperzy w Szwecji zostało ostatnio opisane w krajowym raporcie z 2006 roku w ramach EUROBATS (SZWEDZKA
AGENCJA OCHRONY ŚRODOWISKA 2006). W Szwecji występuje 18 gatunków nietoperzy. W ostatnich dziesięcioleciach wzrosły populacje pięciu gatunków, w tym nietoperza szorstkoskór-nego i nietoperza północszorstkoskór-nego. Spadki liczebności populacji zakładane są dla trzech in-nych gatunków, w tym dla wędrownego nietope-rza dwubarwnego. Wśród gatunków wędrownych tylko nietoperz szorstkoskóry znajduje się na Czerwonej Liście jako potencjal-nie zagrożony w Szwecji. Nietoperz wieczorny został już usunięty z Czerwonej Listy w 2000 roku. Ogólnie rzecz biorąc, szwedzkie badania
wykazały, że populacje nietoperzy szorst-koskórych zwiększyły się w ciągu ostatnich dwóch dekad, a ich zasięg geograficzny ro-zszerzył się do 60°N. Z kolei nietoperz wieczorny jest stosunkowo pospolity tylko w południowej Szwecji i na obszarach przybrzeżnych. Gacek dwubarwny, w przeciwieństwie do wyżej wymi-enionych gatunków, ma bardzo nierównomierne rozmieszczenie. Gatunek ten był sporadycznie obserwowany na południowym wybrzeżu po-dczas okresów migracji.
W Finlandii występuje 13 gatunków nietoperzy (MINISTRY OF theENVIRONMENT FINLAND, 2014).
Najbardziej rozpowszechniony jest nietoperz północny. Trzy gatunki wędrowne: gacek szorstkowłosy, nocek duży i gacek dwubarwny występują w południowej Finlandii tylko w miesiącach letnich. Jednakże ich populacje i rozwój trendów są w dużej mierze nieznane.
Nietoperz szorstkoskóry jest sklasyfikowany jako "zagrożony".
Na Łotwie występuje 15 gatunków nietoperzy (MINISTRY OF ENVIRONMENTAL PROTECTION AND
REGIONAL DEVELOPMENT OF THE REPUBLIC OF
LATVIA 2014). Porównanie występowania niet-operzy na Łotwie z występowaniem w Estonii i północno-zachodniej Rosji wykazało, że co najmniej cztery gatunki osiągają na Łotwie swoją najdalej na północ wysuniętą granicę występow-ania. Gacek gruboskórny, gacek wieczorny i gacek dwubarwny występują powszechnie w miesiącach letnich. Dwa inne gatunki, świergo-tek pospolity i mroczek poziewnik, zostały skla-syfikowane jako wędrowne na Łotwie na pod-stawie znalezionych obrączek. Na Łotwie występuje zatem łącznie pięć gatunków wędrownych. Nietoperz szorstkoskóry i nocek duży nie są sklasyfikowane jako zagrożone na Łotwie. Gacek dwubarwny, świergotek polny i gacek wieczorny uważane są jedynie za rzadkie.
Na Litwie odnotowano występowanie piętnastu gatunków nietoperzy, w tym gacka dłu-goskrzydłego, nocka dużego i karlika malutki-ego, świergotka pospolitego i gacka
dwubarwnego. Trendy populacyjne są w dużej
W Polsce występuje łącznie 21 gatunków niet-operzy (MINISTERSTWO ŚRODOWISKA POLSKA
2014). Spośród gatunków wędrownych, w Pol-sce jako zagrożony wyginięciem klasyfikowany jest świergotek pospolity. Z drugiej strony, niet-operz dwubarwny uważany jest za mało niepokojący.
W Niemczech występuje łącznie 25 gatunków nietoperzy. Spośród nich, aktualna Czerwona Lista Ssaków (MEINIG et al. 2008) przypisuje dwa gatunki do kategorii "zagrożenie o nieznanym zasięgu", cztery gatunki do kategorii "poważnie zagrożone", a trzy gatunki do kategorii
"zagrożone wyginięciem". Nietoperz dłu-goskrzydły (Miniopterus schreibersii) jest uważany za "wymarły lub zaginiony". Spośród gatunków częściej występujących w Niemczech na obszarach morskich i przybrzeżnych, niet-operz wieczorny znajduje się na liście os-trzegawczej, a świergotek polny i gacek szorstkowłosy uważane są za "zagrożone". Brak jest wystarczających danych do oceny statusu zagrożenia dla nietoperza wieczornego.
Zagrożenia dla nietoperzy
Antropogeniczne zagrożenia dla nietoperzy wędrownych wynikają w szczególności z utraty letnich miejsc schronienia w wyniku wycinki sta-rych drzew, utraty zimowych miejsc schronienia w wyniku remontów starych budynków i stoso-wania środków ochrony drewna, intensyfikacji rolnictwa i stosowania pestycydów. Według raportu BTO (British Trust for Ornithology) doty-czącego wpływu zmian klimatu na gatunki wędrowne, niektóre skutki zmian klimatu można przewidzieć na podstawie wcześniejszych u-staleń dotyczących liczebności, rozmieszczenia i preferencji siedliskowych nietoperzy. Obejmują