Ocena przebiegu pielgrzymki, ujawnione skutki oraz plany władz ich minimalizowania

W pisanych na gorąco sprawozdaniach jako zjawiska negatywne, zaob-serwowane na terenie miast i gmin władze partyjne wymieniały nieprze-strzeganie dyscypliny pracy, nieposyłanie dzieci do szkół oraz postawę działaczy partyjnych, którzy dekorowali domy symbolami papieskimi i uczestniczyli w nowotarskich uroczystościach.

Instancja partyjna z Bukowiny Tatrzańskiej zwróciła na przykład uwa-gę na niekorzystne z perspektywy polityki władz PRL decyzje dyrekcji zakładów w CSRS na terenach graniczących z Polską, które zezwoliły na odpracowanie 8 czerwca w innym dniu. Warto pamiętać, że wielu Pola-ków z południowych krańców województwa nowosądeckiego pracowa-ło wówczas na terenie CSRS60.

Analiza sytuacji w okresie przygotowań do wizyty Jana Pawła II w No-wym Targu i przebieg uroczystości na tamtejszym lotnisku, pokazała, że w większym stopniu występowanie zjawisk negatywnych sygnalizowa-no w miejscowościach położonych bliżej Nowego Targu. Najczęściej

wy-57ANNS 31/205/4965, Ocena sytuacji społeczno-politycznej w mieście i gminie Limanowa w okresie pobytu w Polsce Papieża, 10 VI 1979 r., b.p.

58ANNS 31/205/4965, Ocena sytuacji społeczno-politycznej w okresie przyjazdu do kraju papieża na terenie gmi-ny Tymbark, [VI 1979 r.], b.p.

59IPN Kr 038/3/DVD, t. 31, Zestawienie negatywnych faktów i zjawisk w środowisku szkolnictwa i młodzieży na terenie woj. nowosądeckiego w związku z wizytą papieża, Nowy Sącz, 11 VI 1979 r., k. 145.

60ANNS 31/205/4565, Notatka służbowa KG PZPR w Bukowinie Tatrzańskiej dotycząca sytuacji polityczno-spo-łecznej przed i w czasie przyjazdu Papieża, 10 VI 1979 r., b.p.

mienianym przez lokalnych dygnitarzy PZPR pozytywem było właści-we zabezpieczenie ładu i porządku na terenie miast i gmin przez miesz-kańców, którzy pozostali 8 czerwca w domach61.

Komuniści niemal od razu po 8 czerwca przygotowali plan działań na kolejne miesiące, biorąc za punkt wyjścia ocenę sytuacji społecz-no-politycznej w województwie w okresie pielgrzymki Jana Pawła II. Sekretariat KW PZPR na podstawie wspomnianych sprawozdań struk-tur terenowych PZPR sporządził raport podsumowujący okres piel-grzymki Jana Pawła II62. Wskazano tam m.in. na konieczność oceny skuteczności pracy ideowo-wychowawczej przez poszczególne instan-cje partyjne, rozliczenia nieobecnych w pracy oraz wyciągnięcia wnio-sków z postaw członków PZPR, poddania analizie pracy nauczycieli oraz zaktualizowania występujących na terenie województwa „zagro-żeń oraz słabości w systemie polityczno-społecznym”63. Niezależnie od tego Zespół Wojewódzki opracował projekt harmonogramu prac, wynikających z oceny sytuacji w województwie w czasie wizyty Jana Pawła II64.

Wskazano osiem przedsięwzięć, których w obszarze określone ogni-wa władzy (wydziały KW PZPR, MO, SB Kuratorium Oświaty i Wycho-wania, Wydz. Spraw Wewnętrznych UW, Wydz. Kultury i Sztuki UW) miały podjąć szczegółowo zdefiniowane działania. Zalecano:

– ocenić skuteczność działalności ideowo-wychowawczej w partii oraz maso-wo-politycznej wśród społeczeństwa w okresie pobytu papieża,

– dokonać analizy postaw kadry kierowniczej szkół i placówek oświatowo-wy-chowawczych oraz nauczycieli wychowawców z uwzględnieniem okresu wi-zyty papieża w kraju,

61Na przykład ANNS 31/205/4565, Ocena sytuacji społeczno-politycznej w okresie przyjazdu do kraju Papieża w gmi-nie Łapsze Wyżne, 9 VI 1979 r., b.p.; ANNS 31/205/4565, Ocena sytuacji społeczno-politycznej w okresie I dekady czerwca br. w gminie Czarny Dunajec, [VI 1979 r.], b.p.; ANNS 31/205/4565, Ocena sytuacji społeczno-politycznej w gminie Raba Wyżna w okresie od 2 do 10 czerwca 1979 r. w czasie pobytu na terenie Kraju Papieża, 10 Vi 1979 r., b.p.

62Poza tymi sprawozdaniami wykorzystano także materiały analityczne SB. Zob. Ocena sytuacji społeczno-poli-tycznej w województwie nowosądeckim w okresie od 1–10 czerwca 1979 r. ze szczególnym uwzględnieniem pobytu Papieża w Nowym Targu, [w:] W. Skalski, Pierwsza pielgrzymka Ojca Świętego…, s. 213–223. Zob. IPN Kr 038/3/ DVD, t. 8, Informacja dotycząca oceny wizyty papieża na terenie woj. nowosądeckiego w aspekcie zagadnień ope-rac[yjno]-politycznych, Nowy Targ, 12 VI 1979 r., k. 93.

63Ocena sytuacji społeczno-politycznej w województwie nowosądeckim…, s. 223.

64ANNS 31/205/4965, Projekt harmonogramu realizacji zadań wynikających z oceny sytuacji społeczno-politycz-nej w województwie w okresie przyjazdu papieża, [VI 1979 r.], b.p.

– pogłębić oddziaływanie wychowawcze w stowarzyszeniach kulturalnych i ama-torskim ruchu artystycznym,

– kompleksowo ocenić zachowanie się i postawy kleru parafialnego,

– dokonać analizy form oddziaływania kościoła na dzieci i młodzież w woje-wództwie,

– ocenić sytuację społeczno-polityczną w urzędach miast i gmin, Gminnych Spółdzielniach i Kółkach Rolniczych (GS i SKR),

– pogłębić rozeznanie o układzie sił społecznych w wybranych 5–7 jednost-kach stopnia podstawowego,

– kontynuować działania związane z ograniczeniem skutków nielegalnych obo-zów i kolonii na terenie województwa65.

Niezależnie od tego także instancje terenowe miały podejmować wła-sne inicjatywy w zakresie dalszej pracy ideowo-wychowawczej i propagan-dowej wobec obywateli już po zakończeniu pielgrzymki. W zasadzie nie odbiegały one od schematów wypracowanych w KC i doprecyzowanych w KW, niemniej należy wspomnieć o pomyśle KG PZPR w Chełmcu, który planował wykorzystać wypowiedzi papieża dotyczące „jedności narodu, poszanowania pracy, obowiązków oraz wystąpienie w Oświęcimiu”66.

Warto nadmienić, że własny plan pracy społeczno-politycznej przy-gotowała na kolejne tygodnie instancja zakładowa PZPR w NZPS. Jed-nym z elementów miały być działania wobec pracowników nieobecnych 8 czerwca w pracy (m.in. planowano czynności informacyjno-wyjaśnia-jące z udziałem mężów zaufania, które miała przygotować przewodni-cząca Rady Zakładowej)67.

Niezależnie od Zespołu Wojewódzkiego, także komendant wojewódz-ki MO płk S. Radziejewswojewódz-ki sporządził dokument z własnymi wnioskami, które nasunęły się mu po pielgrzymce. Wiele z nich korespondowało z za-leceniami zespołu. Warto zwrócić uwagę na sugestię Radziejewskiego

65 Tamże.

66Także I sekretarz KM PZPR w Nowym Targu na lipcowym plenum podjął próbę interpretacji pielgrzym-ki papieża korzystną dla komunistów. Zob. ANNS 31/205/674, Protokoły posiedzeń egzekutywy KM PZPR w Nowym Targu 13 VI – 12 VII 1979, Wypowiedź I sekretarza KM PZPR w Nowym targu Wita Wójtowi-cza w kwestiach ideologicznych zasad polityki partii na plenarnym posiedzeniu KM w dniu 3 VII 1979 r. „O wyższą jakość pracy ideowo-wychowawczej w szeregach nowotarskiej organizacji partyjnej”, k. 58–74; ANNS 31/205/4965, Ocena z sytuacji społeczno-politycznej w okresie przyjazdu do kraju Papieża,

Cheł-miec, 10 VI 1979 r., b.p.

67ANNS 31/205/2702, Plan działań społeczno-politycznych po 8 VI 1979 r. do końca czerwca br. [załącznik do protokołu posiedzenia egzekutywy KZ PZPR w NZPS w dniu 18 VI 11979 r.], b.p.

odnoszącą się do uporania się z postulatami w sprawie wolnego od pracy 8 czerwca. Komendant wojewódzki MO stwierdził, że „rozwiązanie poli-tycznymi środkami sprawy nacisków na udzielenie dnia wolnego od pra-cy w NZPS jest modelem do rozwiązywania sytuacji konfliktowej. Należy jednak w dalszym ciągu uważnie śledzić sytuację w tych zakładach by nie dopuścić do powracania do tej sprawy w przypadku np. przestojów wyni-kających z braku surowców”68.

Nowosądecki aparat władzy mimo świadomości problemów, które ujawniły się 8 czerwca, przekonywał, że nie wpłynęły one niekorzystnie na funkcjonowanie państwa, a wizyta papieża w Nowym Targu nie za-chwiała pozycją partii w społeczeństwie. Niemniej w zaciszu gabinetów opracowywano wspomniane plany przeciwdziałania skutkom pielgrzym-ki, minimalizowania jej negatywnych z perspektywy władz wpływów na społeczeństwo oraz zastanawiano się, jak wyzyskać pobyt papieża na Podhalu dla umocnienia własnego wizerunku i realizacji wypracowa-nych założeń w zakresie społecznym, politycznym i ekonomiczny. Waż-nym elementem działań miało być spójne prowadzenie polityki wyzna-niowej w województwie.

Wydaje się, że oceny wizyty Jana Pawła II w Nowym Targu sporzą-dzone przez partię zaraz po 8 czerwca nie oddawały powagi sytuacji w tym okresie. Ścisłe kierownictwo partii w województwie, zgodnie z de-cyzjami w KC PZPR zmobilizowało cały aktyw partyjny (wydziały KW, KM, KM-G, KG, KZ, POP), który miał prowadzić intensywną pracę po-lityczną zarówno wobec własnych członków, jak i ogółu obywateli. W tym okresie PZPR liczyła około 35 tys. członków (tj. 5,6 procent wszystkich mieszkańców województwa)69. Komuniści mieli pełną świadomość, że szeregowi członkowie partii mogą ulec „sfanatyzowaniu” pod wpływem nastroju uniesienia panującego w społeczeństwie. Mimo tego wielu człon-ków PZPR wzięło udział w nabożeństwie, znaleźli się też tacy, którzy ude-korowali domy symbolami religijnymi. Po drugie władze zdawały sobie sprawę, z zagrożenia absencją, jaka tego dnia mogła mieć miejsce w za-kładach, urzędach i szkołach. Mimo szczególnego zwracania uwagi na

68IPN Kr 038/3/DVD, t. 7, Wnioski wynikające z niektórych aspektów wizyty papieża w województwie nowosą-deckim, Nowy Sącz, 17 VI 1979 r., k. 241.

ten problem, w żaden sposób nie były w stanie, szczególnie na Podhalu, w Spiszu i Orawie, zapobiec opisanym wyżej sytuacjom. Były wobec nich bezradne. Ów stan bezsilności dobrze ilustruje przykład zakładu Las w Białym Dunajcu. Już 6 czerwca 1979 r. Wydział III SB informował o nastrojach wśród pracowników, z których siedemdziesięciu wystoso-wało petycję o zwolnienie z pracy 8 czerwca. Nastroje próbował zała-godzić I sekretarz KG PZPR, który miał usłyszeć, że „bez względu na decyzję w tej sprawie nie podejmą pracy w dniu 08 bm.”70 Mimo świa-domości realnego zagrożenia funkcjonowania zakładu 8 czerwca, wła-dze nie były w stanie zrobić nic. W efekcie w pracy pojawiło się czterech pracowników.

Można więc mówić, w związku z pielgrzymką Jana Pawła II i konse-kwentnym stanowiskiem władz wobec pracy urzędów, zakładów i szkół 8 czerwca, o obywatelskim nieposłuszeństwie wielu mieszkańców woje-wództwa, w tym, co szczególnie bolało komunistów – młodzieży.

Zainteresowanie uroczystościami w Nowym Targu wyglądało różnie na terenie województwa. Bez wątpienia największy oddźwięk pielgrzym-ka wywołała na terenie gmin i miast byłych powiatów nowotarskiego, za-kopiańskiego71 i częściowo limanowskiego. Im dalej od Nowego Targu na wschód, tym chęci bezpośredniego uczestnictwa w uroczystościach oka-zywały się mniejsze, przy czym nie było w województwie gminy, z której mieszkańcy nie uczestniczyli w mszy świętej na nowotarskim lotnisku. Można powiedzieć, że wynikało to z większej odległości od Nowego Tar-gu, nie najlepszych szlaków komunikacyjnych i problemów z transportem. W jakimś stopniu mogło też być efektem podejmowanych przez władze, a szczególnie SB i jej agenturę wysiłków, aby przekonać mieszkańców do pozostania w domu i oglądania uroczystości w telewizji72.

Diagnozując atmosferę panującą w społeczeństwie, można było zaob-serwować entuzjazm wynikający z pielgrzymki. Należy stwierdzić, że rze-czywiście w tych dniach Polacy się zjednoczyli, jednak nie tak, jak chcieli tego komuniści. Fundamentem jedności była nie doktryna marksistowska,

70IPN Kr 038/3/DVD, t. 8, Informacja z sytuacji operacyjno-politycznej w zakresie zainteresowań Wydz. III KW MO Nowy Sącz w rejonie „A” w dniu 8 VI 1979 r., Nowy Targ, 6 VI 1979 r., k. 68.

71Zakopane było miastem na prawach powiatu.

72ANNS 31/205/3517, Wystąpienie I sekretarza KW PZPR w Nowym Sączu na naradzie aktywu partyjnego, Nowy Sącz, [28 (?) IV 1979 r.], b.p.; W. Skalski, Pierwsza pielgrzymka Ojca Świętego…, s. 35–36.

a wiara katolicka. Władze nowosądeckie, oceniając postawę wiernych na lotnisku w Nowym Targu, stwierdziły, że „zachowanie się ludzi podczas uroczystości było prawidłowe, spokojne i godne”73. Nie można wykluczyć, że komuniści brali pod uwagę demonstrację polityczną, skierowaną prze-ciwko nim. Tu się mylili. Ludzie przybyli na spotkanie z Ojcem Świętym, w skupieniu wsłuchiwali się w to, co mówił do nich papież o sprawach waż-nych dla Polaków i Kościoła.

Tak doniosłość czerwcowych dni 1979 r. ocenił Adam Biela:

W czasie pielgrzymki Jana Pawła II społeczeństwo polskie uświadomiło sobie jedność swoich myśli, uczuć i przekonań w skali ogólnonarodowej. Masowe spo-tkania z Papieżem oraz powszechne zainteresowanie jego wizytą spowodowały wzrost poczucia wewnętrznej wolności Polaków, poczucia bezpieczeństwa oraz integracji społecznej pomiędzy ludźmi reprezentującymi różne zawody, jak i wzrost intensywności potrzeby autentycznego myślenia i działania. Przyczyniło się to niewątpliwie do pogłębienia procesu solidarności społeczno-zawodowej polskich robotników, rolników oraz inteligencji pracującej74.

Podliczone na podstawie wspomnianych sprawozdań instancji par-tyjnych informacje o liczbie wiernych uczestniczących w nowotarskiej uroczystości z poszczególnych miast i gmin województwa, dały licz-bę około 115 tys. osób. Z kolei według szacunków SB (opartych na bieżących meldunkach posterunków MO z całego województwa oraz obserwacji terenu lotniska i jego okolic, m.in. z helikoptera) we mszy świętej w Nowym Targu uczestniczyło ok. 220 tys. wiernych75. Policja polityczna przekonywała, że około 95 procent z nich (około 209 tys.) przy było na uroczystości z terenu województwa nowosądeckiego76.

73Ocena sytuacji społeczno-politycznej w województwie nowosądeckim w okresie od 1–10 czerwca 1979 r…, s. 221.

74A. Biela, Psychologiczne aspekty pielgrzymki Jana Pawła II do Polski w dniach od 2 do 10 czerwca 1979 r. „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1980, t. XIII, s. 277.

75Władze partyjne w Nowym Sączu jeszcze przed przyjazdem do Polski papieża założyły, że na mszy w Nowym Targu weźmie udział około 220-240 tys. wiernych i później konsekwentnie trzymały się tych szacunków. Zob. AAN IX/887, Wydział Administracyjny KC PZPR. Pielgrzymka Jana Pawła II do Polski w 1979 r., Aktualne

pro-blemy w związku z przyjazdem papieża, Warszawa, 29 V 1979 r., k. 32.

76IPN Kr 038/3/DVD, t. 29, Sprawozdanie KW MO w Nowym Sączu dotyczące oceny zabezpieczenia wizyty Pa-pieża na terenie województwa nowosądeckiego przesłane wiceministrowi spraw wewnętrznych gen. B. Stachurze, Nowy Sącz, 12 VI 1979 r., k. 12–13. Dane te powtarzał za MSW Wydz. Administracyjny KC PZPR. Zob. Informa-cja dotycząca przebiegu pielgrzymki Jana Pawła II, zachowań społecznych i działań władz, opracowana w Wydziale Administracyjnym KC PZPR dnia 10 czerwca 1979 r., [w:] Wizyta Jana Pawła II w Polsce…, s. 253.

Rodzi się pytanie, z czego wynika różnica ponad 100 tys. pielgrzymów w szacunkach pochodzących z dwóch źródeł? Jeśli chodzi o sprawozda-nia sekretarzy PZPR, były one sporządzone jeden–dwa dni po mszy. Trud-no przypuszczać, że aktywiści partyjni monitorowali sytuację na swoim terenie w takim stopniu, aby kontrolować na bieżąco teren całej gminy i obserwować wymarsze oraz wyjazdy w kierunku Nowego Targu, które odbyły się w godzinach nocnych i wczesnorannych 8 czerwca. Ponadto większe liczby pielgrzymów z danej jednostki administracyjnej ujęte w spra-wozdaniach, uderzały w samych sekretarzy i kierowany przez nich aktyw, dowodziły bowiem niskiej skuteczności ich pracy politycznej i propagan-dowej w okresie poprzedzającym przyjazd Jana Pawła II do Polski.

Można zadać także pytanie, czy bezpiece zależało na zawyżeniu licz-by wiernych, jeślilicz-by przyjąć, że bliższe prawdy licz-były szacunki lokalnych sekretarzy? W tym przypadku należy podkreślić, że SB w pierwszych analizach po 8 czerwca wskazała, że strona kościelna liczyła na około 300 tys. wiernych w nowotarskiej mszy (taki limit liczby wiernych miał zostać ustalony w rozmowach między władzami wojewódzkimi a kurią metropolitarną), wobec czego nie omieszkała zwrócić uwagi na słabą mo-bilizację wiernych przez duchowieństwo. Czy w takiej sytuacji wykazanie, że w rzeczywistości było jeszcze mniej pielgrzymów, nie dałoby bezpie-ce i jej mocodawcom z PZPR większej satysfakcji, a przede wszystkim, czy faktu tego władze nie wykorzystałyby propagandowo w dezawuowa-niu wizyty papieża w Nowym Targu?

Gdyby liczbę podaną przez SB przyjąć za zbliżoną do stanu faktycz-nego, oznaczałoby to, że w mszy świętej odprawionej przez Jana Pawła II w Nowym Targu wziął udział co trzeci mieszkaniec województwa. We-dług danych z grudnia 1978 r. w województwie nowosądeckim mieszka-ło ponad 616 tys. osób, zatem liczba 209 tys. pielgrzymów daje okomieszka-ło 33 procent mieszkańców.

Nie udało się odnaleźć precyzyjnych szacunków strony kościelnej do-tyczących uczestników uroczystości na lotnisku. W informacjach i wspo-mnieniach na ten temat pada liczba około miliona wiernych77. Analiza

77Zob. J. Staszel, Moje wspomnienia związane z wizytą Ojca Świętego Jana Pawła II na lotnisku w Nowym Tar-gu w 1979 r., „Podhalanin. Pismo Górali Polskich” 2009, nr 3–4, s. 50; S. Podkanowicz, D. Roik, Jan Paweł II we wspomnieniach nowotarżan, [w:] www.jp2.nowytarg.pl/dok/sylwia_podkanowicz.pdf (data dostępu: 13.08.2017); https://www.visitmalopolska.pl/sacrum/Strony/nowy-targ-175.aspx (data dostępu: 13.08.2017); http://www.jp2.

wykonanych wówczas zdjęć każe podać w wątpliwość szacunki przed-stawiane przez SB, które wydają się zaniżone78.

Na marginesie czerwcowej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski i jego wizyty w Nowym Targu warto wspomnieć o pewnej decyzji, która świad-czyła o stanie świadomości działaczy partyjnych. 9 czerwca, a więc dzień po uroczystościach w Nowym Targu, w Zakopanem zebrało się prezy-dium Rady Narodowej, które na posiedzeniu miało przedyskutować m.in. sprawę wyboru patronów dla kilku miejsc na terenie miasta i gminy ta-trzańskiej. I tak wśród przygotowanych propozycji dla odnowionego szlaku na Gubałówkę na patrona radni wybrali… Bolesława Bieruta79.