Ocena subiektywnego aspektu jakości życia

Subiektywne czynniki opisu jakości życia pojawiają się w większości teorii psychologicznych i filozoficznych. Zakładają one, że każdy z nas jest najlepszym ekspertem

85 od swojego życia i powinien prawidłowo ocenić według własnych kryteriów czy jego jakość życia jest wysoka czy niska. Jakość życia w tym ujęciu jest mierzona poziomem zadowolenia, satysfakcji, szczęścia, przyjemności, dobrostanu, etc. (za: Zalewska, 2003, s.19).

W pionierskich badaniach próbowano dokonać syntetycznego opisu psychologicznych aspektów jakości życia ludzi analogicznego do opisu ekonomicznego, czyli tym samym opierały się na pytaniach, których intencją była subiektywna ocena obiektywnych zmian społecznych (subjective social indicators) (Kowalik, 1993; Bańka, 1995, Schwartz, Strack, 1999).

Subiektywne oceny jakości życia, zarówno w odniesieniu do całości, jak i do specyficznych obszarów, dzieli się na dwa rodzaje. Pierwszy z nich dotyczy oceny emocjonalnej kojarzonej ze szczęściem, informującej czy obiekt jest przyjemy czy przykry, oraz oceny poznawczej, kojarzonej z satysfakcją życiową, informującą czy obiekt jest wartościowy, pożądany (Zalewska, 2005; Zalewska, 2005a). Aby ocenić czynniki, które wyjaśniają globalnie subiektywną percepcję jakości życia, uczeni amerykańscy, w oparciu o przeprowadzone badania na dużych próbach rozwinęli i ulepszyli w ostatnich dwudziestu latach typ kwestionariusza wywiadu z respondentem. Według tych badań, subiektywna ocena jakości życia zawiera analizę aż 823 czynników, które odzwierciedlają różne problemy życiowe. Ten zestaw zredukowano do 123 problemów życiowych, a w ostatecznej wersji do 30 grup, za pomocą których można zbadać subiektywną jakość życia. (Andrews & Withey, 1976, za: Wejnert, 2001, s. 48).

Według Nieścior „subiektywna jakość życia to ocena relacji pomiędzy oczekiwaniami a percepcją cech, lub spełnionych celów dokonywanej przez podmiot oceniający, a dotyczy przedmiotu oceny” (2001, s.4). Autor twierdzi, że „jakość życia nosimy w sobie”, czyli odczuwanie przez człowieka większej lub mniejszej przyjemności jest uzależnione od jego wrażliwości na czynniki świata zewnętrznego. Według niego wyróżniamy trzy zasadnicze warstwy w strukturze jakości życia: hurbis, satysfakcję i przyjemność (2001, s.4). Pojęcie to również jest rozumiane przez Skrzypek w taki sposób, iż dana jednostka jest:

- usatysfakcjonowana z warunków (okoliczności) życia w danej chwili;

- odnosi satysfakcję z ważnych dla niej warunków życia;

- obiera stanowisko wobec wad i zalet , którymi charakteryzuje się jej życie;

86 - zgodna lub nie pomiędzy bieżącym stanem życia a nadziejami i oczekiwaniami danej osoby(rycina 3)(2001, s. 238).

Rycina 3. Poczucie jakości życia w aspekcie obiektywnym i subiektywnym.

Źródło: opracowanie własne, na podstawie Nieścior 2001, s.4.

Przy ocenie jakości życia osób chorych zwraca się szczególną uwagę na konieczność rozróżnienia obiektywnego stanu zdrowia i jego subiektywnego poczucia. W obiektywnej ocenie jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia uwzględnia się rodzaj choroby, nasilenie objawów, wynikające z nich ograniczenia życiowe oraz społeczne i ekonomiczne konsekwencje choroby. Wymiar ten jest szczególnie przydatny przy definiowaniu stopnia posiadania lub utraty zdrowia różnego rodzaju niepełnosprawności (Steuden, Okła, 2006, s.7). Jak już zostało wspomniane wcześniej subiektywne poczucie jakości życia nie zawsze

POCZUCIE JAKOŚCI ŻYCIA

87 jest kompatybilne z obiektywnymi warunkami życia. Należy zwrócić uwagę na fakt, że warunki zewnętrzne, mają wpływ na subiektywne poczucie jakości życia, z drugiej strony jakość życia zależy od indywidualnych właściwości jednostki, jej sposobu postrzegania siebie i rzeczywistości w której żyje oraz interpretacji własnego życia (Straś – Romanowska, 2005, s. 263-274).

Subiektywna ocena jakości życia jest w pewien sposób niezbędna, natomiast budzi szereg kontrowersji. Często dochodzi do zderzenia między realną obiektywną sytuacją jednostki w jakiej się znajduje oraz jej subiektywną oceną. Nie zawsze w sytuacji obiektywnie niekorzystnej osoba ocenia ją w sposób negatywny. Ten pogląd przedstawiają Filipp i Ferring w swoich badaniach (tabela 6).

Tabela 6. Subiektywna i obiektywna jakość życia.

Obiektywne warunki życia Źródło: Filipp, Ferring, za: Dyszkowa 2007, s.74.

Wyniki badań Firebaugh wskazują na to, że wysoki dochód nie jest wyznacznikiem wysokiej jakości życia. Okazuje się, że w państwach w których dochód na jednego mieszkańca przekracza piętnaście tysięcy dolarów rocznie, gdzie zaspokojenie potrzeb ekonomicznych i społecznych ludzi jest wysokie, ponadto są to ludzie zdrowi, poczucie szczęści i zadowolenia z życia jest stosunkowo niskie. Specjaliści twierdzą, że jeśli obiektywny standard życia jest coraz wyższy, wówczas przyzwyczajenie do komfortu nie wpływa na subiektywne wskaźniki jakości życia (za: Bartosz, 2006, s. 84).

Robert Rustin, który prowadził badania dotyczące związku pomiędzy rozwojem gospodarczym a poczuciem szczęścia doszedł do wniosku, że „poprawa poziomu życia w takich krajach jak Stany Zjednoczone czy Wielka Brytania, nie wiąże się ze wzrostem – lecz raczej z nieznacznym spadkiem – deklarowanego przez badanych poczucia zadowolenia”

(Rustin, 2007, s.67-84; za: Bauman, 2009, s.9).

Z kolei, Richard Layard, porównując dane pochodzące z różnych krajów, doszedł do wniosku, że chociaż subiektywne poczucie zadowolenia z życia rośnie na ogół wraz ze

88 wzrostem produktu narodowego brutto, to jednak znaczący wzrost odnotowuje się tylko do momentu wyeliminowania ubóstwa i nędzy oraz zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Dalsze bogacenie się jednostek i społeczeństw powoduje, że niekiedy poczucie zadowolenia zaczyna spadać (Layard, 2005, za: Bauman, 2009, s.9) Podobne korelacje zaszły w badaniach Cambell prowadzonych w USA, gdzie odnotowano tendencję wzrostową obiektywnej jakości życia podczas badań, natomiast nie dowiedziono czy zamiany te przynoszą w rezultacie czysty zysk czy stratę jeśli wziąść pod uwagę subiektywną jakość życia. Ponadto całe społeczności inaczej oceniają własne zadowolenie z warunków życia. Już w połowie lat sześćdziesiątych Handley Cantril prowadząc badania w 14 różnych krajach, zauważył rozbieżności, pomiędzy krajami jeśli chodzi o subiektywną ocenę jakości życia.

Późniejsze międzynarodowe badania potwierdziły obserwacje, że jeśli dochodzi do poprawy sytuacji materialnej to nie oznacza, że zaburzenia w życiu społecznym, małżeńskim, rodzinnym, społeczności lokalnej związanej z tymi przemianami będą prowadzić do konkretnych rezultatów jeśli chodzi o subiektywną ocenę jakości życia (Wejnert, 2001, s.

48).

Jeśli przyjąć, że osoba chora lub niepełnosprawna w sytuacji obiektywnie będącej niekorzystną odnajduje zadowolenie zastanawiające jest dlaczego odczucia tej osoby są właśnie takie. Otóż taka sytuacja może nastąpić jeśli podczas leczenia, które nie przynosi rezultatów i powinno wpływać niekorzystnie dochodzi do pozytywnych doświadczeń związanych z uczuciem ulgi i tymczasowego polepszenia stanu zdrowia. Subiektywna ocena stanu zdrowia osoby chorej nie jest wyłącznie domeną chorego, ale również jest udziałem osób leczących, takich jak lekarz, psycholog, pedagog, terapeuta czy inni specjaliści.

Posługują się oni klinicznymi narzędziami diagnostycznymi, ale to od ich sposobu wartościowania zgromadzonych danych zależy ocena zaburzenia i sposób postępowania terapeutycznego. Dotyczy to również osób z niepełnosprawnością. Ważnym aspektem jest fakt, iż to właśnie specjaliści zajmujący się osobami niepełnosprawnymi mają duży wpływ na ocenę poznawczą niepełnosprawności, wpływają na przeżywanie i odbiór tej niepełnosprawności przez daną osobę (Aaronson i inni 1997, s. 13-36; Stewart i inni 1989, s.

907-913). Ponadto jakość życia osób niepełnosprawnych zależy od wielu innych czynników, które nie dotyczą osób zdrowych. Szczególną grupę stanowią osoby z zaburzeniami psychicznymi, gdzie na ocenę jakość życia wpływają między innymi: treści objawów chorobowych, ich intensywność, czas trwania choroby, jej całkowity przebieg, rokowania, oraz sposób wartościowania jednostki (za: Sęk, 1993, s. 112). Juczyński i Chrystowska –

89 Jabłońska podkreślają, że obok efektywności kontrolowania objawów fizycznych, czynników osobowościowych, aktywności społecznej czy rodzaju opieki sprawowanej nad pacjentem do wyróżniających się czynników wpływających na samopoczucie są style radzenia sobie z chorobą i jej bezpośrednimi konsekwencjami (1999, s. 3-9).

Systematyczne badania nad jakością życia doprowadziły do kilku wniosków. Otóż aspekt subiektywny wraz z obiektywnym jest spójny. Zależność pomiędzy subiektywnymi doświadczeniami jednostki a obiektywnymi warunkami życia nie są jednoznaczne, nie są zgodne z intuicyjnymi przewidywaniami oraz nie są stabilne. Czynniki obiektywne nie wpływają bezpośrednio na subiektywną ocenę jakości życia i odwrotnie. Zarówno zasoby ekonomiczne jak również osobowościowe nie są same w sobie wartością determinującą jakość życia, ale są jedynie drogą lub narzędziem do jego wyższego standardu czy też ujmując inaczej osiągnięcia poczucia szczęścia (Schwartz, Strack, 1999, s. 61, za: Bańka, 2005, s. 12-13).