1.4 Uwarunkowania prawne opieki i leczenia psychiatrycznego
1.4.4 Odpowiedzialność opiekuna z tytułu sprawowania opieki nad osobą całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolnią lub częściowo ubezwłasnowolnią
W poprzednim podrozdziale zostało nadmienione, iż osobie ubezwłasnowolnionej całkowicie jest przyznawany opiekun, który między innymi stanowi pieczę nad osobą ubezwłasnowolnią i rozrządza jej majątkiem.
Opieka nad osobą całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolnioną jest regulowana przez przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w tytule poświęconym opiece i kurateli, czyli przypisy, które regulują opiekę nad małoletnimi.
Wyróżniono tylko trzy artykuły dotyczące stricte osób ubezwłasnowolnionych całkowicie, z których pierwszy przewiduje odpowiednie stosowanie przepisów o opiece nad małoletnimi do opieki nad osobami ubezwłasnowolnionymi całkowicie. Drugi dotyczy pierwszeństwa pewnych osób co do ustanowienia ich opiekunami (małżonek, ojciec lub matka), zaś trzeci odnosi się do kwestii ustania opieki.
Postępowanie o ustalenie opieki i powołanie opiekuna należy w systemie polskiego postępowania cywilnego do drogi postępowania nieprocesowego i regulowane jest w art.
561-605 k.p.c. Regułą jest, iż sąd ustanawiający opiekę powołuje równocześnie określoną osobę do jej wykonywania. Wyjątki zachodzą wówczas, gdy dotychczasowy opiekun został zwolniony, a nie powołano jeszcze nowego, lub, gdy powołano opiekuna, lecz nie objął on jeszcze opieki, a sąd zwolnił go z tego obowiązku (Kalus, 1989, s. 98).
Postępowanie prowadzone jest przez sąd opiekuńczy –sąd rejonowy i wszczynane jest z urzędu, co wynika z art. 570 k.p.c. Działanie takie wynika z celu postępowania sądu opiekuńczego, jakim jest wszechstronna ochrona osób wymagających pieczy prawnej nad ich osobą i majątkiem (Marciniak, 1975, s. 23; Zieliński, 1978, s. 18). Nie oznacza to jednak, że postępowanie opiekuńcze nie może być wszczęte na wniosek. Może tak się stać w szczególnych przypadkach np. zwolnienia od obowiązku objęcia opieki, czy w sprawie
67 zezwolenia opiekunowi na dokonanie czynności w ważniejszych sprawach przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem pozostającego pod opieką.
Z uwagi na fakt, że postępowanie o ustanowienie opieki i powołanie opiekuna jest postępowaniem nieprocesowym, odnośnie do składu sądu obowiązuje tu reguła art. 509 k.p.c., czyli w sprawach tych orzeka jeden sędzia, bez udziału ławników.
Opiekun osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie musi spełnić pewne kryteria, które zostały podzielone na kryteria:
- formalne,
- szczególne (Grzybowski, 1980, s. 243 - 244).
Kryteria formalne zostały wymienione w art. 148 § 1 k.r.o. , a przepis ten określa, że nie mogą być ustanowione opiekunami osoby, które:
a) nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych;
b) zostały pozbawione praw publicznych, praw rodzicielskich lub praw opiekuńczych.
Kryteria szczególne, bo polegające na analizie każdego konkretnego przypadku, wynikają z art. 148 § 2 k.r.o., który stanowi, że nie może być ustanowiony opiekunem ten, w stosunku do kogo zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna. Osoba chcąca sprawować funkcję opiekuna musi wykazać się odpowiednią:
a) postawą moralną, stanem zdrowia i innymi przymiotami osobistymi właściwymi dla kandydata na opiekuna;
b) relacją łączącą go z osobą ubezwłasnowolnioną, polegającą na wzajemnym zaufaniu, a na pewno brakiem konfliktu z osobą pozostającą pod opieką;
c) pozytywnym nastawieniem kandydata na opiekuna do ewentualnego objęcia opieki i chęcią sprawowania tej funkcji (Kalus, 1989, s,115).
Z badań wynika, że sądy mają zazwyczaj ogromne trudności w znalezieniu osoby opiekuna, stąd też nie dokonują wnikliwej analizy jego kwalifikacji osobistych (Kosik, 1974, s. 87)7. Potwierdzają to także badania Dragona i Marcola (1970, s. 317), którzy stwierdzają
7 Kosik pisze co prawda o opiece nad małoletnim, lecz jego wnioski co do trudności w doborze opiekuna dla dziecka są jak najbardziej aktualne w sytuacji osoby dorosłej, która jest ubezwłasnowolniona.
68 wręcz, że niejednokrotnie osobę bardziej wymagającą ubezwłasnowolnienia jest opiekun aniżeli jego podopieczny.
Z chwilą wydania przez sąd orzeczenia o ustanowieniu opieki i powołaniu opiekuna osoba będąca opiekunem nie wypełnia jeszcze danej roli. Skutek taki następuje dopiero a chwilą wypełnienia przez opiekuna pewnej formalnej przesłanki, jaka stanowi objęcie opieki (Marcinak, 1975, s.18). Skutki prawne, jakie powstają z chwilą ogłoszenia postanowienia o powołaniu opiekuna, są takie, iż powstaje odpowiedzialność opiekuna za ewentualne szkody, jakie ubezwłasnowolniony poniósł by wskutek nieobejmowania opieki przez opiekuna (Marciniak, 1975, s. 92). Drugim skutkiem prawnym, jest powstanie po stronie opiekuna obowiązku niezwłocznego objęcia opieki. Obowiązek ten powstaje z chwilą ogłoszenia postanowienia o powołaniu konkretnej osoby lub też z chwilą wydania postanowienia, gdy ogłoszenia nie było (art. 578 k.p.c.). Opiekun ma prawo do wniesienia wniosku o zwolnienie go z pełnienia funkcji opiekuna, zgodnie z art. 592 k.p.c. W przypadku, gdy osoba bezzasadnie uchyla się od sprawowania opieki nad osobą ubezwłasnowolnią podlega każe grzywny.
Osoba, która stała się opiekunem osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie stanowi pieczę nad tą osobą, majątkiem oraz jej reprezentacją. Zasadniczym i podstawowym problemem troski nad osobą ubezwłasnowolnioną powinno być zapewnienie jej odpowiedniego leczenia. Z tego wynika, iż w przypadku wyleczenia osoby opiekun powinien zgłosić o zniesienie ubezwłasnowolnienia lub w przypadku polepszenia stanu zdrowia o zmianę formy ubezwłasnowolnienia z całkowitego na częściowe (Kalus, 1989, s. 136). W przypadku, gdy osoba przebywa w domu pomocy społecznej lub w innym zakładzie leczniczym obowiązkiem opiekuna jest współdziałanie z danym zakładem lub domem w celu zapewnienia podopiecznemu wszechstronnej troski o zaspokojenie jego potrzeb leczniczych, bytowych itp. Troska o zapewnienie osobie całkowicie ubezwłasnowolnionej leczenia i właściwej opieki medycznej jest podstawowym obowiązkiem opiekuna. Niestety nie zawsze opiekunowie współpracują oraz interesują się losem swoich podopiecznych. Dobrą ilustracją tej tezy jest wydarzenie z dnia 18 kwietnia 2012 roku w Domu Pomocy Społecznej w Fabianowie, obrazujące niezrozumienie podstawowych kwestii, co do wykonywania opieki nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną. Mieszkanka Domu będąca osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie doznała skomplikowanego pęknięcia kości śródstopia i aby nie doszło do jej zniekształcenia należało przeprowadzić zabieg operacyjny, na który
69 powinien wyrazić zgodę opiekun, który jednak długo zwlekał z podjęciem takiej decyzji, wymawiając się niedyspozycją czasową.
Do spraw należących do sfery pieczy należy zaliczyć troskę o prawidłowe ukształtowanie sytuacji prawnej, osobistej i rodzinnej. Tego rodzaju sprawy to między innymi: ustalenie ojcostwa, wystąpienie z powództwem u unieważnienie małżeństwa, o zaprzeczeniu ojcostwa, itp. (Szer, 1969, s. 59). Istotną sprawę w przypadku kobiet stanowi ustalenie ojcostwa. Kwestia ta jest wyraźna w toku badań empirycznych, gdzie podopieczne urodziły dzieci pozamałżeńskie i brak jest jakichkolwiek danych czy opiekun podjął działania dotyczące ustalenia ojcostwa (Kalus, 1989, s. 151).
Problemem dyskusyjnym wydaje się także zagadnienie, czy do sfery pieczy opiekuna nad osobą ubezwłasnowolnią należy obowiązek posłuszeństwa podopiecznego w stosunku do opiekuna i w jaki sposób opiekun może to posłuszeństwo egzekwować.
Z pieczy nad osobą ubezwłasnowolnioną wynika obowiązek opiekuna do zapewnienia pozostającemu pod opieką środków utrzymania zaspakajających jego bieżące potrzeby konsumpcyjne. Źródłem tych dochodów może być:
-dochody płynące z majątku podopiecznego,
-otrzymywane świadczenia alimentacyjne od osób zobowiązanych do alimentacji podopiecznego,
-alimenty ze strony dalszych krewnych,
-świadczenia uzyskane z organów państwowych (Grzybowski, 1954, s. 19).
Elementem pieczy opiekuna, poza pieczą nad osobą i reprezentacją, jest piecza nad majątkiem podopiecznego.
Treść pieczy nad majątkiem podopiecznego obejmuje trzy rodzaje czynności opiekuna:
1) utrzymanie składników majątku podopiecznego w stanie niepogorszonym oraz gospodarowanie nimi,
2) dokonywanie czynności prawnych odnoszących się do majątku podopiecznego, 3) wypełnianie czynności o charakterze procesowym, takich jak: dochodzenie
roszczeń majątkowych w imieniu podopiecznego, ze szczególnym uwzględnieniem, aby zmieścić się w terminie ich przedawnienia, obrona przed nieuzasadnionymi
70 roszczeniami przeciwko podopiecznemu, występowanie o stwierdzenie nabyciu spadku przez podopiecznego, ujawnieniu praw przysługujących podopiecznemu w księgach wieczystych, etc. (Marciniak, 1975, s. 71).
Jeśli chodzi zatem o zakres wykonywania pieczy nad majątkiem podopiecznego przez opiekuna, to jest on ograniczony, ponieważ art. 156 k.r.o. przewiduje obowiązek opiekuna uzyskiwania zgody na tzw. ważniejsze sprawy w zakresie pieczy nad majątkiem podopiecznego. Problem stanowi rozróżnienie, które sprawy są ważne, a które mniej ważne, ponieważ brak jest w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym takich wskazówek, (Kalus, 1989, s.
162). Powszechnie przyjmuje się, że do czynności przekraczających zwykły zarząd zalicza się te czynności, jakie powodują poważne zmniejszenie substancji majątku lub związane są z ryzykiem wywołania takich konsekwencji, a także te, które powodują powstanie po stronie pozostającego pod opieką znaczniejszego zobowiązania.
Do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu należą, m.in.:
1) nabycie, zbycie, obciążenie nieruchomości oraz praw na nieruchomości, zawarcie umowy dzierżawy nieruchomości;
2) nabycie, zbycie, dzierżawa przedsiębiorstwa zarobkowego;
3) zbycie, nabycie wartościowych rzeczy ruchomych;
4) zaciągnięcie, udzielenie np. pożyczki, zobowiązań wekslowych;
5) poręczenie i przyjęcie cudzych długów;
6) dokonanie darowizn, zrzeczenie się dziedziczenia, odrzucenie spadku;
7) przekazanie przez opiekuna zarządu majątkiem pozostającego pod opieką osobie trzeciej 8 Reprezentowanie podopiecznego jest ostatnim elementem pieczy opiekuna i stanowi jego obowiązek jak i uprawnienie. Wiąże się z zagadnieniami z zakresu pieczy nad osobą i majątkiem ubezwłasnowolnionego. Opiekun może zatem dokonywać każdej czynności prawnej w imieniu podopiecznego i bezpośrednim skutkiem dla niego. Jeśli chodzi o granice umocowania opiekuna do dokonywania czynności prawnych w imieniu osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej, to zasada ogólna wyraża się w tym, że opiekun może reprezentować
8 Wymienienie przykładowych czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu za Dolecki H. (red.), w Sokołowski T. (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2010
71 swego podopiecznego w zasadzie we wszystkich sprawach wynikających z pieczy nad jego osobą, majątkiem, za wyjątkiem ograniczeń wynikających z mocy ustawy (art. 159 k.r.o.), z orzeczenia sądowego lub z woli osoby trzeciej.
Ograniczenie reprezentacji opiekuna przewiduje przede wszystkim art. 159 k.r.o.
stanowiący w 1§, że opiekun nie może reprezentować osób pozostających pod jego opieką:
1. przy czynnościach prawnych między tymi osobami;
2. przy czynnościach prawnych między jedną z tych osób a opiekunem albo jego małżonkiem, zstępnymi, wstępnymi lub rodzeństwem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz osoby pozostającej pod opieką.
Inne ograniczenia reprezentacji podopiecznego wynikają bezpośrednio z art. 156 k.r.o.
przewidującego konieczność uzyskania prze opiekuna zezwolenia sądu opiekuńczego w ważniejszych sprawach z zakresu pieczy nad majątkiem podopiecznego.
W wyroku z dnia 16 listopada 1982 r., sygn. akt I CR 234/82 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że: ”Miernikiem czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu jest ciężar gatunkowy dokonywanej czynności, jej skutki w sferze majątku małoletniego, wartości przedmiotu danej czynności oraz szeroko pojęte dobro dziecka i ochrona jego interesów życiowych.
Konsekwencją braku zezwolenia Sądu opiekuńczego z art. 101 § 3 k.r.o. jest nieważność dokonanej czynności (uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 30 kwietnia 1977 r., III CZP 73/76 - OSNCP z 1978 r., nr 2, poz. 19).”
Wskazania te, chociaż odnoszące się do kwestii sprawowania władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi znajdą pełne zastosowanie również w stosunku do relacji opiekuna z ubezwłasnowolnionym.
Ograniczenia reprezentacji opiekuna mogą również wynikać z zarządzenia sądowego.
Zgodnie z art. 168 k.r.o. jeśli opiekun nie sprawuje odpowiednio opieki sąd wyda odpowiednie zarządzenie, gdzie może ograniczyć lub całkowicie wyłączyć opiekuna od zarządu majątkiem podopiecznego.
Ostatnie ograniczenie reprezentacji wynikające z woli osób trzecich dotyczy sytuacji, gdy podopieczny nabył jakieś przedmioty na drodze darowizny lub dziedziczenia, lecz darczyńca zastrzegł sobie, że nie będą one podlegały zarządowi okupna (Klaus, 1989, s. 173).
72 Z uwagi na dominująca w prawie opiekuńczym zasadę dobra podopiecznego przyjęto, że instytucjami mogącymi zapewnić ochronę tego dobra poprzez nadzór są sądy rejonowe (art.
568 k.p.c.). Mają one prawo do kontrolowania działalności opiekuna, czyli sprawują kontrolę sensu stricte, jak i uprawnienie do wydania opiekunowi wiążących go poleceń czy wskazówek w konkretnej sprawie (Marciniak, 1975, s.134).
Podobnie jak w przypadku powstania opieki, można wyodrębnić dwa zdarzenia prawne dotyczące wygaśnięcia funkcji opiekuna i ustania opieki. W przypadku wygaśnięcia funkcji opiekuna dochodzi do sytuacji, gdzie następuje zmiana opiekuna z przyczyny śmierci lub zwolnienia go z tej funkcji. Drugi przypadek – ustania opieki występuje w dwóch przypadkach: śmierci podopiecznego, zmiany ubezwłasnowolnienia z całkowitego na częściowe lub uchylenia ubezwłasnowolnienia (Kalus, 1989, s. 190-196).
Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo pełni podobną rolę jak omawiany wcześniej szczegółowo opiekun osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Do ustanowienia sprawowania i ustania kurateli osoby ubezwłasnowolnionej częściowo stosuje się odpowiednio przepisy o ustanowieniu, sprawowaniu i ustaniu opieki. Istnieje jednak kilka różnic, które występują pomiędzy opieką i kuratelą.
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ograniczoną zdolność do wykonywania czynności prawnych. Może zatem decydować o swych prawach z tym, że na te czynności musi mieć zgodę kuratora.
Zgodnie z art. 181 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest powołany do jej reprezentowania i zarządzania jej majątkiem, tylko wtedy, gdy sąd opiekuńczy tak postanowi. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dna 30 września 1977 r., sygn. akt. III CRN 132/77 wskazał, że kurator osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest powołany do wyrażania zgody na zaciągnięcie przez nią zobowiązań lub rozporządzanie swoim prawem również w tym wypadku, gdy postanowienie sądu opiekuńczego nie zawiera uprawnienia kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnionej i do zarządzania jej majątkiem (Obrał, http://www.ubezwlasnowolnienie.pl/538.htm).
Oznacza to że, osoba ubezwłasnowolniona częściowo decyduje o swoim majątku i interesach, chyba, że sąd opiekuńczy wyda inne postanowienie w tej sprawie. Wskazuje na to
73 na przykład art. 21 kodeksu cywilnego, mówiący, iż osoba o graniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba, że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi (Kalus, 1989, s. 190-196).
W przypadku kurateli nad osobą ubezwłasnowolnioną częściowo, na życzenie kuratora sąd opiekuńczy może przyznać kuratorowi stosowne wynagrodzenie. Wynagrodzenie to jest pokrywane z majątku osoby ubezwłasnowolnionej lub jeśli ta osoba nie posiada odpowiednich finansów ze Skarbu Państwa. Wynagrodzenia nie przyznaje się, jeśli nakład pracy kuratora jest nieznaczny, a sprawowanie kurateli czyni zadość zasadom współżycia społecznego zgodnie a art. 179 k. r.o.
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo, ma jak wynika z poprzedniego podrozdziału o wiele większą swobodę działania niż osoba ubezwłasnowolniona całkowicie. Istnieje szereg dziedzin, w których osoba ta występuje jako osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Kurator w tych wypadkach nie ma prawa, ani obowiązku ingerować w jej poczynania. Szereg umów osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zawierać sama i są one ważne, choćby przynosiły jej szkodę. Główne problemy, które się pojawiają to interpretacja pewnych zdarzeń i ich prawidłowa kwalifikacja prawna. Za każdy razem odpowiedzieć należy na pytanie czy kurator ma prawo reprezentować osobę w pewnej sprawie, czy osoba ta działa bez świadomości i znaczenia swej decyzji, czy też dana czynność była drobną czynnością dnia codziennego, czy też czynność wymagająca potwierdzenia osoby kuratora (za: Jankowska, http://www.synapsis.waw.pl).
Biorąc pod uwagę powyższe rozważania należy przyjąć, że odpowiedzialność za pomyślne prowadzenie spraw osoby ubezwłasnowolniona częściowo lub całkowicie w dużej mierze zależy od kwalifikacji i kompetencji osoby, która sprawuje opiekę nad ubezwłasnowolnionym lub kuratelę nad częściowo ubezwłasnowolnionym.
74