Skutki cywilno – prawne decyzji ubezwłasnowolnienia częściowego

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może samodzielnie dokonywać czynności prawnych, które nie stanowią ani zaciągnięcia, ani rozporządzenia jej prawem, z pewnymi wyjątkami (łac. argumentatum a contrario a art. 17 k.c.), zawierać powszechne umowy w drobnych i bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.), dysponować swoim zarobkiem (art. 21 k.c.), przedmiotami oddanymi do swobodnego użytku przez przedstawiciela ustawowego (art. 22 k.c.), oraz nawiązywać bez zgody przedstawiciela ustawowego stosunek pracy i dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku (art. 22 § 3 k.p.) (w razie, gdy stosunek pracy sprzeciwia się jej dobru, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu opiekuńczego może stosunek pracy rozwiązać)(Lubiński, 1979, s. 37). Sytuacja prawna osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest więc co do zasady taka sama jak małoletniego, który ukończył 13 rok życia (art. 16 k.c.).

Charakterystyczną sytuacją dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest konsekwencja w postaci uzyskania zgody przedstawiciela ustawowego wówczas, gdy osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem (art. 17 k.c.). Na zawarcie pozostałych umów, które nie są rozporządzeniem, ani zobowiązaniem, zgoda przedstawiciela ustawowego nie jest wymagana (Tomaszewska, 2008, s. 84). Poprzez czynności rozporządzające rozumie się takie czynności, których

62 skutkiem jest niekorzystna zmiana w prawie majątkowym dokonującego czynności poprzez przeniesienie, obciążenie, ograniczenie lub zniesienie tego prawa (Wolter, 1970, s. 180).

Natomiast czynności zobowiązujące to czynności powiększające pasywa osoby, która ich dokonuje poprzez zobowiązanie się do spełnienia określonego świadczenia. Czynności, które nie są zobowiązujące czy rozporządzające to np. uznanie dziecka i wyrażenie zgody jednego z rodziców na jego przysposobienie (Kalus, 1985, s. 126). Istnieje jednak możliwość zawarcia umowy przez osobę z ograniczoną w zdolności prawne do czynności prawnych bez zgody przedstawiciel ustawowego. Art. 17 k.c. brzmi: „Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności do czynności prawnej, przez którą osoba z ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem potrzeba jest zgoda przedstawiciela ustawowego”. Kolejny art. 18 k.c. zezwala na zawarcie takiej umowy bez wymaganej zgody, po późniejszym uzyskaniu takiej zgody przez przedstawiciel ustawowego (Dmowski, 2001, s. 59). Oznacza to, że taka umowa nie jest z mocy prawa nieważna (co byłoby skutkiem gdyby stroną umowy była osoba całkowicie ubezwłasnowolniona), ale zawieszona do czasu uzyskania zgody na jej zawarcie udzielonej przez przedstawiciela ustawowego, jest to zatem w chwili jej zawarcia tzw. umowa niezupełna (łac. negotium claudicans). Zgodnie z art. 18 k.c. można wyróżnić trzy warianty udzielenia przez przedstawiciela ustawowego zgody wymaganej dla ważności umowy zawartej przez ograniczoną w zdolności do czynności prawnych osobę fizyczną (Grzybowski, Radwański, 2002, s. 32):

1) Jeszcze przed zawarciem takiej umowy – można w tym wypadku mówić o zezwoleniu na zawarcie umowy (kontrowersyjnym pozostaje czy przedstawiciel ustawowy może je cofnąć).

2) Jednocześnie z zawarciem umowy.

3) Dopiero poza zawarciu umowy, kiedy zgoda przybiera postać potwierdzenia (Strzebińczyk, 2004, s. 75).

Kontrahent, który zawarł taką umowę jest w niekorzystnej sytuacji, może on zatem wyznaczyć „odpowiedni” termin dla potwierdzenia umowy. Oznacza to, ze jest to czas, w którym przedstawiciel ustawowy powinien się zapoznać z daną umową. Brak potwierdzenia danej umowy lub nie udzielenie go we właściwym terminie oznacza, ze kontrahent przestaje być związany skutkami umowy i zostaje zwolniony z praw i obowiązku z niej wynikających (Ibidem, s. 76). Zarówno potwierdzenie jak i odmowa potwierdzenia może być dokonana w

63 dowolnej formie. Od tej zasady istnieją odstępstwa. Zawarcie umowy, dla której ważności wymagana jest forma szczególna (np. aktu notarialnego), obliguje przedstawiciela ustawowego do wyrażenia zgody lub potwierdzenia umowy w tej samej formie (Tomaszewska, 2008, s. 87).

Zgodnie z art. 19 k.c. dokonanie przez ubezwłasnowolnionego jednostronnej czynności prawnej o charakterze zobowiązującym lub rozporządzającym wymaga zgody jego kuratora.

Zgoda taka dokonana musi zostać najpóźniej z chwilą dokonywania czynności. W przypadku braku zgody czynność taka jest bezwzględnie nieważna i nie może być już potwierdzona, ponieważ potwierdzenie nie wywoła już żadnych skutków prawnych, a dokonanej czynności prawnej nie można już konwalidować.

Typową jednostronną czynnością prawną wywołującą skutek zobowiązaniowy jest przyznanie publiczne. Samodzielne dokonanie przez osobę ubezwłasnowolnioną częściowo jednostronnej, zobowiązującej czynności prawnej, wymagającej zgody przedstawiciela ustawowego sprawia, iż wykonane świadczenie staje się świadczeniem nienależnym (art. 410

§ 2 k.c.) (Czachórski, s. 226-229).

W polskim ustawodawstwie istnieje grupa czynności prawnych, które osoba o ograniczonej zdolności prawnej może wykonać samodzielnie. Należą do niej czynności nie zobowiązujące do świadczenia ani nie powodujące niekorzystnej zmiany w czyimś prawie majątkowym. Do takich czynności należą: zawłaszczenie rzeczy niczyjej (art. 181 k.c.), dokonanie przebaczenia: przy niewdzięczności obdarowanego (art. 899 k.c.), przy niegodności spadkobiercy (art. 930 § 1 k.c.) oraz przy wydziedziczeniu do zachowku (art.

1010 k.c.)(Tomaszewska, 2008, s.89). Oznacza to, iż spadkodawca nie mający pełnych zdolności prawnych może dokonać przebaczenia pod warunkiem, że tenże spadkodawca dokonał tej czynności prawnej z dostatecznym rozeznaniem.

Istnieje również szereg innych czynności cywilno-prawnych, dla których ważności potrzebne jest zezwolenie sądu. Sąd opiekuńczy może uzależnić wyrażenie zgody na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu lub zatwierdzenie już dokonanych czynności przez kuratora po uzyskaniu zezwolenia sądu. Uzyskanie zezwolenia sądu nie oznacza braku zgody na sprawowanie zarządu nad majątkiem i pieczy nad osobą poddaną kurateli (Tomaszewska, 2008, s. 90).

Osoby ubezwłasnowolnione częściowo mogą zawierać umowy w sprawach drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.). W tej sferze aktywności osoby o

64 ograniczonej zdolności do czynności prawnych należy zaliczyć zakupy drobnych przedmiotów, skorzystanie ze środka komunikacji publicznej, kupno biletu do teatru. Zakres umów, które może zawierać osoba z ograniczona w zdolności do czynności prawnych jest tożsama z umowami dotyczącymi osób pozbawionych czynności do zdolności prawnych określonych w art. 14 § 2 k.c., z tym zastrzeżeniem, ze umowy te są ważne z chwilą wykonania, natomiast ważność umowy jest niezależna od rażącego pokrzywdzenia osoby ograniczonej do czynności prawnych (Tomaszewska, 2008, s. 92).

Ponadto w przypadku pogorszenia stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego częściowo sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie z częściowego na całkowite (art. 559 § 2k.p.c.). W podobny sposób ubezwłasnowolnienie częściowe podlega obligatoryjnemu uchyleniu, gdy ustały przyczyny jego ustanowienia (art. 559 § 1 k.p.c.), a w szczególności, gdy choroba psychiczna będąca podstawą jego ustanowienia trwale ustąpiła. Nieprocesowy charakter postępowania w sprawie o ubezwłasnowolnienie powoduje, że postanowienie wydane przez Sąd może nastąpić zarówno z urzędu lub na wniosek ubezwłasnowolnionego (art. 559 § 3k.p.c.).

Zakres samodzielności osób ubezwłasnowolnionych częściowo jest jednak szerszy niż osób pozbawionych zdolności do czynności prawnych.

1. Umowa zawarta przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych jest ważna od początku, a nie w momencie jej wykonania, jak to się dzieje w przypadku osób pozbawionych zdolności do czynności prawnych (art. 20 k.c.).

2. Nie jest wymagana zgoda przedstawiciela ustawowego do dysponowania zarobkiem osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych – w tym zakresie są one traktowane na równi z osobami z pełną zdolnością do czynności prawnych.

3. Osoby ubezwłasnowolnione częściowo mogą samodzielnie rozporządzać swoimi przedmiotami majątkowymi oddanymi przez przedstawiciela ustawowego do użytku (art. 22 k.c.) (Winiarz, 1989, s. 39; Krzemiński, 1999, s. 129; Grzybowski, 1980 s. 244).

4. Ponadto ustawodawca w art. 11 § 1 k.r.o. dopuścił możliwość zawarcia małżeństwa przez osoby ubezwłasnowolnione częściowo.

65 Skutki zarówno ubezwłasnowolnienia całkowitego jak i częściowego są radykalne.

Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie nie mogą dokonywać czynności prawnych o charakterze zobowiązującym i rozporządzającym, co jest uregulowaniem pozbawiającym je kompetencji do dokonywania szeregu czynności w sferze prawa zobowiązań i prawa rzeczowego. Większość spraw jest powierzona opiekunowi bądź kuratorowi, co prowadzi do powstania mechanizmu „wyuczonej bezradności” u osoby ubezwłasnowolnionej. „Jest to o tyle niebezpieczne, że polskie ustawodawstwo nie przewiduje ubezwłasnowolnienia do danej kategorii spraw, wyróżniając jedynie dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia – całkowite i częściowe.” (Tomaszewska, 2008, s. 93).

W momencie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany jego rodzaju osoba nim objęta nie jest zdolna do podejmowania jakichkolwiek faktycznych działań. Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie nie mają możliwości zawarcia związku małżeńskiego, poza tym są pozbawione władzy rodzicielskiej czy możliwości adopcji, co mocno ingeruje w sferę życia rodzinnego.

Tomaszewska, Szpunar, Lubiński twierdzą, iż powinna nastąpić zmiana w ustawodawstwie dotyczącym ubezwłasnowolnienia, ponieważ obecne przepisy zakazują całkowicie aktywności tym osobom w wielu ważnych sferach życia. Ponadto sądy najczęściej orzekają ubezwłasnowolnienie całkowite. Natomiast adekwatnym rozwiązaniem, które funkcjonuje wśród wielu państw europejskich byłoby ubezwłasnowolnienie do danej kategorii spraw. Pozwoliłoby to na wykorzystanie możliwości tej osoby w tych sferach działań, które nie wymagają skomplikowanych regulacji prawnych. Ubezwłasnowolnienie powoduje szereg dalszych, następczych skutków prawnych na gruncie prawa cywilnego, prawa pracy czy prawa administracyjnego.

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie ma prawa do rozporządzania przedmiotami osobistego użytku. Jeśli ustawodawca przyznałby osobom ubezwłasnowolnionym całkowicie takie same prawa jak osobom ubezwłasnowolnionym częściowo w tym zakresie, pod nadzorem opiekuna umożliwiono by tym osobom szybszy powrót do społeczeństwa.

Głównym celem ubezwłasnowolnienia jest ochrona osoby dotkniętej zaburzeniami psychicznymi przy jednoczesnym uwzględnieniu ochrony innych osób. Jest to jedna z form ochrony zdrowia psychicznego. Skutki ubezwłasnowolnienia mają różnorodny charakter i są kategorialnie niejednorodne. Należą do nich zarówno skutki będące bezpośrednio konsekwencją pozbawienia lub ograniczenia zdolności do czynności prawnych, inne

66 stanowią kategorie skutków pośrednich (Kalus,1985, s. 11). O charakterze prawnym ubezwłasnowolnienia nie decyduje jej nazwa, ani nawet przesłanki materialno-prawne, lecz istota i cel, któremu ta instytucja służy. Odrębne zagadnienie stanowi postrzeganie społeczne osoby ubezwłasnowolnionej. W odczuciu społecznym, czy też samej osoby ubezwłasnowolnionej instytucję tę traktuje się jako formę napiętnowania osoby dotkniętej zaburzeniami psychicznymi (Lubiński, 1979, s. 42).

1.4.4 Odpowiedzialność opiekuna z tytułu sprawowania opieki nad osobą całkowicie