Pojęcie instytucji pomocy społecznej

Pojęcie instytucji jest definiowane na wiele sposobów. Malinowski (Flis, Paluch, 1985, s.122) definiuje instytucję: „jako grupę ludzi podejmujących i realizujących wspólne działania lub jako zorganizowany system działań ludzkich”. Według niniejszej koncepcji składnikami instytucji są: zasada naczelna, czyli zamiary i cele, które chce osiągnąć, bądź do których została powołana, normy, personel, urządzenia materialne, działalność oraz funkcje, tzn. całościowy, ostateczny wynik i konsekwencje organizowanej działalności.

Według Łuczyńskiej (Kaźmierczak, Łuczyńska, 1998, s. 45) instytucję tworzy zespół ludzi, zorganizowanych według reguł w celu zaspokojenia pewnej potrzeby. Do podstawowych elementów każdej instytucji należą: cele, funkcje, zasoby, personel, normy i wartości. Instytucje stanowią zatem element kontroli społecznej, która podtrzymuje spójność i funkcjonalność całego systemu.

141 Szczepański wymienia cztery główne znaczenia pojęcia instytucji:

1. „Nazwa <<instytucja>> może odnosić się do pewnej grupy osób powołanych do załatwiania spraw doniosłych dla życia zbiorowego. W tym znaczeniu instytucją nazywamy pewną grupę ludzi, wykonujących funkcje publiczne.

2. Nazwa ta może oznaczać pewne formy organizacyjne, zespół czynności wykonywany przez niektórych członków, w imieniu całej grupy.

3. (…) może oznaczać zespół urządzeń materialnych i środków działania pozwalającym niektórym upoważnionym jednostkom na wykonywanie publicznych i impersonalnych funkcji mających na celu zaspokajanie potrzeb lub regulowanie zachowań członków grup.

4. Instytucjami nazywa się niektóre role społeczne, specjalnie doniosłe dla grupy”(Szczepański, 1966, w: Łuczyńska, 1996, s.66).

Wszystkie te teorie sprowadzają się do kilku elementów wspólnych:

- instytucja tworzona jest przez grupę ludzi, która podejmuje się pewnych działań mających na celu potrzeby innej zbiorowości;

- podstawowymi składnikami instytucji są: cele i funkcje jakie realizuje personel - kolejny element stanowią normy i wartości jakimi się kierują.

Pomoc społeczna w koncepcji instytucjonalnej rozumiana jest jako „zorganizowany system usług społecznych i instytucji powstałych w celu niesienia pomocy jednostkom lub grupom społecznym, w osiąganiu satysfakcjonującego standardu życia” (Wilensky, Lebaux 1958, s. 123). Łuczyńska (1998, s. 75) podaje, iż jest to „(…)jedna z wielu instytucji współtworzących rzeczywistość społeczną. Jej fenomen polega na tym, że ma wiele cech specyficznych, jak również takie, które stanowią immanentne elementy każdej sprawnie funkcjonującej placówki”. Jak podaje autorka instytucje pomocy społecznej zawierają zbiór cech swoistych, które odróżniają je od innych instytucji. H.L. Wilensky i Ch. Lebeaux wymienili pięć takich cech wyróżniających instytucje pomocy społecznej:

142 1. „Formalny charakter instytucji pomocy społecznej (struktura, personel, itp.), co odróżnia ją od tzw. naturalnych systemów pomocy (rodzina, przyjaciele, sąsiedztwo, itp.);

2. Społeczne finansowane, przez co wspólnotowa odpowiedzialność instytucji pomocy społecznej wobec społeczeństwa, obejmująca rozdział posiadanych środków;

3. Nonprofitowy, nie nastawiony na zysk, cel funkcjonowania pomocy społecznej jako instytucji, co odróżnia je od mogących również działać w tym obszarze instytucji rynkowych (np. prywatne domy pomocy społecznej);

4. Funkcjonalna generalizacja, tj. zintegrowane spojrzenie na potrzeby człowieka, które w sytuacji deprywacji wynikającej m.in. z dysfunkcjonalności innych instytucji (np. służby zdrowia, oświaty) zaspokaja pomoc społeczna;

5. Orientacja na bezpośrednie zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych jednostek i rodzin w oparciu o diagnozę sytuacji życiowej klientów i przygotowany na tej podstawie plan pomocy” (Wilensky, Lebaeux 1958, s. 124).

Z przytoczonych powyżej twierdzeń wynika, iż instytucja pomocy społecznej jest organizacją formalną i jej głównym zadaniem jest zaspokajanie potrzeb ludzkich pozbawione motywu profitowego. Ponadto klient stanowi podmiot wszystkich obszarów i wymiarów działalności. Wszystkie działania pomocy społecznej są formalnie zorganizowane:

- pomoc społeczna zatrudnia wyspecjalizowany personel;

- realizuje określone cele i zadania w jasno określonych strukturach organizacyjnych;

- pomoc udzielana jest regularnie przez specjalistów.

Inną klasyfikację ukazują Hsenfeld i Engish, gdzie wyróżniają specyficzne cechy instytucji pomocy społecznej. Należą do nich:

1. „Organizacje służb pomocy społecznej pracujące z jednostkami ludzkimi, tzn. ich klienci stanowią przedmiot bezpośrednich oddziaływań, które prowadzą do przekształcenia, <<przetwarzania>> ludzi (np. przyuczania do zawodu, uczenia zaradności);

2. Działalność tego typu zawiera silny aspekt moralny, ponieważ działania pracowników pomocy społecznej niosą ze sobą konieczność wyborów moralnych;

143 3. Służby społeczne są organizacjami silnie sfeminizowanymi na poziomie pracowników socjalnych, podczas gdy mężczyźni zajmują stanowiska kierownicze. Zwiększa to dysproporcje między pracownikami a kierownictwem i wzmacnia dyskryminację płacową, co przekłada się na inne podejście do pracy socjalnej kobiet i mężczyzn;

4. Organizacje służb społecznych są całkowicie zależy od reguł instytucjonalnych, co może powodować konflikty;

5. Technologia służb społecznych, metody i techniki pracy socjalnej są zawsze efektem ideologicznych wyborów, zarówno gdy dotyczy to programów socjalnych, jak i oceny skuteczności ich działania;

6. Tryb postępowania służb społecznych podporządkowuje sobie klienta w funkcjonowaniu instytucji, co rozpoczyna się w momencie wejścia klienta w system organizacji;

7. Podstawowe znaczenie dla funkcjonowania organizacji służb społecznych stanowią relacje między pracownikiem socjalnym a jego klientem” (Hsenfeld, English 1970, w: Mielczarek 2010, s. 104).

Autorzy wskazują również cechy negatywne, które można zaobserwować w instytucji pomocy społecznej. Zwrócili oni uwagę na bardzo istotną kwestię: podporządkowanie sobie klienta pomocy społecznej. Osoba nie radząca sobie w społeczeństwie stając się podopiecznym opieki społecznej musi niejednokrotnie zrezygnować z przywilejów, z których mogła korzystać jako przeciętny obywatel (np. osoba będąca mieszkańcem domu pomocy społecznej dla osób psychicznie przewlekle chorych przeznaczonych dla kobiet lub mężczyzn nie może wejść w związek małżeński). W sytuacji idealnej instytucja pomocy społecznej powinna zapewniać wszystkim ludziom możliwość pełnego uczestnictwa w społeczeństwie.