Zaburzenia afektywne

Już w starożytności, w pismach Hipokratesa można odnaleźć opisy manii i melancholii jako chorób związanych z podłożem humoralnym. Aretajos z Kapadocji, lekarz grecki, zwrócił uwagę na nomograficzną łączność manii i melancholii. Autor ten zauważył również specyficzne cechy temperamentu u osób, u których występują poszczególne zaburzenia. Rufus z Efezu spostrzegł, że melancholia występuje zazwyczaj jesienią i wiosną.

Bliższego opracowania doczekano się w XIX wieku przez Julesa Baillargera, który nazwał zaburzenie dwubiegunowe „folie a double forme” oraz Jeana Pierra Falreta, który użył określenia „la folie cilculaire”, aż Kraepelin nazwał ją psychozą maniakalno – depresyjną. Z kolei Richard Burton był prekursorem w opisie zaburzenia jednobiegunowego tj. melancholii. Duże znaczenie wniosło jego dzieło „Anatomia melancholii” z 1621 roku, gdzie prawie odpowiada on współczesnym opisom osobowości osób z chorobą afektywną dwubiegunową (za: Jarosz, 1978; Pużyński 1987).

Zaburzenia afektywne są drugą wielką grupą najczęściej spotykanych zaburzeń psychicznych. Zaburzenia te charakteryzują się nawrotowością faz chorobowych, pomiędzy którymi chory może dość dobrze funkcjonować (Gorczyca, 2009, s. 35). Choroby afektywne nazywane są też zaburzeniami nastroju. W zakresie zaburzeń nastroju wyróżniamy następujący podział kliniczny:

a) Zaburzenia afektywne jednobiegunowe.

b) Zaburzenia afektywne dwubiegunowe.

Z definicji zaburzeń afektywnych jednobiegunowych wynika, że zaliczamy do nich odchylenia nastroju zmierzające zawsze w jednym kierunku – w stronę manii lub w stronę depresji (za: Imielski, 2010). Carlo Perris (1966, Pużyński, 1987) zaproponował, aby podstawą do rozpoznania tej grupy schorzeń było stwierdzenie co najmniej trzech faz depresyjnych oraz niestwierdzenie manii. Natomiast zaburzenia afektywne dwubiegunowe obraz choroby oscyluje pomiędzy stanami patologicznego pobudzenia i patologicznego przygnębienia, czyli stanami manii i depresji (Imielski, 2010, s.119). W tabeli poniżej przedstawiono wybrane cechy różnicujące chorobę afektywną dwubiegunową od choroby afektywnej jednobiegunowe.

38

Tabela 4. Wybrane cechy różnicujące chorobę afektywną dwubiegunową z jednobiegunową.

Cecha Choroba afektywna

Rodzaj chorób afektywnych. Choroba afektywna dwubiegunowa i

Długość fazy depresyjnej. Ok. 3 miesiące Ok. 6 miesięcy

Niektóre cechy kliniczne

Opracowanie własne na podstawie Pużyński, 1987, s. 28.

Zespół maniakalny

Słowo mania pochodzi z greki i oznacza szaleństwo. Lekko wyrażony zespół określa się mianem hipomanii, ciężki jako manię. Jednakże oddzieleni tych dwóch jednostek jest bardzo płynne z tego powodu opisane zostaną wspólnie (za: Imielski, 2010).

Zespół maniakalny charakteryzuje się podwyższonym nastrojem, drażliwością, nastrojem dysfotyczno- agresywnym, podwyższonym poczuciem własnej wartości, które może prowadzić do urojeń wielkościowych (za: Haug, Ahrens 2002).

Napęd jest podwyższony, zwiększony poziom aktywności. W hipomanii związana jest z tym często większa wydolność i czasami kreatywność (Goodwin i Jamison, 1990).

Nastrój chorych, nazywany nastrojem maniakalnym, cechuje stałe wzmocnienie samopoczucia, przejawiające się w takich stanach jak: zadowolenie, uczucie radości, szczęścia. Przejawem tego jest beztroska, śmiech, żarty, często nieadekwatne do sytuacji,

39 nadmierna poufałość, gadatliwość i jednocześni wzmożona drażliwość. W bardziej nasilonych stanach maniakalnych dobre samopoczucie i pogodny nastrój często zanikają, a w ich miejsce pojawia się nastrój dysforyczny. Zmianie ulega tempo myślenia (gonitwa myśli, słowotok), uwagi (wzmożona przerzutność uwagi), pamięć zazwyczaj jest sprawna, czasami może nawet dojść do poprawy, jednakże zaburzenia myślenia uniemożliwiają wykorzystanie w pełni zdolności amnestycznych (Pużyński, 1978). W tabeli 5 podano najczęstsze objawy zespołu maniakalnego.

Tabela 5. Częste objawy zespołu maniakalnego.

Podwyższony nastrój.

Wzmożony napęd i aktywność.

Zwiększona aktywność towarzyska.

Wyraźnie dobre samopoczucie.

Zmniejszenie zahamowań społecznych.

Drażliwość, rozdrażnienie, agresja.

Mniejsza potrzeba snu.

Idee wielkościowe.

Gonitwa myśli i gadatliwość.

Źródło: Haug, Ahrens, 2005, s. 45.

Chorzy mniej śpią, źle się odżywiają, wykazują się dużą nadpobudliwością psychoruchową stają się często kłótliwi, napastliwi wobec innych. Cechą charakterystyczną jest lekkomyślność w zachowaniu. Pospolitym zjawiskiem jest wzmożony popęd płciowy, nadużywanie alkoholu, przypadkowe podróże, niekontrolowane wydatki, podejmowanie nietypowych działań, zawieranie licznych znajomości czy nawet zawierania związków małżeńskich z przypadkowym partnerem.

Na pograniczu stanu maniakalnego i hipomaniakalnego, chorzy odczuwają popędy twórcze, które u ludzi zdolnych mogą okazać się cenne na polu sztuki. W lżejszych stanach maniakalnych osoby chore mogą podnieść na chwilę swoją wydajność w pracy, natomiast w ciężkich stanach maniakalnych (łac. furia) chorzy mogą rzucać się na otoczenia, dokonywać zniszczeń wokół siebie czy nawet zagrażać życiu innych lub swoim. Obecne są również objawy psychotyczne w postaci urojeń (zwłaszcza wielkościowych lub/i prześladowczych), a nawet halucynacji co często komplikuje sprawę rozpoznania, wymaga różnicowania z innymi zespołami psychopatologicznymi(za: Pużyński, 1978; Kępiński, 1978; Wojdysławska, 1978;

Bilikiewicz, 1979; Falicki, 1985; Haug, Ahrens, 2002; Imielski, 2010).

40 Zespół depresyjny

Obraz kliniczny zespołu depresyjnego jest w dużym stopniu przeciwieństwem zespołu maniakalnego. Depresja dawniej melancholia jest rozpowszechniona w społeczeństwach cywilizowanych (Pużyński, 1987; Imielski, 2010).

Dane na temat częstości jednobiegunowych zaburzeń depresyjnych zaburzeń depresyjnych są bardzo rożne. Zapadalność na zaburzenia depresyjne wynosi od 0,1% do 0,3% dla ciężkich depresji i sięga 1,3% przy uwzględnieniu lżejszych postaci. Podobnie jak w przypadku manii częściej występuje wśród kobiet niż mężczyzn. Szczyt częstości pierwszego zachorowania przypada na mniej więcej 30 rok życia (Hauh, Ahrens, 2002).

Według Gorczycy (2009) rozpowszechnienie depresji w populacji ogólnej wynosi 3% a ciągu całego życia ludzi aż 18%. Z tej liczby 8 – 10% chorych ma objawy o niewielkim nasileniu, wystarczającym jednak do klinicznego rozpoznania depresji.

Depresja ma podłoże genetyczne, ale również związana jest z cechami nabytymi w środowisku, czy utrwalonymi cechami osobowości (np. introwersja, lękliwość), czy też na skutek wychowania (za: Bilikiewicz, 1978, Gorczyca, 2009, Imielski, 2010).

Zespół depresyjny oscyluje wokół trzech objawów osiowych: przygnębienia, zahamowania i zwolnienia czynności psychicznych oraz zmniejszenia napędu psychoruchowego. Zaburzenie czynności regulacyjnych podwzgórza i układu siatkowego, w tym zaburzenie rytmów biologicznych jak snu i czuwania. Do powyższych objawów dołączony jest objaw lęku (Pużyński, 1987; Wojdysławska, 1978; Bilikiewicz, 1990).

W zespole depresyjnym można wyodrębnić między innymi zaburzenia myślenia (treść myślenia – ocena siebie oraz otaczającego świata jest negatywna), natrętne myśli (również myśli samobójcze), impulsy, urojenia (często katastroficzne, grzeczności, winy, kary, itp.), zwolniony tok myślenia, zaburzenia spostrzegani pod postacią omamów rzekomych (pseudohalucynacji), pesymizm, smutek. Charakterystyczne jest gorsze samopoczucie w godzinach porannych (Wojdysławska, 1978; Pużyński, 1987; Bilikiewicz, 1990).

W tradycyjnej psychopatologii wyróżnia się dwie postaci depresji:

a) Depresja reaktywna.

b) Depresja endogenna.

Depresja reaktywna występuje najbardziej powszechnie po stracie bliskiej osoby, czyli w kontekście żałoby. Powstaje on na skutek reakcji na przykre zdarzenie. Natomiast depresja endogenna powstaje na podłożu zaburzeń pracy mózgu. Jednakże jak podkreśla Imielski (2010, s.115) sytuacje trudne przyczyniają się do powstania tego typu zaburzeń.

41 Podstawowa różnica polega na tym, że w przypadku depresji reaktywnej nie obserwuje się lęku, ani zaburzeń somatycznych (najczęstsze z nich to bóle głowy, zaburzenia perystaltyki jelit, zaburzenia rytmu dobowego). Samoocena osoby chorej również nie ulega obniżeniu.

Pużyński (1987) wymienia kilka obrazów depresji endogennej:

- depresja prosta (objawia się somatyzacją, niskim poziomem lęku, zaburzeniami rytmów biologicznych);

- depresja zahamowana (cechą charakterystyczną jest osłupienie depresyjne, czyli zahamowanie psychoruchowe);

- depresja urojeniowa (rozbudowane oceny depresyjne osiągające rozmiary urojeń);

- depresja lękowa (główne objawy to wegetatywno-somatyczne objawy lęku);

- depresja hipochondryczna (dominuje zainteresowanie zdrowiem i przeżywaniem pewnych istniejących dolegliwości);

- depresja z natręctwami (najczęściej są to uporczywe ruminacje samobójcze, oraz natrętne myśli i impulsy dotyczące dokonania czynów gwałtownych);

- depresja depersonalizacyjna (Schafer wyodrębnił ją w 1880 roku; dominują zaburzenia sfery emocjonalnej).

Depresja jest poważną chorobą, często lekceważoną przez otoczenia, które nie ma świadomości co naprawdę się dzieje. Różne choroby somatyczne oraz podatność psychiczna intensyfikują chorobę. Niestety niezauważona – tym samym nie leczona prowadzi do śmierci.

Pużyński (2002, ss. 343-415) podaje, dane statystyczne, z których wynika, że samobójstwo popełnia 20 – 25% chorych.

Zespół depresyjny, podobnie jak zespół maniakalny został wspomniany z uwagi na specyficzne środowisko badawcze jaki jest dom pomocy społecznej. Mieszkanki są częściej narażone na tego typu zaburzenie niż przeciętna osoba w populacji.

Można zaobserwować objawy zespołu depresyjnego u mieszkanek, w okresie aklimatyzacji w ośrodku. Często nie godzą się z faktem separacji z rodziną, dziećmi i oderwaniem od dotychczasowego środowiska życia. Kolejnym bardzo istotnym faktem jest to, że mieszkanki, jak już zostało wspomniane zazwyczaj pozostają w zakładzie do końca swoich dni. Pogarszający się stan zdrowia, brak kontaktu z rodziną i poczcie osamotnienia mogą być przyczynkiem do pojawienie się objawów znacznego obniżenia nastroju. Również długotrwałe leczenie prowadzi do pojawienie się szeregu objawów negatywnych czasami diagnozowanych jako postać schizofrenii rezydualnej.

42 Choroba afektywna dwubiegunowa

Dawniej była nazywana cyklofrenią lub psychozą maniakalno-depesyjną. Kiedyś używano tego pojęci zamiennie. Natomiast ICD-10 odgranicza pojęcie cyklotymii od zaburzenia afektywnego dwubiegunowego (Hauh, Ahrens, 2002). Na obraz chorobowy składają się: zespół maniakalny i zespół depresyjny i tworzą one jedną całość, pozostając przy tym w stosunku do siebie jak negatyw i pozytyw (Wojdysławska, 1978).

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe zaczynają się często w młodym wieku dojrzałym; najczęściej podawany jest dwuwierzchołkowy rozkład częstości, z drugim szczytem w piątej dekadzie życia. Na dwubiegunowe zaburzenia afektywne choruje według różnych badań 1% do 8% populacji (Gorczyca, 2009, s. 22).

Jest to przewlekła forma przebiegu zaburzenia afektywnego z licznymi okresami łagodnie wyrażonych objawów depresyjnych lub maniakalnych. Ponadto nastrój może być czasami normalny. Jednak przeważnie utrzymuje się jego niestabilność. Żaden z okresów depresyjnych czy maniakalnych nie jest tak silnie wyrażony jak w zaburzeniu afektywnym dwubiegunowym (Hauh, Ahrens, 2002, s. 122). Teoretycznie można przyjąć, że zmiana fazy może nastąpić w ciągu kilku dni a nawet godzin. Najczęściej fazy przebiegają na przestrzeni tygodni lub miesięcy (Imielski, 2010). Jak podaje Wojdysławska (1978) faza chorobowa może trwać od tygodnia do szeregu miesięcy i lat. Jednakże u nieleczonych chorych okres depresji trwa średnio do 9 miesięcy, a okres manii 6 miesięcy. Depresje przebiegają bardziej przewlekle niż manie. W młodszym wieku czas bywa krótszy i częściej występują zespoły maniakalne. Również okresy wolne od choroby mogą być różne. Po pierwszym zachorowaniu okres reemisji bywa najdłuższy (5 – 7 lat).

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe oraz jej poszczególne fazy wprowadzają bardzo dużą dezorganizację w życiu chorego. Często chory nie podejmuje leczenia (szczególnie w okresie manii), ponieważ początkowo nie dostrzega problemu. W skutek tego chory może utracić pracę, rodzinę, co na pewno nie poprawia jego sytuacji życiowej.