W okresie przedszkolnym warunki w jakich dziecko żyje, są uzależnione od rodziny, w momencie gdy przekracza progi szkoły, sytuacja dla dziecka staje się inna. „Z chwilą podjęcia obowiązku szkolnego dziecko wkracza w wiek szkolny i zostaje poddane oddziaływaniom zupełnie nowego środowiska. Pod wpływem systematycznego i planowego nauczania i wychowywania dokonują się w jego psychice zasadnicze zmiany i przeobrażenia. Kończy się okres beztroskiego dzie-ciństwa. Dziecko staje się uczniem, a jego światem wewnętrznym zaczynają rządzić nowe prawa” (Przetacznikowa, 1978, s. 131–132). W tym czasie następuje rów-nież „dalszy znaczący rozwój więzi z najbliższą rodziną i rozwija się z dalszą. Bar-dzo ważnym choć czasami kłopotliwym osiągnięciem w tym okresie rozwoju jest formowanie się więzi z rówieśniczą grupą społeczną […] Rozwój emocjonalny w okresie szkolnym ulega dalszemu wzbogacaniu i zróżnicowaniu dzięki intelektu-alizacji myślenia i powstawania uczuć wyższych” (Pomykało, 1993, s. 742). W tym okresie aktywność dziecka zaczyna się rozwijać w trzech podstawowych środo-wiskach: rodzinie, szkole i w środowisku koleżeńskim (por. Śledzianowski, 2000, s. 84). To właśnie rodzina winna towarzyszyć dziecku, gdy rozpoczyna i realizuje naukę w szkole podstawowej, gimnazjum (Śledzianowski, 2001, s. 106–109), bądź też w szkołach ponadgimnazjalnych. Drugi i trzeci poziom kształtowania został objęty badaniami. Na pytanie ankiety: Kto z rodziny pomaga Ci w nauce szkolnej?
Otrzymany zbiór odpowiedzi dotyczył członków rodziny: z rodzicami, dziadkami
i rodzeństwem. Tutaj na tabeli 4 zostaną ukazane relacje badanej populacji tylko z rodzeństwem, i to w różnych aspektach życia ucznia.
Tabela 4. Wkład rodzeństwa w naukę szkolną respondentów i przekaz wartości
Formy oddziaływania Dziewczęta Chłopcy Razem
N % N % N %
Pomoc w nauce szkolnej 557 31,12 335 25,13 892 28,56
Rodzeństwo najbardziej dbające o rozwój zdolności
i zainteresowań 254 14,19 125 9,38 379 12,14
Przeżywanie wakacji
z rodzeństwem 786 43,91 510 38,26 1296 41,50
Przekaz wartości przez
W świetle danych tabeli 4 zauważamy, że pomoc badanym uczniom w nauce szkolnej była bardzo duża ze strony starszego rodzeństwa. Przyznaje się do takiej pomocy 557 dziewcząt 335 chłopców, razem 892 uczniów/nic (28,56%). Bracia i siostry uczyli ich rozwiązywania zadań, odrabiania lekcji, jako początkujących czytania i pisania.
Na szczególne podkreślenie zasługuje przekonanie 254 dziewcząt (14,19%) i 125 chłopców (9,38%), że to właśnie starszy brat albo siostra wykazywali największą troskę w rodzinie o ich rozwój zdolności i zainteresowań. Motywowali i czuwali, aby osiągali dobre wyniki w nauce.
Wspólne przeżycia w rodzinie bardzo chętnie respondenci przenosili na czas wakacji i wypoczynku poza domem. Z rodzeństwem czas wakacji spędzało 786 dziewcząt (43,91%) i 510 chłopców (38,26%), razem 1296 uczniów, tj 41,50% całej badanej populacji. Wspólne przeżycia wakacyjne z rodzeństwem wzmacniały poczu-cie bezpieczeństwa w nowym środowisku, umacniały wzajemne zaufanie w więzi rodzinnej. Taką żywą więź rodzinną Edmundem szczególnie po śmierci matki zacho-wał Jan Paweł II. Niestety brat też zmarł gdy Karol miał lat 12, ale doświadczenie brata starszego o 14 lat, który wspierał młodszego troskliwą opieką (np. wspólne wakacje), pozostały z Papieżem na całe życie (Jan Paweł II, 2005, s. 8–10).
W rodzinie z rodzicami i rodzeństwem, często i z dziadkami tworzy się dziecko – młody człowiek na dojrzałe życie. To tworzenie się osobowości, dokonuje się przez asymilację wartości, które są przekazywane w rodzinie, z pokolenia na następne pokolenie. W przekazie wartości, które otrzymało starsze rodzeństwo od rodziców bardzo często i od dziadków – uczestniczyli badani uczniowie. Dlatego zapytaliśmy naszą reprezentację: Kto wprowadzał Cię w powszechne przyjmowanie i przeży-wanie wartości?
1. Szacunek i troska o życie – W odpowiedzi 518 uczennic stwierdziło (29,94%), że rodzeństwo spełniło taką rolę. W wyższym stopniu potwierdziło to 480 uczniów (36,00%). Może dlatego chłopcy bardziej zauważyli tę troskę o zdrowie i życie star-szego rodzeństwa, że częściej podejmują ryzyko, np. częściej wchodzą na cienką powierzchnię lodu i toną… A rodzeństwo jak anioł stróż ostrzega, pilnuje.
2. Więź rodzinna z rodzicami, dziadkami i krewnymi jako ukorzenienie czło-wieka, była przekazywana przez braci i siostry badanym uczniom: 540 dziewcząt (30,17%) i 440 chłopców (33,00%), razem 980 respondentów (31,08%). Ważny także przekaz historii rodowej, przy zmianach zamieszkania, migracjach krajo-wych i w Globalnej Wiosce. Warto wspomnieć, że rodzice badanych jako emigracja zarobkowa przebywali 27 krajach świata.
3. Przekaz wiary w Boga i życie religijne to niewątpliwie wartość, wskazująca na głębszy sens życia, cierpienia, śmierci i pełni życia ze zmartwychwstałym Jezusem Chrystusem na wieczność. Niejako katechistami stawało się rodzeństwo dla 294 dziewcząt (16,42%) i 250 chłopców (18,75%), razem 544 osób (17,42%) wyznało, iż rodzeństwo przygotowywało ich np. do Pierwszej Komunii Św., zabierało do kościoła na Mszę św. itp.
4. Nauka rozróżniania między dobrem i złem, a więc kształtowanie sumie-nia. Uczenie tej podstawowej mądrości, o której pisał Mikołaj Rej: „Nie ten jest mądry, kto wiele spraw umie, lecz kto zło od dobra rozróżnić rozumie” (por. Śledzia-nowski, 1994, s. 109–116). W chrześcijańskie życie moralne z pomocą rodzeństwa wchodziło 429 dziewcząt (23,97%) i chłopców (24,23%), razem 752 ankietowanych (24,08%).
5. Miłość Ojczyzny, patriotyzm to następny problem badawczy, który znalazł się w kwestionariuszu ankiety jako zadanie do odrabiania każdego dnia w rodzinie. Tak bardzo potrzebny, a by Polska nie zginęła. Według danych, aby „Polska była Polską, aby Polska była w Polsce”, patriotyzmu umacnianego przez rodzeństwo doświad-czyły 202 uczennice (11,28%) i 237 uczniów (17,78%), razem 439 osób (14,06%).
6. Pielęgnowanie tradycji narodowej przez starsze rodzeństwo i przekazywanie jej badanej populacji stało się udziałem 221 dziewcząt (12,35%) oraz 228 chłopców (17,10%), tj 449 osób (14,37%). „Tradycja była główną ostoja życia – pisze Małgo-rzata Wolska-Długosz. Ważne wartości były przekazywane w całości z pokolenia na
pokolenie. Tradycyjnym wartościom trzeba było dochować wierności. Dotyczyło to tak sfery życia duchowego, jak i materialnego” (Wolska-Długosz, 2007, s. 27). Tak więc tradycja narodowa to przekaz z pokolenia na pokolenie, tych wartości, które kształtują z nas dzieci tej ziemi w środku Europy Polaków i Polskę. Jej – Polski nie było na mapie Europy od końca XVIII wieku aż do 1918 roku. Jednak w tym okresie rusyfikacji i generalizacji podbitego kraju była tradycja i kultura polska w rodzinach i dlatego przetrwał naród i odrodziła się Polska. Dziś o tej powinności przekazu tradycji uczy starszy brat i starsza siostra młodsze rodzeństwo.
7. Miłość bliźniego – każdego człowieka jako fundamentalna wartość w religii judeochrześcijańskiej prowadząca do Boga, dziś w zlaicyzowanym świecie jest wartością podstawową dla ładu, pokoju i braterstwa w świecie. Tej miłości od rodzeństwa uczyło się 514 dziewcząt (28,71%) i 406 chłopców (30,46%), czyli 920 osób z badanej reprezentacji (29,46%).
W oparciu o powyższe dane zauważamy, że tradycje wychowawcze wobec młod-szych braci i sióstr wchodzi starsze rodzeństwo. Ich bowiem jako najmłodmłod-szych wychowawców w rodzinie badani nagrodzili: dziewczęta 2718 i chłopcy 2364 wyborami.
Bardziej szczegółową analizę życia badanej reprezentacji w rodzinie można znaleźć w: Blaski i cienie współczesnej rodziny polskiej (Wolska-Długosz, 2007, s. 118–131).