Wprowadzenie
Wiek przedszkolny dla wszystkich dzieci jest okresem intensywnego rozwoju. Pod-czas codziennych zajęć i zabaw w przedszkolu nabywają one wiedzę, kompetencje i umiejętności będące podwaliną do odnoszenia sukcesów zarówno w szkole jak i w dalszym życiu. Wiek przedszkolny to także czas nowych wyzwań związanych z pobytem w nowym środowisku. Dla dziecka z autyzmem jest to czas wielkich szans, gdzie wielokierunkowa terapia jest ukierunkowana na osiągnięcie zmian mających poprawić jego funkcjonowanie. Dla rodzica to czas nie tylko poszukiwań w celu niesienia pomocy dziecku ale przede wszystkim okres godzenia się z diagnozą i świadomością niepełnosprawności dziecka.
Diagnoza
Przedszkole jest często pierwszym środowiskiem dziecka zaraz po rodzinie. Dla wielu rodziców staje się także pierwszą instytucją z którą przychodzi im współpra-cować dla dobra dziecka. Niejednokrotnie zdarza się, że dopiero właśnie tam dowia-dują się o przesłankach skłaniających rodzica do zgłoszenia się po pomoc. Pomimo sieci rozbudowanej pomocy dla dzieci z dysfunkcjami rozwojowymi jednostki cier-piące na zaburzenia ze spectrum autyzmu są zbyt późno diagnozowane. Praktyka zawodowa dała mi przeświadczenie, że bardzo częste są sytuacje, kiedy rodzice pomimo obserwowania trudnych zachowań dziecka starają się przeczekać okres ich występowania z nadzieją, że ich dziecko z nich „wyrośnie”, lecz ten etap bardzo rzadko występuje, w przypadku dzieci autystycznych próżno wyczekiwać nadejścia takiego stanu rzeczy.
W przypadku dzieci z widocznymi zaburzeniami rodzice w sposób oczywisty odbierają sygnały świadczące o powodach stanu zdrowia ich dziecka. Pomimo, iż
muszą przejść przez wszystkie etapy godzenia się z niepełnosprawnością dziecka, to nie mają złudzeń co to sytuacji w jakiej się znaleźli. Inaczej to wygląda w przypadku rodziców dzieci autystycznych. Trudności związane z postawieniem prawidłowej diagnozy rodzi w nich poczucie niezrozumienia. Stan dziecka niejednokrotnie tłumaczony jest odległymi od właściwej diagnozy przyczynami, do których zali-czyć można: głuchotę, opóźnienie w rozwoju czy błędy wychowawcze. Rodzice do postawienia ostatecznej diagnozy przechodzą często długą drogę powolnego trace-nia nadziei (Randal, Parker, 2002, s. 28).Zatem proces w wyniku którego rodzice uzyskują wreszcie jednoznaczną diagnozę autyzmu, powoduje wiele stresów. Należy pamiętać o tym, że im szybciej autyzm zostanie zidentyfikowany i zdiagnozowany, tym lepsze będą prognozy dla dziecka jak również dla jego rodziny.
Słowo autyzm wywodzi się od greckiego słowa: „autos” – oznaczającego „sam”.
Medyczny termin został wprowadzony do dziedziny psychiatrii przez lekarza Eugeniusza Bleudera w roku 1912 w celu określenia jednego z centralnych objawów schizofrenii, polegającego na braku reakcji z zewnątrz oraz zamykaniu się jednostki w swoim świecie. Obecnie, autyzm oceniany jest jako rozległe zaburzenie neuroro-zwojowe pojawiające się przed trzydziestym szóstym miesiącem życia. Uczniowie ze spektrum zaburzeń autystycznych należą do zróżnicowanej grupy funkcjonowania społecznego, intelektualnego oraz komunikacyjnego. Symptomy zaburzeń auty-stycznych występują w trzech obszarach funkcjonowania, w literaturze przedmiotu przedstawianą jako triadę zaburzeń autystycznych. Pierwszym obszarem, któremu należy się przyjrzeć przy ocenie zachowań autystycznych jest sfera funkcjonowa-nia społecznego. Według specjalistów deficyty w omawianej sferze są najbardziej charakterystycznym objawem dla opisywanego zaburzenia rozwojowego. Niepra-widłowości w przebiegu socjalizacji dzieci autystycznych przejawiają się przede wszystkim w nieprawidłowych relacjach z innymi osobami. W stosunku do doro-słych nieprawidłowe reakcje wyrażają się poprzez brak przywiązania emocjonalnego, braku różnicowania zachowań wobec rodziców i obcych oraz unikaniu kontaktu wzrokowego i fizycznego. W stosunku do rówieśników dzieci autystyczne często nie odczuwają potrzeby kontaktu z innymi. Ich zabawę można określić jako zabawę
„obok”, zauważa się niechętny udział w zabawach grupowych. Ważną nieprawidło-wością w przebiegu interakcji społecznych jest brak umiejętności odczytywania oraz interpretowania znaczenia zachowań innych ludzi, co z kolei powoduje nieade-kwatne zachowania społeczne i reakcje emocjonalne. Drugim obszarem w którym zauważalne są zaburzenia charakterystyczne dla spektrum autyzmu są zaburzone zdolności do komunikowania się. Omawianą sferę należy analizować z punktu deficytów ilościowych, jakościowych oraz deficytów w pragmatycznym użyciu języka. Poprzez deficyty ilościowe rozumiemy tutaj nie tylko rozwój mowy ale także komunikację pozawerbalną, której kryteriami są: uboga gestykulacja, ograniczona
oraz niejednokrotnie nieadekwatna ekspresja mimiczna oraz nietaktowny język ciała. Do deficytów jakościowych zaliczyć należy nieprawidłowości takie jak:
echolalie, nieprawidłowe użycie zaimków, dziwaczne neologizmy oraz dosłowne rozumienie mowy jak również nieodpowiednie i nietaktowne uwagi. Deficyty w pragmatycznym użyciu języka przejawiają się w niezdolności do naprzemiennego wysławiania się, niezdolność do symbolicznego użycia przedmiotów oraz w słabym wyrażaniu prozodii w celu wyrażania zamiaru. Mowa dzieci autystycznych często jest monotonna, brak jest w niej zróżnicowania tonu głosu, rytmu i melodii. Ostatni obszar w którym warto przyjrzeć się objawom jest sztywny, ograniczony repertuar aktywności, zachowań i zainteresowań. Przez specjalistów ten objaw nazywany jest inaczej zachowaniem rytualistycznym, który definiowany jest jako powta-rzające się z dużą częstotliwością schematy aktywności. Przykładem może być układanie przedmiotów w szeregi, kolekcjonowanie rzeczy określonym kształcie oraz nierozstawanie się z określonymi przedmiotami. Dzieci autystyczne często przeciwstawiają się zmianom i nawet niewielkie zmiany w otoczeniu lub schemacie dnia może być powodem pojawienia się złości (Lemańska, 2010, 216–220).
Autyzm jest całościowym zaburzeniem rozwoju ujawniającym się w ciągu pierwszych trzech lat życia dziecka. Każde dziecko cierpiące na autyzm wymaga zindywidualizowanej terapii ze względu na różny stopień zaburzeń. Program terapeutyczny winien uwzględniać potrzeby i możliwości charakterystyczne dla danej jednostki. Niezwykle ważny staje się zatem wybór odpowiednich metod stymulujących rozwój dziecka a jednocześnie nie pozostających ze sobą w kon-flikcie. Odpowiednie dobrane metody pracy z dzieckiem mają za zadanie korektę zachowania oraz poprawę funkcji poznawczych. Pierwszą z metod terapeutycz-nych wpływających na poprawę funkcjonowania dziecka w zakresie zachowania, kontaktów społecznych oraz w sferze poznawczej jest terapia poznawcza. Celem powyżej wspomnianej terapii jest zwiększenie liczby zachowań deficytowych, redukcja niepożądanych oraz utrzymywanie efektów terapii. Alternatywną metodą terapii niedyrektywnej jest Metoda Opcji opracowana przez rodziców chłopca autystycznego. Jest metodą terapii w pełni akceptującą zachowanie dziecka. Tera-peutami w omawianej metodzie są rodzice, którzy pozwalają dziecku na swo-bodną aktywność z ufnością w przekonanie, iż dziecko instynktownie dostarcza organizmowi odpowiednich bodźców. Propozycja terapii uznaje dołączenie do rytualistycznych zachowań dziecka jako klucz do zrozumienia jego wewnętrznego świata. Terapeuci posługujący się metodą opcji uważają rodzica za najważniejszy element sieci społecznej dziecka. Kolejną metodą jest metoda planów aktywno-ści ucząca samodzielnoaktywno-ści przy pomocy wskazówek wizualnych. Autorzy wyszli z założenia, iż wszyscy w swoim życiu posługujemy się planami, które ułatwiają nasze codzienne funkcjonowanie. Specjaliści korzystający z tej metody przenieśli
wszelkiego rodzaju planowanie na użytek dzieci autystycznych. Dzięki niej osoby ze spektrum autyzmu mogą organizować swój czas wolny, wykonywać bardziej skomplikowane czynności w ciąg dnia jak również rozszerzać swoje kompeten-cje społeczne. Swoje zastosowanie w terapii autyzmu znalazła również metoda ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne. Podstawowym jej celem jest rozwój sfery emocjonalno- społecznej oraz świadomości siebie i innych osób za pomocą ruchu. Wartą analizy metodą, która ma swoje zastosowanie u dzieci autystycz-nych jest muzykoterapia. Celem tego oddziaływania jest korygowanie jak również usprawnianie zaburzonych funkcji organizmu, usuwanie napięć psychofizycznych, stymulowanie motoryki jak również dostarczanie pozytywnych doświadczeń spo-łecznych. Zajęcia muzykoterapeutyczne mogą przyczynić się do wytworzenia kanału komunikacyjnego dziecko- terapeuta lub dziecko- rodzic. Ze względu na fakt, że u dzieci autystycznych komunikacja często jest zaburzona to środkiem do zainicjowania kontaktu z dzieckiem może stać się muzyka. Kynoterapia inaczej dogoterapia jest formą terapii kontaktowej z udziałem odpowiednio wybranych do celów terapii psów. Celem terapii jest obniżanie lęku przed kontaktem z psem oraz akceptowanie i pogłębianie tego rodzaju relacji. Prowadzone ćwiczenia wpływają na poprawę koncentracji uwagi kształtując przy tym pozytywne emocje. Prowadzi także do wyzwolenia reakcji głosowych oraz doskonalenia sprawności aparatu artykulacyjnego dziecka. Kolejną terapią prowadzoną przy pomocy zwierzęcia jest hipoterapia. Oddziaływanie terapii z udziałem konia wpływa na sferę fizyczną, poznawczą, społeczną jak również emocjonalno- motywacyjną. Terapia odbywa się w relacji terapeuta- koń- dziecko. Hipoterapia powoduje u dziecka kodowanie w mózgu prawidłowego wzorca miednicy podczas chodu, normalizację napięcia mięśniowego, stymulację czucia powierzchniowego. Wpływa także na zmniejszenie zaburzeń emocjonalnych oraz rozwój pozytywnych kontaktów społecznych. Zabu-rzenia w funkcjonowaniu dziecka autystycznego niejednokrotnie powodują stres i lęk związany z niezrozumieniem kontekstu społecznego. Efektem czego mogą być napięcia mięśni oraz pobudzenie. Dlatego tak ważne jest zapewnienie dzieciom ze spektrum autyzmu relaksacji jako metody terapeutycznej (Rozetti – Szymańska, Wójcik, Pietras, 2010, s. 195–213).