Ramy prawne dla mediacji transgranicznych w krajach Unii Europejskiej stwo-rzyła dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych z 21 maja 2008 r. (Zagórska, 2013, s. 106). Najważniejszą przesłanką stosowania przepisów prawa unijnego jest miej-sce zamieszkania, a nie narodowość, co pociąga za sobą możliwość uczestniczenia w mediacjach także osób wywodzących się z kręgów kultur np. azjatyckich czy afrykańskich (Zagórska, 2013, s. 111).
Transgraniczna mediacja w dwunarodowościowych rodzinach może dotyczyć takich spornych spraw rodzinnych jak: uprowadzenie dziecka, wykonywanie pieczy rodzicielskiej (miejsce zamieszkania dziecka, wybór szkoły, sposób opieki lekar-skiej, sposób spędzania wakacji, świąt, uroczystości rodzinnych itp.), kontaktów rodzica z dzieckiem, spraw alimentacyjnych, kosztów związanych z podróżą dziecka do rodzica, spraw majątkowych rodziny, wszystkich innych spraw związanych z dobrem dziecka (Rękas, 2010, s. 52). Na mocy dwustronnego porozumienia między Polską a Niemcami o współpracy w zakresie mediacji transgranicznych z 21 czerwca 2011 r. istnieje możliwość skorzystania z mediacji w konfliktach związanych z wykonywaniem władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi oraz spraw prowadzonych na podstawie Konwencji haskiej z dnia 25 października 1980 r. dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę. Mediacja transgraniczna jest możliwa gdy rodzice lub opiekunowie oraz dziecko, którego dotyczy spór mają miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w różnych państwach (Mediacja transgraniczna).
W kontekście mediacji transgranicznych Agnieszka Rękas zwraca uwagę na niezwykle trudną sytuację dziecka w dwunarodowościowych rodzinach zmagają-cych się z konfliktem okołorozstaniowym. Autorka wskazuje na napięcie związane z rozchodzeniem się rodziców, brak informacji oraz ich niejasność i niespójność, często słabą znajomość języka jednego z rodziców, a także niekonsekwencję zacho-wania rodziców względem dziecka i siebie oraz zmiany nastrojów w rodzinie, co tworzy układ przeciążający dziecko i grozi nienormatywnym kryzysem w procesie jego rozwoju. Dodatkowo sytuacja może ulec komplikacji w obliczu rodzicielskiego uprowadzenia dziecka poza granice jego miejsca zamieszkania. Dziecko zostaje w ten sposób pozbawione dotychczasowego środowiska i przeniesione do nowego, którego nie zna, gdzie trudno jest mu nawiązać relacje np. ze względu na nieznajo-mość języka. Przyczynia się to do trudności w przedszkolu lub szkole, pogłębione dodatkowo przez tęsknotę za drugim rodzicem i poprzednim środowiskiem (Rękas, 2010, s. 49).
Mediacje w transgranicznych sprawach rodzinnych skupiają się przede wszyst-kim na dobru dziecka. Tym samym celem mediacji nie jest tylko zakończenie konkretnego sporu rodzinnego, ale przede wszystkim zapewnienie dalszego funkcjonowania rodziny jako zespołu rodziców i dzieci (Zagórska, 2013, s. 109).
Powodzenie mediacji znajduje swoje odzwierciedlenie w zabezpieczeniu interesu dziecka oraz zapewnieniu dalszej współpracy w zakresie wypełniania obowiązków rodzicielskich (Zagórska, 2013, s. 113). Prowadzenie transgranicznych mediacji w rodzinach dwunarodowościowych wymaga wzięcia pod uwagę wielu czynników, do których należą:
• okoliczności stanowiące przeciwwskazania do prowadzenia mediacji,
• przepisy prawa międzynarodowego i przepisy krajowe państw, w których strony mają stałe miejsce pobytu,
• różnice kulturowe, religijne i społeczne,
• różnice językowe,
• odległość między miejscami stałego pobytu stron uczestniczących w mediacji,
• doświadczenie i przeszkolenie mediatorów,
• udział pełnomocników procesowych (Zagórska, 2013, s. 109–114).
Wśród okoliczności przywoływanych jako przeciwwskazania do prowadzenia mediacji w transgranicznych sporach rodzinnych wskazywane są takie, które mogą zaburzać równowagę pozycji stron i ograniczać swobodne wyrażanie i formułowa-nie odczuć, pragformułowa-nień i celów. Wskazuje się tutaj na przemoc domową, uzależformułowa-nieformułowa-nie strony lub stron od alkoholu bądź narkotyków, chorobę psychiczną którejkolwiek ze stron, zaburzenia emocjonalne i traumatyczne przeżycia (Zagórska, 2013, s. 110).
Szczególną wagę przykłada się do rozpoznania występowania przemocy w rodzinie (Przewodnik dobrych praktyk w ramach Konwencji haskiej…, 2012, s. 23–24).
Z punktu widzenia celowości prowadzenia mediacji w dwunarodowościowych rodzinach niezwykle ważne jest, aby ugoda zawarta w drodze mediacji była zgodna z przepisami prawa państw, w których mieszkają rodzice i dziecko. Szczególną sytuacją jest także rodzicielskie uprowadzenie dziecka poza granice państwa, w którym na stałe mieszka z drugim z rodziców. W tych okolicznościach mediacja stanowi szansę na szybki powrót dziecka do stałego miejsca zamieszkania. W więk-szości krajów mediacja nie jest obligatoryjna przed rozpoczęciem postępowania przed sądem na mocy Konwencji haskiej z 1980 r. W niektórych krajach mediacje poprzedzają postępowanie przed sądem w sprawie o uprowadzenie dziecka, będąc integralną częścią tego postępowania (Niemcy, kraje niderlandzkie) lub toczą się równolegle z postępowaniem sądowym, ale niezależnie od niego (Francja) (Zagór-ska, 2013, s. 110–111).
Dużym wyzwaniem w mediacji transgranicznej w sprawach rodzinnych są dzielące strony różnice kulturowe, religijne i społeczne. Rodzice pochodzący z odmiennych kultur, mający różne przekonania religijne mogą mieć rozbieżne wyobrażenia dotyczące sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej (Zagórska, 2013, s. 111). Barierą w porozumieniu dwunarodowościowym może być także
sama komunikacja międzykulturowa, związana np. z odmiennymi stylami komu-nikacji w krajach wysokiego i niskiego kontekstu, gdzie w pierwszym przypadku komunikacja polega na wyrażaniu jednoznacznych komunikatów werbalnych, w drugim – komunikacji niebezpośredniej, z ukrytym znaczeniem wypowiedzi i wykorzystaniem komunikatów niewerbalnych. Różnice międzykulturowe mogą także dotyczyć m.in. odmienności w podejściu do czasu i przestrzeni czy sposobu wyrażania emocji (Moore, 2009, s. 233–234; Winiarska, 2014, s. 252–258).
Prowadzenie mediacji transgranicznych wymaga także przezwyciężenia różnic językowych. Podczas mediacji każda ze stron powinna mieć możliwość posługiwa-nia się swoim rodzimym językiem, albo tym, który zna biegle, przez co swobodnie będzie mogła wyrażać swoje zdanie. Ma to na celu zapobiegnięcie nierównej pozycji stron. W sytuacji gdy mediator nie posługuje się językami obu stron, niezbędne jest skorzystanie z tłumacza, jednak ważne jest, aby w tej sytuacji była to osoba, która dodatkowo rozumie specyfikę i cel mediacji oraz posiada kwalifikacje z zakresu psychologii, jak również odpowiednie umiejętności społeczne (Zagórska, 2013, s. 111–112).
Elementem, który wpływa na sposób prowadzenia mediacji jest także duża odległość geograficzna dzieląca uczestników mediacji. Z uwagi na wysokie koszty przejazdów lub pobytu w jednym z krajów, mediacje transgraniczne mogą być prowadzone w sposób pośredni za pomocą np. telekonferencji, wideokonferencji
lub z wykorzystaniem komunikacji internetowej (Zagórska, 2013, s. 112). Istotne znaczenie ma także czas, co widoczne jest zwłaszcza w sprawach dotyczących uprowadzenia dziecka za granicę. W tej sytuacji zaleca się, aby istniała możliwość szybkiego zorganizowania sesji mediacyjnych (Przewodnik dobrych praktyk w ramach Konwencji haskiej…, 2012, s. 28).
Dla efektywności procesu mediacji transgranicznych w dwunarodowościowych rodzinach duże znaczenie ma wiedza, umiejętności i kompetencje mediatorów, prowadzących mediacje w tym obszarze spraw. Powinni oni posiadać wiedzę socjo-logiczną, psychologiczną i prawną, w tym z zakresu prawa rodzinnego krajów, w których strony zamieszkują lub/i podpisują ugodę mediacyjną, umiejętność szybkiego zdiagnozowania cech mentalnych i możliwości językowych uczestników mediacji oraz kompetencje w zakresie wielokulturowości i wielojęzyczności (Zagór-ska, 2013, s. 112–113). W tym kontekście należy zwrócić uwagę na „Deklarację Wrocławską” opracowaną w 2007 r. przez polskich i niemieckich mediatorów oraz sędziów rodzinnych dotyczącą mediacji dwunarodowościowych. Dokument ten zaleca, aby mediacje w dwunarodowościowych rodzinach posiadających dzieci pro-wadzone były jako ko-mediacja dwunarodowościowa, przy udziale dwóch mediato-rów, pochodzących z krajów pochodzenia stron mediacji, co gwarantuje znajomość kultury i tradycji obojga rodziców. W celu reprezentacji obu płci zespół mediacyjny powinni stanowić kobieta i mężczyzna. W zespole mediacyjnym powinien być prawnik oraz psycholog i pedagog, gdyż dynamika konfliktu wymaga od mediatora umiejętności komunikacyjnych i wiedzy psychologicznej, a także wiedzy prawni-czej z zakresu prawa rodzinnego oraz postępowania w przypadku rodzicielskiego uprowadzenia dziecka. W sytuacji uprowadzenia dziecka od obojga mediatorów wymagana jest gotowość przeprowadzenia mediacji w ciągu jednego lub dwóch tygodni od otrzymania zlecenia (Deklaracja Wrocławska, 2007). Autorzy „Deklaracji”
podkreślają, że dwunarodowościowa mediacja jest uzupełnieniem instrumentów w zakresie prawa międzynarodowego i porządku krajowego. Pomaga w efektywnym rozwiązywaniu konfliktów i sporów, których ofiarą jest dziecko, z uwzględnieniem potrzeb i interesów dziecka i jego rodziców (Deklaracja Wrocławska, 2007).
Ostatnim z elementów mającym wpływ na postępowanie mediacyjne są pełnomocnicy procesowi i ich nastawienie do polubownego rozwiązania sporu rodzinnego. W tym przypadku najważniejsze staje się bowiem dobro dziecka i umożliwienie rodzinie dalszego funkcjonowania w zmienionych warunkach, a nie
„wygrana” sprawa. Dzięki odpowiedniemu nastawieniu pełnomocników zwiększona zostaje szansa na sprawniejszą współpracę ze stronami, a także prawdopodobień-stwo osiągnięcia wspólnego celu (Zagórska, 2013, s. 114).
Mediacje prowadzone w rodzinach dwunarodowościowych posiadających dzieci, mogą stanowić istotne wsparcie dla rodziny, gdyż wspólnie wypracowane przez
rodziców porozumienie staje się szansą dla utrzymania osobistych i bezpośrednich kontaktów z dzieckiem. Jest to również realizacja prawa dziecka do kontaktów z rodzicami, które zostało wyrażone w art. 10 ust. 2 Konwencji o prawach dziecka:
„Dziecko, którego rodzice przebywają w różnych państwach, będzie miało prawo do utrzymywania regularnych, z wyjątkiem okoliczności nadzwyczajnych, osobistych stosunków i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców”.
Wykorzystanie mediacji jako polubownego sposobu rozwiązywania transgra-nicznych sporów rodzinnych może przynieść rodzinie wiele korzyści. Należą do nich m.in.: większa trwałość wspólnie wypracowanego porozumienia, satysfakcjonujące dla obu stron warunki porozumienia, brak podziału na „wygranych” i „przegranych”
w sporze, szansa na utrzymanie poprawnych relacji między rodzicami (Przewodnik dobrych praktyk w ramach Konwencji haskiej…, 2012, s. 21). Mediacje pozwalają na odreagowanie emocji, przedstawienie swoich racji i interesów oraz wypracowanie w obecności niezaangażowanych w spór mediatorów zasad opieki nad dziećmi, co przyspiesza procedurę sądową dotyczącą uregulowania warunków życia i rozwoju dziecka (Rękas, 2010, s. 49). Mediacja może przyczynić się do usprawnienia komu-nikacji między rodzicami i wypracowania własnej strategii rozwiązania konfliktu, co pozwala także na konstruktywne podejście do konfliktów, które mogą pojawić się w przyszłości. Mediacja umożliwia omówienie zarówno kwestii prawnych, jak i pozaprawnych, mogą w nią być także zaangażowane osoby trzecie. Jej zaletą jest to, że można z niej znacznie łatwiej skorzystać niż z postępowania sądowego, zapobiegając tym samym potencjalnej eskalacji konfliktu. Strony nie muszą także uczestniczyć w uciążliwych postępowaniach sądowych, a sam koszt mediacji jest niższy niż koszt postępowania sądowego. Warto również podkreślić korzyści z poro-zumienia mediacyjnego w sytuacji, gdy po zakończeniu postępowania sądowego w jednym państwie może zostać wszczęte ono w innym państwie lub gdy postę-powania w różnych aspektach tego samego sporu toczą się równolegle w obu pań-stwach (Przewodnik dobrych praktyk w ramach Konwencji haskiej…, 2012, s. 21–22).
Podsumowanie
Mediacja może być wykorzystywana jako pomoc w polubownym rozwiązywaniu konfliktów w dwunarodowościowych rodzinach. Umożliwia ona wypracowanie wspólnego rozwiązania, które satysfakcjonuje obie strony, a dzięki jej zastosowaniu strony mogą samodzielnie, szybko i stosunkowo tanio rozwiązać sprawy związane z opieką i kontaktami z dzieckiem. Mediacja staje się także szansą na utrzymanie, pomimo rozpadu rodziny, relacji obojga rodziców z dzieckiem.
Mediacja prowadzona w trybie Konwencji haskiej z 1980 r. dotyczącej uprowa-dzenia dziecka może ułatwić dobrowolne wydanie dziecka lub uzgodnienie innego wspólnego rozwiązania. Mediacja sprzyja także ustaleniu mniej konfliktowych ram i ułatwieniu kontaktów z dzieckiem podczas postępowania pomiędzy rodzicem pozbawionym dziecka, a dzieckiem, może także pomóc w ułatwieniu szybkiego i bezpiecznego powrotu dziecka po wydaniu nakazu wydania dziecka. W przy-padku prowadzenia mediacji na bardzo wczesnym etapie sporu rodzinnego może ona pomóc zapobiec uprowadzeniu dziecka. W przypadku, gdy związek rodziców się rozpadnie i jedno z nich chce opuścić kraj razem z dzieckiem, mediacja może im pomóc rozważyć kwestie zmiany miejsca pobytu i wariantów alternatywnych a także znaleźć wspólne rozwiązanie (Przewodnik dobrych praktyk w ramach Kon-wencji haskiej…, 2012, s. 20).
Mimo wielu zalet mediacji, mediacja transgraniczna w sprawach rodzinnych jest dość rzadko wykorzystywana w praktyce, choć coraz częściej stosuje się ją w Polsce jako pomoc w rozwiązywaniu krajowych konfliktów rodzinnych. Z danych Mini-sterstwa Sprawiedliwości wynika, że choć liczba mediacji w sprawach rodzinnych systematycznie wzrasta, mediacje w trybie Konwencji haskiej z 1980 r. stanowią jedynie pojedyncze przypadki (Mediacje rodzinne w latach 2006–2015). Jak zauważa Kamila Zagórska nie są jednak prowadzone działania prawne na rzecz rozwoju mediacji transgranicznych. Mało przychylne idei mediacji jest także środowisko prawnicze, a sama zmiana tego nastawienia wymaga bardziej promediacyjnego przygotowania sędziów i pełnomocników. Duże znaczenie ma także odpowiednie wyszkolenie mediatorów (Zagórska, 2013, s. 115). Koniecznym wydaje się pod-niesienie poziomu wiedzy o mediacji i wzmocnienie przekonania, że rozwiązanie konfliktu możliwe jest nie tylko na drodze sądowej, ale także poprzez wypraco-wanie wzajemnego porozumienia na drodze mediacji. Pozostaje mieć nadzieję, że rozpowszechnienie idei mediacji zachęci rodziny dwunarodowościowe, zmagające się z konfliktem rodzinnym, do korzystania z tej formy wsparcia.
Bibliografia
Deklaracja Wrocławska dotycząca mediacji dwunarodowościowych rodzin posiadających dzieci, Wrocław, dnia 8 października 2007 roku, https://www.ms.gov.pl/pl/dzialal-nosc/mediacje/publikacje-akty-prawne-statystyki/ (dostęp: 05.04.2017).
Europejski Kodeks Postępowania Mediatorów, dokument nieformalny, przyjęty na konferencji w Brukseli 2 lipca 2004 r. przez Komisję Europejską, (2004), https://www.ms.gov.pl/
pl/dzialalnosc/mediacje/publikacje-akty-prawne-statystyki/ (dostęp: 02.02.2017).
Gójska A. (2011). Mediacja w sprawach rodzinnych. Stan prawny na 1 września 2011 r. War-szawa: Ministerstwo Sprawiedliwości, https://www.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/media-cje/publikacje-akty-prawne-statystyki/ (dostęp: 04.04.2017).
Informacja o postępowaniu mediacyjnym w sprawach rodzinnych, o rozwód i separację (brw).
Warszawa: Ministerstwo Sprawiedliwości, archiwum autorki.
Mediacja transgraniczna. Ministerstwo Sprawiedliwości https://www.ms.gov.pl/pl/dzialal-nosc/mediacje/mediacja-transgraniczna/ (dostęp: 05.04.2017)
Mediacje rodzinne w latach 2006–2015. Ministerstwo Sprawiedliwości, https://www.
ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/mediacje/publikacje-akty-prawne-statystyki/ (dostęp:
02.02.2017).
Moore Ch. (2009). Mediacje: praktyczne strategie rozwiązywania konfliktów. Warszawa:
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.
Porozumienie pomiędzy Ministerstwem Sprawiedliwości Rzeczypospolitej Polskiej a Federalnym Ministerstwem Sprawiedliwości Republiki Federalnej Niemiec o współpracy w zakresie mediacji transgranicznych, podpisane w Warszawie 21 czerwca 2011 r. https://www.
ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/mediacje/mediacja-transgraniczna/ (dostęp: 05.04.2017).
Przewodnik dobrych praktyk w mediacji rodzinnej na odległość i międzynarodowej. Przygotowany dla stałego Biura Konferencji haskiej ds. międzynarodowego prawa cywilnego 25 stycz-nia 2008 przez Międzynarodowe Stowarzyszenie francuskojęzyczne osób pracujących z rodzinami niepełnymi AIFI. (2008). https://www.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/mediacje/
mediacja-na-swiecie/ (dostęp: 04.04.2017).
Przewodnik dobrych praktyk w ramach konwencji haskiej z dnia 25 października 1980 r. doty-czącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę – Mediacja. (2012). Komisja Europejska, Haga: Haska Konferencja Prawa Prywatnego Międzynarodowego.
Rękas A. (2010). Czy tylko sąd rozstrzygnie w sporze? Mediacja i sądownictwo polubowne. Infor-mator o alternatywnych sposobach rozwiązywania sporów. Warszawa: Ministerstwo Sprawiedliwości.
Standardy prowadzenia mediacji i postępowania mediatora uchwalone przez Społeczną Radę do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania Konfliktów i Sporów przy Ministrze Sprawiedliwości w dniu 26 czerwca 2006 r., https://www.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/
mediacje/publikacje-akty-prawne-statystyki/ (dostęp: 02.02.2017)
Winiarska A. (2014). Kwestie kulturowe w mediacji. W: E. Gmurzyńska, R. Morek (red.).
Mediacje. Teoria i praktyka. Warszawa: Wolters Kluwer SA.
Zagórska K. (2013). Mediacje transgraniczne w sprawach rodzinnych. W: M. Tabernacka (red.).
Mediacje ponad podziałami. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski.
summary
Mediation as a form of support for a family – on an example of cross-border mediation in families of dual nationality
Conflicts occur frequently in family life. However, some conflicts, especially when they occur in relation to divorce, may be hard to overcome without help. This problem is also faced by families formed by spouses originating from different countries or cultures, which additionally deepens difficulties in mutual communication.
The article refers to the specifics of mediation in families of dual nationality and rules to be applied to such mediation. Also, benefits related to that area of mediation were presented as well as prospects for development of mediation as a form of out of court settlement of cross-border family conflicts.
Key words: support, family mediation, mediation in families of dual nationality
Katarzyna Braun