oszacowanie skutków – scenariusz opisowy

scenariusz opisowy tworzy się po to, aby, po pierwsze, dane niezbędne do szacowania ryzyka zebrać w jednym miejscu. po drugie, opisać ciąg zdarzeń wyni-kających z rozprzestrzeniania się zagrożenia dynamicznego wraz z jego skutkami. scenariusz opisowy pozwala też szacującemu ryzyko nie tylko na plastyczne uzmysłowienie sobie obrazu zagrożenia dynamicznego oraz jego skutków, ale także na wzajemne powiązanie następstw zdarzeń, wykrycie zjawiska domina (kaskadowego). ponadto scenariusz opisowy może służyć do identyfikacji tych wielkości skutków, które niezbędne są do dalszych obliczeń i to zarówno w spo-sób jakościowy, jak i ilościowy.

54

scenariusz opisowy bezwzględnie powinien mieć ścisły związek z kontek-stem. w zależności od rodzaju zagrożenia, a w szczególności jego skutków, scenariusze opisowe będą różnić się między sobą. i tak na przykład, jeżeli za-grożenie tworzy niekontrolowany wyciek substancji niebezpiecznej z pojazdu poruszającego się po drogach jednostki administracyjnej, wówczas w scenariuszu powinno znaleźć się nawiązanie do kontekstu, opisującego długość dróg, po których poruszają się pojazdy. w takim przypadku scenariusz opisowy również powinien uwzględniać liczbę mieszkańców osiedlonych w pasie o szerokości kil-kuset metrów wzdłuż tych dróg, a także rodzaj zabudowy. w ten sposób można oszacować liczbę mieszkańców narażonych na skutki ewentualnego wycieku. natomiast rodzaj zabudowy jest ważną charakterystyką w przypadku wycieku substancji palnej, która może ulec zapaleniu (wybuchowi), powodując pożary, a tym samym poważne straty w mieniu. Do oceny tych strat niezbędne jest także oszacowanie wartości mienia po obu stronach drogi na odcinkach, na których to mienie jest zlokalizowane.

z punktu widzenia ryzyka powstania sytuacji kryzysowej, w scenariuszu opiso-wym nie tylko zagrożenie ludzi, mienia i środowiska stanowią elementy decydujące o jej powstaniu, ale także zakłócenia w funkcjonowaniu jednostki lub jednostek administracji publicznej oraz zakłócenia w codziennym funkcjonowaniu obywateli, czyli niezbędna staje się analiza wpływu zagrożenia na fundamentalne procesy funkcjonujące w społeczności lokalnej. podczas tej analizy szczególnej staranno-ści wymaga opis tych elementów i procesów, które są nadzwyczaj podatne na zagrożenie. oczywiście opis ten powinien być spójny z kontekstem. zagrożenie takie jak powódź lub rozpatrywany tutaj wyciek może doprowadzić do skażenia środowiska, w tym ujęć wodnych, powodując przerwy w jej dostawie. Również obywatele mogą spotkać się z trudnościami w zaopatrzeniu w rzeczy niezbędne lub mieć trudności w dostaniu się do pracy. taki opis bezwzględnie powinien znaleźć się w scenariuszu opisowym. przedstawiony powyżej scenariusz należy uzupeł-nić o następujący opis ewentualnego efektu kaskadowego: np. zalanie jednostki straży pożarnej w czasie spowoduje znaczne opóźnienie dojazdu do pożaru, co z kolei narazi ludzi na utratę życia. skutki drugiego zdarzenia przewyższają skutki pierwszego z nich. jest to typowe zjawisko dla efektu kaskadowego.

w tym miejscu należy podkreślić, że wszystkie dane liczbowe podane w opi-sie scenariuszowym, jeżeli występują, muszą pokrywać się z odpowiedziami do pytań kanonicznych, zadanych w dalszej części metodologii szacowania ryzyka.

scenariusz opisowy związany z siłami natury konstruowany jest w inny sposób. jako pierwszy przykład można rozważyć powódź.

przede wszystkim dla najgroźniejszych rozlań (jako powódź traktowane jest każde wystąpienie wody z brzegów) przy tworzeniu scenariusza opisowego

na-leży odwołać się do map stworzonych w ramach isoK, na których zaznaczono zasięgi rozlanej wody. Mapy te stworzono dla dwóch przypadków: wody stuletniej o prawdopodobieństwie 0,01 oraz wody pięćsetletniej o prawdopodobieństwie 0,002. ponieważ ryzyko z definicji jest to iloczyn prawdopodobieństwa i skutków, to dla naszych dwóch przypadków należy określić liczbę osób zamieszkałych na zagrożonym terenie oraz oszacować wartość strat materialnych w obydwu przypadkach – te dane również można odczytać z tych map.

w przypadku, gdy możliwa jest powódź, a nie uwzględniono danego terenu w mapach powodziowych isoK lub w ogóle w celu dokonania szacowania ry-zyka związanego z zagrożeniem powodzią dla dowolnego zbiornika lub cieku wodnego, wystarczy w opisie podać średnią częstotliwość powodzi oraz średni jej zasięg. Dane te posłużą potem do obliczeń, dlatego też w dalszym postępo-waniu, w odpowiedziach na pytania kanoniczne trzeba sięgnąć właśnie do nich. w tym miejscu należy wyjaśnić, że zdarzeniom związanym w szczególności z siłami natury, to jest z tymi siłami lub przyczynami, które powodują pewną cykliczność ich występowania, przyporządkowuje się pojęcie „okresu nawrotu”. okres nawrotu jest to średni czas nawrotu zdarzenia, np. powodzi. stwierdzenie, że powódź powtarza się raz na cztery lata, oznacza, że okres nawrotu wynosi cztery lata. Można wykazać, że okres nawrotu danego zdarzenia (zjawiska) jest ściśle przyporządkowany prawdopodobieństwu jego wystąpienia, jeśli, a tak jest w naszym przypadku, prawdopodobieństwo odnosi się do jednego roku. wówczas odwrotność prawdopodobieństwa jest równa okresowi nawrotu. i tak wspomniane już prawdopodobieństwa 0,01 oraz 0,002 wystąpienia powodzi oznaczają odpowiednio wystąpienie powodzi raz na sto lat i raz na pięćset lat. tak więc, wracając do przykładu powodzi w gminie y, stwierdzając, że rzeka wylewa raz na cztery lata, mówimy o pewnym średnim prawdopodobieństwie, mając za sobą wiele wylań tej rzeki. to średnie prawdopodobieństwo wynosi w tym wypadku ¼ = 0,25. wówczas pytanie jest następujące: jakie jest prawdo-podobieństwo, że rzeka spowoduje chociaż jedną powódź w ciągu najbliższego roku? odpowiedź znajduje się w tablicach, pokazujących wartości prawdopo-dobieństw wystąpienia zdarzenia dla przedziału średnich od wartości 0,1 do 10. tablice te ilustrują rozkład poissona. znając prawdopodobieństwo oraz opisane skutki i mnożąc jedno przez drugie otrzymujemy ryzyko związane z powodzią, a dotyczące ewentualnej ewakuacji ludzi, zniszczenia mienia, środowiska, a także ewentualnie uszkodzenia infrastruktury krytycznej, jakim może być np. zablo-kowanie drogi.

scenariusz opisowy związany z uszkodzeniem infrastruktury krytycznej najlepiej jest omówić właśnie na przykładzie blokady drogi. Droga należy do infrastruktury krytycznej. istnieje cały szereg zdarzeń inicjujących taką blokadę.

56

Mogą to być powódź, zaspy śnieżne, uszkodzenie drogi w wyniku osunięć ziemi lub błota z kamieniami, katastrofa budowlana, np. mostu, a nawet wypadek drogowy uniemożliwiający przejazd karetki do wymagającego natychmiasto-wej pomocy.

we wszystkich tych przypadkach mamy do czynienia z alternatywą zdarzeń (chociaż nie zawsze można wykluczyć koniunkcję niektórych z nich, np. powódź i lawinę błotną). alternatywę zdarzeń w przypadku szacowania ryzyka należy rozumieć w ten sposób, że jeden skutek, w naszym przypadku blokada drogi, wywołany może być kilkoma niezależnymi przyczynami. wówczas w scenariuszu opisowym stosujemy operator „lub”. tak więc do blokady drogi może dojść, gdy wystąpi powódź lub powstaną zaspy śnieżne lub nastąpi katastrofa budowlana mostu lub zdarzy się wypadek blokujący drogę i jednocześnie (koniunkcja) trze-ba będzie komuś natychmiast udzielić pomocy. zresztą zdarzenie „wymagana natychmiastowa pomoc” możne być koniunkcją dla każdego z wymienionych zdarzeń inicjujących blokadę drogi. Mamy wówczas ponownie do czynienia ze zdarzeniem kaskadowym – blokada drogi uniemożliwia przejazd karetki, co po-woduje śmiertelne zagrożenie dla osoby (osób) wymagających natychmiastowej pomocy. scenariusz ten można jeszcze uzupełnić o inne skutki długotrwałej blo-kady drogi, takie jak przerwanie dostaw zaopatrzenia, niemożność dotarcia do pracy i szkoły, niemożność dotarcia służb do miejsc awarii, przerwa w usługach, handlu, a nawet produkcji.

szacowanie prawdopodobieństwa zakłócenia tych procesów odbywa się poprzez metody eksperckie. zdarzenia te mogą stanowić koniunkcję lub alter-natywę. opis ten powinien być dokonany przez ekspertów. Do analizy ryzyka w takich przypadkach stosujemy następującą zasadę: rozpatrujemy najwięk-sze, ale jeszcze w zgodzie z rozsądkiem, możliwe zagrożenie (aHaRp – As High

As Reasonably Practicable). zresztą podobna zasada obowiązuje, jeżeli chodzi

o najmniejszą wartość szacowanego ryzyka – rozpatruje się ryzyko najmniejsze z możliwych, ale jeszcze rozsądnie praktyczne (alaRp – As Low As Reasonably

Practicable). w praktyce oznacza to, że na ogół nie rozpatruje się rodzajów

ry-zyka, których koszt sprowadzenia do poziomu akceptowalnego jest wyższy od wartości podmiotu chronionego. wyjątek stanowi ochrona ludzi, chociaż i tutaj istnieje granica alaRp.

warto pamiętać, że jeżeli zdarzenia inicjujące stanowiące alternatywę mają różne prawdopodobieństwa wystąpienia, a tak na ogół jest, to wówczas praw-dopodobieństwo wystąpienia zdarzenia krytycznego (w tym przypadku blokady drogi) jest wyższe od najwyższego prawdopodobieństwa zdarzenia inicjującego. wynika to z faktu, że prawdopodobieństwo każdego zdarzenia inicjującego ma wkład w powstanie zdarzenia krytycznego. Można powiedzieć, że

prawdopo-dobieństwa te „sumują” się. nie jest to jednak dosłownie suma w potocznym rozumieniu i co do zasady nie należy tych prawdopodobieństw wprost sumować.

nie zawsze jest oczywiste, w którym momencie dany scenariusz bierze swój początek i kiedy się kończy. Dla zagrożeń dynamicznych należy przeanalizować zdarzenie lub sytuacje prowadzące do sekwencji zdarzeń o negatywnych skut-kach. te zdarzenia lub sytuacje nazywa się „wyzwalaczami” (triggers) i w szcze-gólności one powinny być analizowane.

aby nadać praktyczny sens konstruowaniu scenariuszy, powinny być one tworzone z punktu widzenia aktualnych trendów i długoterminowych planów rozwoju danej społeczności lokalnej.

na zakończenie rozważań dotyczących budowy scenariuszy należy wziąć pod uwagę stopień niepewności ich realizacji. Każdy scenariusz obarczony jest nie-pewnością, wynikającą chociażby z braku wiedzy na temat rozwoju dynamicznych zagrożeń lub też możliwości wystąpienia zdarzenia niespodzianki.

cały problem polega na tym, że obecne decyzje, na ogół o skutkach finanso-wych, dotyczą zdarzeń przyszłych, które w ogóle mogą nie wystąpić.