w służbie zarządzania kryzysowego – nauka, dydaktyka, praktyka
2. Ujęcie naukowe wspomagania zarządzania kryzysowego
Komputerowe wspomaganie procesu podejmowania decyzji jest jednym z ele-mentów zarządzania bezpieczeństwem12. podejmowanie decyzji w sytuacjach, w których liczba czynników znanych i mierzalnych jest znacznie mniejsza od liczby czynników nieznanych lub niemierzalnych, wymaga zastosowania narzę-dzi wspierających zarządzanie informacją oraz jej ewaluację i agregację. Faktem jest, że rzeczywisty proces decyzyjny w swojej istocie z trudem podlega opisowi ilościowemu. Można określić pewne reguły decyzyjne i, działając zgodnie z nimi, wspomagać proces decyzyjny przez wybór najlepszych alternatyw z punktu widzenia wybranych kryteriów. jednakże całkowicie matematyczny opis rzeczy-wistego procesu decyzyjnego jest praktycznie niemożliwy. szczególnie trudno jest opisać proces decyzyjny w złożonych, wieloaspektowych sytuacjach, z jakimi mamy do czynienia podczas sytuacji kryzysowych.
Kolejnym czynnikiem wpływającym na trudność opisu rzeczywistego proce-su decyzyjnego jest fakt, że osoba podejmująca decyzje w sytuacjach realnych bardzo często musi działać w warunkach niedoboru (lub chaosu) informacji oraz zwykle nie ma ona wystarczającej ilości czasu na przeprowadzanie dokładnych analiz lub przygotowanie się. wreszcie wieloaspektowość sytuacji rzeczywistych, w szczególności sytuacji kryzysowych, podczas których wpływ na podejmowane decyzje mają inne czynniki, m.in. gospodarcze, polityczne, społeczne, ekologicz-ne i medialekologicz-ne, uniemożliwia skonkretyzowanie wzorca symulacyjekologicz-nego procesu decyzyjnego oraz utrudnia ewaluację i prognozę konsekwencji (skutków) podej-mowanych decyzji13. zaistnienie sytuacji, w której grożą decydentowi negatywne i trudne do przewidzenia konsekwencje, może prowadzić do utraty racjonal-ności decyzji. wpływ na to ma również istnienie tzw. „pułapek decyzyjnych” odnoszących się do sytuacji o charakterze kryzysowym w obszarze zarządzania bezpieczeństwem obywateli.
za jedno z istotnych osiągnięć na drodze opisu procesu decyzyjnego można uznać teorię perspektywy14 (ang. prospect theory), która została sformułowana przez Daniela Kahnemana i amosa tversky’ego. wnieśli oni do ekonomii dwa
waż-12 M.M. smolarkiewicz, Koncepcje baz danych niezbędnych dla funkcjonowania struktur
zarządza-nia kryzysowego (CPR, GCR), elektroniczna administracja, Vi edycja konferencji ,,teleinformatyczne
standardy i procedury w zarządzaniu kryzysowym – narzędzia Gis-owskie oraz programy symula-cyjne”, nr 3, maj–czerwiec 2006, s. 39–60.
13 t. tyszka, Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji, Gdańskie wydawnictwo
psychologiczne, Gdańsk 1999, s. 51.
14 p. Kahneman, a. tversky, A Prospect Theory: An Analysis of Decision Under Risk,
ne wątki dotyczące kontrolowania ryzyka i awersji do strat. Kahneman i tversky pokazali w swoich badaniach, że ludzie w ocenach swoich szans zwykle nie kie-rują się zasadami logiki i rachunku prawdopodobieństwa. najczęściej korzystają z łatwych w użyciu reguł – nierzadko okazują się one być wystarczające, chociaż mogą też w szczególnych sytuacjach prowadzić do poważnych błędów15. Okazuje się, że przy ocenie swoich szans ludzie chętnie kierują się zasadą dostępności psychicznej.
zasada ta polega na tym, że ludzie wnioskują o prawdopodobieństwach na podstawie własnego doświadczenia. czynnikami wpływającymi na dostępność zdarzeń w pamięci człowieka są przede wszystkim czas, który upłynął od wy-stąpienia, oraz sposób interpretacji wydarzeń przez środki masowego przekazu. oprócz tego w procesie podejmowania decyzji istotne znaczenie ma sposób sformułowania pytania, czyli przyjęta perspektywa. Kahneman i tversky przeana-lizowali kształt funkcji wartości dla potencjalnych strat i dla możliwych zysków. Dzięki ich badaniom wiadome jest, że w sytuacji decyzji wielokryterialnej sposób przedstawienia problemu oraz jego ujęcie może wpływać na podejmowaną de-cyzję, co staje się istotnym aspektem w szczególności opisu procesu decyzyjnego w sytuacji kryzysowej.
aby wspomagać proces decyzyjny w zarządzaniu kryzysowym, jako jedną z nielicznych inżynierskich metod wykorzystuje się analizę ryzyka. istnieje wiele definicji ryzyka. większość z nich można odnaleźć w pracach dotyczących za-rządzania i ekonomii. w zarządzaniu bezpieczeństwem najczęściej korzysta się z ilościowej, inżynierskiej definicji ryzyka, określanego jako iloczyn prawdopo-dobieństwa wystąpienia zdarzenia niekorzystnego i jego spodziewanych skut-ków16. Ryzyko definiuje się również jako wartości oczekiwanej zmiennej losowej reprezentującej straty powstałe w wyniku realizacji zdarzenia niekorzystnego17. Ryzyko w rozumieniu zarządzania bezpieczeństwem obywateli ma zawsze dwa aspekty. z jednej strony mówi się o tzw. ryzyku eksperckim18 – obliczeniowym, wymiernym aspekcie ryzyka, policzalnym w sensie inżynierskim, którego wartość jest funkcją prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia oraz jego potencjal-nych skutków. z drugiej strony, ze względu na konieczność „osadzenia” analizy
15 t. tyszka, Psychologiczne pułapki…, s. 65–76.
16 j. wolanin, Zarys teorii bezpieczeństwa obywateli, wydawnictwo Danmar, warszawa 2005,
s. 23 i nast.
17 M.M. smolarkiewicz, Metodyka wyznaczania niepewności określenia ryzyka na potrzeby
zarzą-dzania kryzysowego, [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej na tle innych państw Unii Europejskiej. Stan obecny oraz perspektywy zmian, (red.) M. lisiecki, M. Raczkowska-lipińska,
b. sitek, w. pokruszyński, wydawnictwo wsGe, józefów k. otwocka 2009, s. 495–502.
18 p.M. sandman, Responding to Community Outrage: Strategies for effective Risk Communication,
92
ryzyka w realiach określonego obszaru (systemu), zwykle unikalnego pod wzglę-dem istniejącej infrastruktury, jak również struktury społecznej, konieczne staje się uwzględnienie zwykle niepoliczalnego w sposób inżynierski aspektu ryzyka, zwanego w literaturze społecznym wzburzeniem19. społeczne wzburzenie re-prezentuje socjologiczny aspekt ryzyka związany przede wszystkim z poczuciem bezpieczeństwa społeczności lokalnej oraz jej indywidualną akceptowalnością danego rodzaju ryzyka.
Kolejnym istotnym elementem sprawnego zarządzania kryzysowego jest zarządzanie informacją20. na każdym szczeblu decyzyjnym istnieje potrzeba pozyskiwania rzetelnych, aktualnych i jasno sformułowanych informacji, które pozwalają na podjęcie najbardziej efektywnej w danym momencie decyzji. ponie-waż każda sytuacja nadzwyczajna charakteryzuje się niedoborem lub nadmiarem informacji (mówi się o zjawisku chaosu informacyjnego), zapewnienie wszystkim – służbom ratowniczym, administracji rządowej i samorządowej, jak również poszkodowanym i całemu społeczeństwu – dostępu do właściwej dla danego podmiotu, jednolitej (spójnej na wszelkich poziomach) i aktualnej informacji staje się jednym z kluczowych zadań zarządzania w takich sytuacjach.
w zakresie zarządzania kryzysowego i zarządzania bezpieczeństwem istotne jest wspieranie procesu decyzyjnego poprzez wykorzystanie kompletnych i spój-nych dziedzinowych baz daspój-nych21. Rozwój systemów komputerowych i bazoda-nowych w aspekcie ich użyteczności w zarządzaniu informacją, wprowadzenie logiki rozproszonej oraz badania nad jej wykorzystaniem pokazały, że w obszarze zarządzania kryzysowego winno dążyć się do tworzenia dziedzinowych systemów baz danych rozproszonych (ang. distributed database)22. sieci komputerowych baz danych, zarządzające bardzo dużymi zbiorami danych zwykle konstruuje się na bazie technologii baz rozproszonych, aby uniknąć niepotrzebnego powielania informacji i zaoszczędzić zasoby pamięci masowej, jednocześnie zachowując łatwość dostępu do informacji. Rozproszony system baz danych to taki system, w którym występuje rozłożenie danych przez ich fragmentaryzację (podział) lub replikację (powielenie) do różnych konfiguracji sprzętowych i programistycznych. Rozproszone systemy baz danych są przeciwieństwem systemów lokalnych, tzn. takich, gdzie zarówno dane, jak i oprogramowanie do ich zarządzania są zlokalizowane w jednym miejscu, np. w tym samym komputerze. Rozproszenie danych – ich fragmentaryzacja lub replikacja, dotyczy informacji
przechowy-19 tamże, s. 7.
20 b. Deltor, Information management, [w:] Understanding information retrieval systems:
man-agement, types, and standards, cRc press, los angeles, ca, Usa, 2011, s. 125–134.
21 M.M. smolarkiewicz, Koncepcje baz danych niezbędnych dla funkcjonowania..., s. 39–60.
wanych w systemie. Głównym celem rozproszonej bazy danych jest to, aby dla użytkownika wyglądała ona jak jedna, scentralizowana baza. zastosowanie logiki rozproszonych baz danych w procesie wspomagania decyzji niesie ze sobą wiele korzyści. z zalet takiego systemu baz danych należy podkreślić przede wszystkim łatwość tworzenia zapasowych serwerów i kopii zapasowych danych z bazy lokalnej oraz możliwość narzucenia lokalnej odpowiedzialności za dane.