Do najbogatszych i szczególnie żywotnych tradycji muzycznych Piekar Śląskich zawsze należała pieśń religijna22. W interesującym nas okresie zbiór pieśni wykonywanych podczas liturgii obejmował zestaw 790 utworów, w tym 734 pieśni polskich, a w okresie do zakończenia II wojny światowej — 56 pie
śni niemieckich23. Ogólna liczba utworów śpiewanych w Piekarach Śląskich sta
nowiła więc 33% całości przebadanego repertuaru (2216 pieśni) zamieszczane
go w zbiorach muzycznych wydawanych na Górnym Śląsku w latach 1823— 2000. Zrównanie pieśni z innymi gatunkami, w okresie posoborowym umożliwiło szybką realizację zaleceń muzycznej reformy.
W utrwaleniu tradycji oraz we wprowadzeniu nowych tekstów i melodii ważną rolę odegrały zbiory pieśni, z których najważniejszymi były: Dostateczny śpiewnik K. Piekoszewskiego, zwany „śpiewnikiem piekarskim”, Droga do nie
ba ks. L. Skowronka, oraz Skarbiec modlitw i pieśni. Ten ostatni zbiór, od 1933 roku określający kanon śpiewów liturgicznych diecezji katowickiej, miał szcze
gólny związek z sanktuarium przez osobę jego redaktora i równocześnie pro
boszcza piekarskiego — ks. Wawrzyńca Puchera (1875— 1941), należącego do
21 Ibidem, s. 342— 350.
22 Szczegółowe informacje zamieszczam w aneksach: 1, 2 i 3. Ibidem, s. 360— 439.
23 Repertuar ten opracowałem na podstawie „Piekarskich Wiadomości Parafialnych”. Por. ibi
dem, s. 183— 187.
najwybitniejszych animatorów kultu MB Piekarskiej i propagatorów muzyki li
turgicznej w omawianym sanktuarium24.
Należy również podkreślić, iż proboszczowie piekarscy byli równocześnie wydawcami druków muzyczno-liturgicznych zawierających pieśni maryjne, ko
lędy i pastorałki, a także inne śpiewy przeznaczone do wykonania w ramach obchodów kalwaryjskich czy różańcowych25. Pełnili oni też wiele funkcji w dziedzinie kultury muzycznej: byli mecenasami i protektorami chóru para
fialnego, organizatorami koncertów muzyki religijnej, zbieraczami pieśni pie
karskich, kustoszami instrumentu organowego oraz wykonawcami muzyki litur
gicznej w piekarskiej świątyni26.
W badanym okresie dało się zauważyć aktywność wielu innych postaci, za
równo duchownych, jak i świeckich, szczerze zatroskanych o poziom kultury muzycznej. Wśród nich poczesne miejsce zajmuje ks. prof. Romuald Rak (1920— 2003), rówieśnik Jana Pawła II (1920— 2005), kompozytor (twórca między innymi melodii litanii do MB Piekarskiej, wezwania „Matko sprawiedli
wości i miłości społecznej” oraz hejnału na odsłanianie i zasłanianie obrazu), li- turgista oraz wieloletni animator śpiewu i komentator liturgiczny piekarskich pielgrzymek stanowych27.
25 Wspomniany Karol Piekoszewski, młynarz z Brzozowic-Kamienia, pod wpływem ówczes
nego kustosza sanktuarium Matki Bożej w Piekarach Śląskich — ks. Alojzego Nepomucena Fic
ka — przygotował do druku w 1850 roku śpiewnik zawierający ponad 500 pieśni i liczący ponad 1000 stron. Kolejne wydania ukazywały się w latach 1852 i 1859, do 1904 roku ukazało się sie
dem kolejnych edycji (nakład: po 6 tysięcy każde wydanie). Podstawą opracowania był śpiewnik Mioduszewskiego. Część pierwsza zawierała: obrzędy mszy św., modlitwy poranne i wieczorne, sakramenty oraz nabożeństwo tygodniowe. Część drugą, obejmującą pieśni (dokładnie 515), po
dzielono na trzy działy: pieśni związane z rokiem liturgicznym; pieśni do Najświętszego Serca Pana Jezusa, Matki Bożej i świętych; pieśni przygodne i pogrzebowe. Zestaw modlitw, rozważań i śpiewów zawierały również tzw. książki kalwaryjskie, przygotowywane do druku przez probosz
czów piekarskich (np. K. N e r l i c h : Przewodnia Książeczka Nowej Kalwarii w Piekarach.
pertuaru ogólnopolskiego (zwłaszcza pieśni Cóż Ci Jezu damy, Przez Chrztu Świętego)28.
Wspomnieć tu należy również wiernego pielgrzyma piekarskiego i twórcę pieśni Z śląskich kopalń, pó l i hut — bpa Czesława Domina (1929— 1996)29, a także wielkiego orędownika języka esperanto i pomysłodawcę nowej notacji muzycznej, tzw. Muzilo, ks. Herberta Henryka Paruzela OMI (1913— 1977)30.
Rozpowszechnienie nowego zapisu dźwięków, żywo przyjętego w muzycznym środowisku Piekar, przerwała śmierć jego twórcy.
Podsumowanie
Konkludując badania dotyczące muzyki liturgicznej w piekarskim sanktu
arium, a także reasumując osiągnięcia tamtejszych muzyków kościelnych, często do tej pory nieznanych, należy stwierdzić, że ich działalność może stanowić wzór godny naśladowania. Zaprezentowany w niniejszym skromnym opracowa
niu dorobek piekarskiego środowiska muzycznego warto zestawić z dwoma wy
powiedziami, które łączy wspólna jedna myśl: troska o muzykę liturgiczną. Wy
powiedzi te w symboliczny sposób łączą continuum i novum w muzycznych dziejach sanktuarium piekarskiego.
Pierwsza wypowiedź zamieszczona została w „Piekarskich W iadomościach Parafialnych” z 1934 roku i nosi tytuł Dziesięć przykazań dotyczących śpiewu kościelnego. Poniżej cytuję pierwsze trzy:
Pamiętaj: 1. Podwójnie się modli, kto śpiewa,
2. Śpiew jest modlitwą, należy więc śpiewać pobożnie i z głębi duszy, 3. Wyposażył Cię Pan Bóg pięknym głosem, więc śpiewaj Jemu na chwałę31.
D ruga wypowiedź, jakkolwiek nie dotyczy bezpośrednio muzyki w piekar
skiej bazylice, to przecież w ustach Ojca św. nabrała uniwersalnego charakteru.
Są to dwa zdania z katechezy Jana Pawła II o psalmach, wygłoszonej 27 lutego 2003 roku:
28 Por. Т. T r u n k: D ziałalność kompozytorska Romana Dwornika i je g o zasługi w krzewie
niu muzyki sakralnej. Praca magisterska. W ŚSD w Katowicach 1995 (maszynopis w bibliotece W ŚSD w Katowicach); W. H u d e k : Muzyka liturgiczna w sanktuarium..., s. 105, 315— 316.
29 Ibidem, s. 322— 325.
30 Ibidem, s. 325— 328.
31 „Piekarskie Wiadomości Parafialne” 1934, nr 48, s. 3.
Najwznioślejszą (zatem) muzyką jest ta, która płynie z naszych serc. Tej właśnie harmonii Bóg oczekuje i chce ją słyszeć w naszych liturgiach32.
Przedstawione tu wypowiedzi, a także muzyczna historia sanktuarium pie
karskiego w latach 1925— 2000 pozwalają ośrodek ten uważać za miejsce szczególnej troski o muzykę liturgiczną. Dotychczasowe tendencje rozwojowe tamtejszej kultury muzyczno-liturgicznej budzą nadzieję, iż dalsze dzieje muzy
ki liturgicznej w piekarskiej bazylice stanowić będą kontynuację najlepszych tradycji, w które wpiszą się następne pokolenia oddanych i ofiarnych muzyków oraz miłośników liturgii. W ten sposób muzyka liturgiczna wykonywana
„u M atki Bożej Piekarskiej” przyczyni się do tego, iż również współczesny Śląsk można będzie nazwać „szmaragdem Europy”.
32 Jan Paweł II: Katechezy o psalmach i hymnach. „Każdy żyjący niech wychwala Pana".
„Niedziela” 2003, nr 10, s. 3.
Wiesław Hudek
Liturgical music in the Sanctuary of Our Lady in Piekary Śląskie between 1925 and 2000
S u m m a r y
The Sanctuary o f Our Lady in Piekary Śląskie has always been the place o f liturgical music.
The moment the Katowice D iocese came into existence in 1925, in line with the coronation of a picture o f Our Lady, the role o f this worship place in Upper Silesia strengthened. Liturgical mu
sic cultivated in Piekary between 1925 and 2000 covered various genres and forms. The Grego
rian chant, religious polyphony and instrumental music were performed in this church. Especially active was the church choir “Cecylia”, which honoured the most significant celebrations and state pilgrimage with its presence. The religious song, present in numerous song and prayer books, was usually performed by the congregation together with the organs or church orchestra. When it co
mes to liturgical singing and concerts on a wider scale, a significant role was ascribed to the or
gans made in 1920s and renovated as well as enlarged in 1980s. A special credit for the development o f musical religious culture in this place is given to organists from Piekary (J. Lato
cha, P. Kapłanek), and musicians creating “in the shadows o f the Sanctuary towers” (Bishop Cz. Domin, Reverend H. Paruzel, Reverend R. Rak). After all, Piekary Śląskie can be considered one o f the leading places cultivating liturgical music and widely-understood religious musical culture in Upper Silesia.
Wiesław Hudek
Die liturgische Musik im Marien Sanktuarium in Piekary Śląskie in den Jahren 1925—2000
Z u s a m m e n f a s s u n g
In dem Marien Sanktuarium in Piekary Śląskie war schon immer liturgische Musik gemacht.
Nachdem im Jahre 1925 die Kattowitzer Diözese gegründet und das Marien Gnadenbild gekrönt worden war, hat diese Marienkultstelle noch an Bedeutung gewonnen. D ie in Piekary in den Jahren 1925— 2000 gepflegte liturgische Musik umfasste verschiedene Gattungen und Formen. Es klangen hier der Gregorianische Kirchengesang, die Kirchenpolyphonie und die instrumentale Musik. Eine intensive Tätigkeit wurde damals von dem Kirchenchor „Cecilie” entfaltet, der die wichtigsten Feste und Ständepilgerfahrten begleitete. Das in zahlreichen Liederbüchern und Gebetbüchern enthaltene Kirchenlied wurde gewöhnlich von einer liturgischen Versammlung in Orgel- oder Kirchenorchesterbegleitung vorgetragen. Eine wesentliche Rolle für die gesamte Kon
zerttätigkeit und für den liturgischen Gesang haben die in den 20. Jahren gebaute und in den 80.
Jahren des 20. Jhs noch modernisierte Orgel. Für die Entwicklung der Kirchenmusikkultur im Marien Sanktuarium in Piekary haben sich besonders die dortigen Orgelspieler (J. Latocha, P. Kapłanek) und die, sich „im Hintergrund der Sanktuariumstürme” haltenden Musiker (Cz. D o
min, Bischof; H. Paruzel, Priester und R. Rak, Priester) verdient gemacht. Das Sanktuarium zu Piekary Śląskie kann also ruhig zu den wichtigsten Pflegezentren der liturgischen Musik und der Religionskultur in Oberschlesien gezählt werden.