Powszechnie wiadomo, że śpiewy religijne zachowane w „żywej tradycji”
społeczeństw katolickich poddaje się regularnym i szeroko zakrojonym bada
niom terenowym, prowadzonym przez Instytut Muzykologii Kościelnej KUL, począwszy od roku 1970. Nagrań dokonywano według przygotowanego wcześ
niej dokładnego scenariusza, penetrując parafie z niemal całej Polski. Jak po
dają liczne publikacje relacjonujące owo przedsięwzięcie, rezultatem akcji jest zgromadzenie 20 tysięcy śpiewów zróżnicowanych regionalnie.
0 nagraniach śpiewów religijnych znajdujących się w zbiorach Instytutu Sztuki wiadomości są nader skąpe. W pracach Stęszewskiego możemy przeczy
tać, że w zasadzie nie uwzględniano tego repertuaru, uwagę na temat nieznanej liczby pieśni niewydanych drukiem — plonu kilkuletniej akcji badania folkloru
— zamieszczają również w swym artykule Bolesław Bartkowski i Antoni Z oła1. Istotnie, śpiewy religijne utrwalane przez kolejne ekipy pracowników i współpracowników Instytutu Sztuki, przez wiele lat pozostawały niezidentyfi
kowane i tym samym nierozpoznane. Wstępne sklasyfikowanie repertuaru umożliwił dopiero oddzielny niepublikowany katalog, który sporządziła Kry
styna Lesień-Płachecka. Wyłoniła ona z całego zasobu nagrań archiwalnych, przechowywanych w Instytucie Sztuki PAN, około 2300 pozycji obejmujących poza śpiewami także melodie pieśni religijnych, wykonywane na instrumentach,
1 J. S t ę s z e w s k i : Uwagi o badaniu żywej tradycji polskich śpiewów religijnych. W: Stan badań nad muzyką religijną w kulturze polskiej. Red. J. P i k u l i k . Warszawa 1973, s. 113;
B. B a r t k o w s k i , A. Z o l a : Z badań nad muzycznym folklorem religijnym w Polsce. „Litera
tura Ludowa” 1987, nr 4— 6, s. 12.
oraz recytacje. Niestety, wobec braku odpowiedniej dokumentacji (protokoły do nagrań, spikerki do taśm) ostateczny rozmiar całego religijnego zespołu po
zostającego w zbiorach Instytutu Sztuki PAN można określić jedynie w przy
bliżeniu. Katalog ma formę otwartą i jest uzupełniany na bieżąco — w chwili obecnej dzieje się to przede wszystkim w trakcie przesłuchiwania nagrań archi
walnych2.
Wydaje się, że różny stopień obecności „pierwiastka religijnego”, zauważal
ny w nagraniach pochodzących z poszczególnych regionów (zwłaszcza doko
nywanych podczas powojennej ogólnopolskiej akcji zbierania folkloru), od
zwierciedlał nie tyle stopień zachowania śpiewów religijnych w pamięci wykonawców, ile sposób postrzegania folkloru muzycznego właściwy dla bada
czy współpracujących z poszczególnymi ekipami terenowymi. W iększość folk
lorystów prezentowała w owych latach tradycyjne podejście do przedmiotu ba
dań i stawiała wyraźną ostrą granicę pomiędzy, jak to określił Julian Pulikowski, „pieśniami zrodzonymi z twórczości pierwotnej”, a „przekształco
nymi przez wtórne zmiany”3. Znaczną część śpiewów religijnych zarejestrowa
nych w tych wczesnych latach zawdzięczamy więc głównie: ekipie olsztyńskiej Władysława Gębika, nagrywającej śpiewy katolickiej Warmii i protestancki re
pertuar Mazurów, zespołowi krakowskiemu, kierowanemu przez W łodzimierza Poźniaka, oraz ekipie śląsko-dąbrowskiej, działającej pod kierownictwem Józefa Ligęzy. Najmniej zaś przykładów śpiewów religijnych pochodzi z terenów obję
tych badaniami ekipy poznańskiej, a więc z Wielkopolski, Rzeszowskiego i Lu
belskiego, gdzie nacisk położono na zbieranie ludowych pieśni i melodii instru
mentalnych4.
Część materiałów archiwalnych została opracowana i opublikowana w se
riach Instytutu Sztuki PAN. Tak stało się ze śpiewami kaszubskimi5 czy nie
dawno wydanymi mazurskimi i warmińskimi. Transkrypcje tych ostatnich za
wiera 5. tom monografii Warmii i M azur6, a szczegółowe omówienie repertuaru
2 Podstawą opracowania niniejszego artykułu są przede wszystkim: niepublikowany katalog śpiewów religijnych z archiwum Instytutu Sztuki PAN, przygotowany przez Krystynę Lesień- -Płachecką, nagrania z Archiwum Fonograficznego im. Mariana Sobieskiego Instytutu Sztuki PAN (skrót na przykładach: AFM), protokoły do nagrań przechowywane w zbiorach Instytutu Sztuki PAN oraz materiały rękopiśmienne (skrót w przykładach: ZUSM).
3 J. P u l i k o w s k i : Pieśń ludowa a muzykologia. [Odbitka z „Polskiego Rocznika Muzy
kologicznego”]. Warszawa 1936, s. 5— 6.
4 Informacje na temat organizacji i działalności poszczególnych ekip terenowych akcji zbiera
nia folkloru muzycznego podaję na podstawie tekstu L. B i e l a w s k i e g o : D ziałalność Jadw igi
protestanckiego, wraz z rysem historycznym, można znaleźć w odrębnej publi
kacji7. Poza serią Polska pieśń i muzyka ludowa odwołania do zbiorów archi
walnych Instytutu Sztuki figurują w pracy Barbary Krzyżaniak o kantyczkach8, pojedyncze przykłady kolęd zamieszcza Bartmiński w antologii gatunku ludo
wego9, bardzo ciekawe studia poświęciła tekstom poszczególnych śpiewów (w tym i religijnych), funkcjonującym w ludowych obrzędach na Podlasiu, Ja
nina Szym ańska10.
W porównaniu z obszernym i konsekwentnie budowanym przez Katolicki Uniwersytet Lubelski zasobem repertuarowym, zbiór przechowywany w archi
wum fonograficznym Instytutu Sztuki jest skromny i niepełny. Na uwagę jednak zasługuje fakt, że około 1400 pozycji repertuarowych pochodzi z lat poprze
dzających podjętą na szeroką skalę akcję lubelską. Niewątpliwie dziś jedną z największych zalet kolekcji przechowywanej w zbiorach archiwalnych IS PAN jest jej „ekumeniczny” charakter, wzbogacający naszą wiedzę (choćby nawet tylko fragmentarycznie) nie tylko na temat repertuaru społeczności katolickich, ale także protestanckich i unickich. W trakcie lubelskiej akcji rejestracji repertu
aru religijnego położono nacisk na społeczności katolickie i podjęto badania w poszczególnych parafiach. Dlatego też w tamtejszych zbiorach — według in
mniej licznie reprezentowanych11. Wśród śpiewów Instytutu Sztuki z kolei, poza obszernym zasobem pastorałek i kolęd (około 1/3 zbiorów), drugi co do wielko
ści zespół tworzą ciekawe legendy, obejmujące pieśni narracyjne, apokryficzne, kolędy i historie o świętych. Poza tym wyodrębniają się, zbliżone pod wzglę
7 A. N a w r o c k a - W y s o c k a : Śpiewy protestanckie na Mazurach. Warszawa 2002.
8 Zob. B. K r z y ż a n i a k : Kantyczki karmelitańskie: rękopis z XVII wieku. Kraków 1977.
Jednocześnie autorka zastrzega, że zgromadzony w zbiorach Instytutu materiał kolędowy jest zbyt mały, by mógł posłużyć jako materiał szerszych porównań, s. 180.
9 J. B a r t m i ń s k i : Polskie kolędy ludowe. Antologia. Kraków 2002.
10 J. S z y m a ń s k a : Słowo śpiewane. Interpretacja tekstów folklorystycznych. Warszawa 2001.
11 B . B a r t k o w s k i : Polskie śpiewy religijne w żywej tradycji: style i form y. Kraków 1987, s. 153. Grupa nazywana umownie „dziadowskimi” wywołuje zresztą w różnych klasyfikacjach pewne kontrowersje. Wystarczy porównać wydanie polskich kolęd ludowych Bartmińskiego, gdzie zaklasyfikowana jako pieśń dziadowska historia o poszukiwaniu noclegu przez brzemienną Maryję Najświętsza Panienka po świecie chodziła opublikowana została w grupie kolęd bożonarodzenio
wych. Por. J. B a r t m i ń s k i : Polskie kolędy..., s. 92— 96. Podobne wątpliwości pojawiają się w odniesieniu do niektórych pieśni-legend o świętych, które swe korzenie mają w źródłach apo
kryficznych. W antologiach figurują one najczęściej w odrębnych działach, zwanych pieśniami wędrownych śpiewaków. Por. B. K r z y ż a n i a k , A. P a w l a k : Warmia..., cz. 2.
dem liczby, grupy pieśni pogrzebowych i maryjnych oraz wspomniane ju ż śpie
wy protestanckie, również gatunkowo zróżnicowane. Najskromniej przedstawia się zbiór pieśni do świętych, wielkanocnych i wielkopostnych.
Charakterystyczną cechą większości publikacji omawiających repertuar reli
gijny jest jego ścisłe rozgraniczenie wyznaniowe. Tymczasem mieszany charak
ter zasobu śpiewów przechowywanych w archiwum Instytutu Sztuki PAN skłania do podjęcia próby interesujących porównań, pokazujących nie tylko od
rębności, ale także wzajemne wpływy pomiędzy repertuarem społeczności kato
lickich i protestanckich, które — sądząc na podstawie wcześniejszych druków i rękopisów — były w przeszłości o wiele bardziej wyraziste. Zjawiska po
jawiające się na styku tych dwóch repertuarów mogą zachęcić do zadawania py
tań koncentrujących się wokół problematyki: 1) historycznej, obejmującej recep
cję najdawniejszych przekazów źródłowych w żywej tradycji; 2) funkcjonalnej, pokazującej, jaką funkcję podobne wątki tekstowe lub muzyczne (jeśli takie wy
stępowały) pełniły w społecznościach obu wyznań; 3) stylistyczno-formalnej, ukazującej różnice w kształtowaniu wybranych śpiewów. Z całego zasobu na
grań archiwalnych najlepiej rozpracowany jest repertuar protestancki, dlatego on właśnie będzie podstawą m ateriałową12, śpiewy zaś społeczności katolickich posłużą jako płaszczyzna porównawcza.
Na tle bogatego i różnorodnego repertuaru społeczności katolickich śpiewy protestanckie jaw ią się jako bardziej jednolite wyrazowo i treściowo. Choć i one koncentrują się wokół tematyki bożonarodzeniowej, jednak cały zasób pieśnio
wy zostaje zdominowany przez nowy, nieznany w tradycji katolickiej gatunek pieśni-modlitw domowych, które — zgodnie z wielowiekową tradycją — moż
na by określić pieśniami „pasterstwa domowego”. Wśród nich przeważają psal
my, oprócz pieśni porannych i wieczornych czy też wykonywanych przed i po jedzeniu pieśni stołowych. Poza tymi dwiema większymi grupami wyróżniają się także mniejsze zespoły pieśni adwentowych, pogrzebowych i wielkanoc
nych. Na podkreślenie zasługuje poza tym obecność w repertuarze protestanc
kim kilku wątków pieśni-legend, zwłaszcza tych popularnych na Warmii, pobli
skich Kurpiach i Podlasiu.
Porównania repertuaru obu wyznań dowodzą, że inaczej rozkładają się pro
porcje pomiędzy śpiewami niedokumentowanymi i zarejestrowanymi w przeka
zach pisemnych. Bardziej utrwalone w przekazach (zwłaszcza dotyczy to tek
stów) są śpiewy protestanckie, będące w dużej mierze odbiciem repertuaru propagowanego przez drukowany w Królewcu od 1741 roku Nowo wydany Kan
cjonał Pruski (zwany w literaturze przedmiotu kancjonałem mazurskim lub kan
12 W artykule wykorzystano w iele ustaleń poczynionych we wspomnianej pracy o mazur
skich śpiewach protestanckich. Zob. A. N a w r o c k a - W y s o c k a : Śpiewy... W publikacji można znaleźć również dokładniejsze opisy obrzędów i analizę repertuaru, które w niniejszym ar
tykule zasygnalizowano skrótowo w celach porównawczych.
cjonałem W asiańskiego). W repertuarze katolickim natomiast przeważają bądź te pieśni, których nie można skonfrontować ze źródłami śpiewnikowymi, bądź te określane przez hymnologów jako pozakościelne.
Ograniczenie obserwacji i porównań do materiału „udokumentowanego”, obecnego w repertuarze obu wyznań, pozwoli z jednej strony uzupełnić naszą wiedzę o recepcji tekstów oraz melodii najstarszych polskich pieśni religijnych, z drugiej zaś uchwycić najważniejsze związki i kierunki wpływów. Najdaw
niejszą warstwę repertuarową ujawnia główna grupa śpiewów (repertuar bo
żonarodzeniowy), wielu reprezentatywnych przykładów dostarczają także śpie
wy charakterystyczne dla omawianych społeczności (wielkanocne dla katolików, znaczna część śpiewanych modlitw „pasterstwa domowego” dla protestantów).