Kto sie w o - pie - kę po - da Pa - nu swe - mu a ca-łem s e r-c e m szcze-rze u - fa j e - mu Horn, Julius 1855, nr 98
/O
P
Kto się w o - pie - kę
f = № = n
Гш V Л w <"v
p= Z = = 1' II
y — h = i M
$
śm ie-le— rzec m o-że mam o-broń-ce B o - g a nie b ędzie u mnie żad-na strasz-na trw o-ga ż a d -n a — strasz-na trwo - ga
O»
w
Przykł. 3.
Pieśni pogrzebowe
Przywołane wcześniej zjawiska wskazują przede wszystkim na silne od
działywanie repertuaru katolickiego, można jednak odnaleźć sporo dowodów na zapożyczenia ze spuścizny ewangelickiej. W zbiorach archiwalnych takich świa
dectw asymilacji twórczości protestanckiej przez środowisko katolickie dostar
25 Dokładniejszego porównania wspomnianych wariantów melodycznych dokonuję w pracy o śpiewach mazurskich. Por. A. N a w r o c k a - W y s o c k a : Śpiewy..., s. 87, zamieszczam tak
że w aneksie melodie.
czają przede wszystkim pieśni pasyjne oraz pogrzebowe. W śród pieśni pasyj
nych „dobrem wspólnym” są przekłady poezji Paula Gerhardta O Haupt voll Blut und Wunden, z incipitem polskim O głowo krwią zbroczona, i śląskiego poety Johanna Heermanna Herzlibster Jesu was hast du verbrochen (O święty Jezu, có ieś Ty przewinił), wykorzystujące warianty melodii oryginalnych. Naj
więcej zaś wpływów protestanckiej twórczości zauważalnych jest w pieśniach pogrzebowych. Część tych utworów wskazał Jacek Kolbuszewski w kompen
dium wiedzy na temat tego repertuaru, kancjonałową twórczość literacką o śmierci opracowała Alina Nowicka-Jeżowa, poza tym pewną łączność mię
dzywyznaniową zasygnalizowała też Krystyna Turek, przytaczając dokumenta
cję źródłową do zebranych przez siebie pieśni pogrzebowych na Górnym Śląsku26. Jako wywodzące się z kręgów protestanckich wymieniane są najczę
ściej następujące pieśni: Pogrzebmyż to ciało w grobie, Już leżę śmiercią uśpio
ny (tekst jest prawdopodobnie przekładem pieśni królewieckiego poety Petera Hagena Ich schlaf in meinem Kämmerlein, pieśń została wydrukowana z dwo
ma różnymi tłumaczeniami w kancjonale mazurskim pod numerami 613 i 614), Już idę do grobu smutnego ciemnego. Zestawienie zarejestrowanych w zbiorach Instytutu Sztuki tekstów pieśni pogrzebowych z zapisami pieśni figurującymi w kancjonale mazurskim z roku 1744 pozwala poszerzyć tę listę o kilka innych pozycji, a dla niektórych wskazać nawet notę autorską27. Oto one: Serdecznie oczekiwam końca szczęśliwego (KP 608) — przekład utworu śląskiego poety Christopha Knolla, po raz pierwszy wydrukowany w kancjonale Piotra Arto- miusza w 1620 roku; Chrystus żywotem moim (KP 574) — anonimowa pieśń niemiecka, zapisana w kancjonale Artomiusza z 1646 roku; Wszystko dobrze, co Bóg czyni (KP 485) — pochodząca z końca XVII wieku pieśń Samuela Ro- digasta Was Gott thut, das ist wohlgetan, przełożona przez tłumaczy przygoto
wujących kancjonały królewieckie; Przyjdzie Panie zaginąć, ratunku potrzeba (KP 851) — pieśń bez incipitu niemieckiego, umieszczona w Przydatku o wesołości prawdziwej.
Niestety, nie wiemy, czy podane pieśni pełniły funkcję obrzędową w śro
dowisku mazurskich protestantów, gdyż informacje o samym obrzędzie pogrze
bu i wykorzystywanych śpiewach są nader skąpe. Z opisu zamieszczonego w kancjonale mazurskim, czyli Nowo wydanym Kancjonale Pruskim. Por. Nowo wydany Kancyo- nał Pruski zawieraiący w sobie w ybór pieśni starych i nowych w ziemie Pruskiej i Brandenbur
skiej zwyczajnych [...]. Cum Grat & Privil. S.R.M. Prussiae w Królewcu w 1744 drukował swoim kosztem Jan Henrik Hartung.
zmarłego przez całą ostatnią noc przed pogrzebem, podczas którego śpiewano pieśni najczęściej z kancjonału28. Wśród nich wymieniano przede wszystkim przekłady pożegnalnych utworów poetów królewieckich: Heinricha Alberta D o
brym ju ż boj odprawił (KP 577) oraz Petera Hagena Już sią z światem roz- stawam (KP 586). Z obszernego kancjonałowego zestawu pieśni o śmierci in
formatorzy mazurscy podczas badań terenowych prowadzonych w latach pięćdziesiątych podali jednakże tylko jedną — Chrystus żywotem moim, śmierć mi je s t korzyścią — tę, która często była wykonywana również przez indago
wanych katolików. Pieśnią tą, według informacji jednej ze śpiewaczek, rozpo
czynano wieczory modlitwy przy zmarłym.
O ile teksty pieśni pogrzebowych zaczerpniętych z kancjonałów protestanc
kich wykazują inspiracje wzorami bądź wyraźne od nich zależności, o tyle war
stwa melodyczna wydaje się całkowicie niezależna. W spomniana pieśń pogrze
bowa Chrystus żywotem moim, do której XX-wieczna księga chorałowa wydana w Królewcu drukowała melodię Melchiora Vulpiusa29, w nagraniach archiwal
nych funkcjonuje aż z czterema samodzielnymi melodiami, przy czym wariant przekazany przez protestantów jest nieznacznie przekształconą wersją oryginału.
Pozostałe zaś nie tylko nie przypominają melodii Vulpiusa, lecz znacznie różnią W ładysław Błaszczyk ur. 1907 Sługi pow. Łęczyca woj.
i łódzkie. Nagr. 1968 AFM T 2899/11
29 Choralbuch zum evangelischen Gesangbuch fü r Ost- und Westpreußen. Bearb. Kommis
sion der Provinzialsynoden. Hrsg. Königlichen Konsistorien der Provinzen Ost- und Westpreußen.
Aufl. 3. Königsberg 1909.
30 N ie można również zaobserwować związków melodycznych z wariantem funkcjonującym na Górnym Śląsku, który zarejestrowała i przytoczyła Krystyna Türek. Zob. K. T u r e k: Ludowe zwyczaje..., s. 82.
ści melodycznej społeczności katolickich w zakresie tworzenia własnych m elo
dii także do tekstów zaadaptowanych z obcych przekazów, kwestia ta wymaga jeszcze jednak bardziej wnikliwych analiz źródłowych.
Przytoczone zjawiska nie wyczerpują szerokiego tematu opracowania;
dokładniejsze prześledzenie problemu powiązań między konfesyjnych polskiego repertuaru wymagałoby z pewnością większej liczby przykładów śpiewów pro
testanckich, zróżnicowanych regionalnie. Z zasobu śpiewów protestanckich M a
zurów wybrano przede wszystkim repertuar polski, choć wiadomo, że nie mniej istotną rolę odgrywały pieśni przekładane z języka niemieckiego. Niniejsze opracowanie, przywołujące konkretne pojedyncze przykłady, miało jednak na celu przede wszystkim zasygnalizowanie problemu i wskazanie podstawowych kierunków dla dalszych penetracji.
Arieta Nawrocka-Wysocka
Religious singing of the Catholic and Protestant communities in the collection of the Institute of Arts
of The Polish Academy of Science (PAN)
S u m m a r y
The article deals with the religious songs stored in the phonographic archive o f the Institute o f Arts o f the Polish Academy o f Science selected from the store o f the archive recordings by Krystyna Lesień-Płachecka, and incorporated into an unpublished catalogue o f approximately 2300 titles (melodies o f the religious lieder played on the instruments and recitations included).
In comparison to the vast store o f the repertoire gathered by Katolicki Uniwersytet Lubelski, the store o f the Institute o f Arts is small and incomplete. What is emphasized, however, is the fact that about 1400 titles derive from the time-period prior to the wide-scale Lublin action. One o f the greatest assets o f the collection in question is its ecumenical nature, enriching our knowledge not only about the repertoire o f the Catholics but Protestants and Uniats as well. A mixture o f the songs stored in the archive o f the Institute o f Arts o f the Polish Academy o f Science, gives rise to interesting comparisons showing not only the differences but also interconnections between the Catholic and Protestant repertoire. As the Protestant repertoire is the richest one, it constituted the material basis. The Catholic songs, on the other hand, were used on the comparative level.
The phenomena appearing at the meeting o f these repertoires generate the questions o f the historical nature, covering the reception o f the oldest source texts in the living tradition, the func
tional nature, showing the role similar textual or musical themes (if any) played in the community o f both the Catholics and Protestants, stylistically-formal nature, indicating the differences in shaping selected songs. The Protestant songs, especially the texts, being a reflection o f the reper
toire propagated by Nowo wydany Kancjonał Pruski (1741), are more deeply rooted in the written tradition. What prevails in the Catholic repertoire, however, are the songs which do not appear in the songbook texts or are labeled the outside-church ones by hymnologists. The greatest number o f melodic connections can be noticed in the Christmas and Easter repertoire. A different tradi
tion o f psalm singing, which has an influence on both the musical style and functions o f the psalms, can be observed in the case o f the Catholic and Protestant Church. The Protestants
treated Jan Kochanowski’s translation o f psalms as musical prayers celebrated individually or in
Der Kirchengesang der katholischen und evangelischen Gemeinschaften in den Sammlungen des Instituts für Kunst
der Polnischen Akademie der Wissenschaften (PAN)
Z u s a m m e n f a s s u n g
Das Thema der vorliegenden Monografie sind die, im phonografischen Archiv des Instituts für Kunst PAN aufbewahrten Kirchenlieder. Aus der ganzen Sammlung der archivalischen Auf
nahmen hat Krystyna Lesień-Płachecka einen etwa 2300 zählenden, zur Zeit noch nicht veröffentlichten Katalog von Kirchenliedern und der von verschiedenen Musikinstrumenten be
gleiteten Melodien oder Rezitationen gemacht. Verglichen mit den immer wieder bereicherten und konsequent ergänzenden Sammlungen der Katholischen Universität zu Lublin ist die Samm
lung des Instituts für Kunst viel bescheidener und unvollständig. Es ist aber beachtenswert, dass das Institut über etwa 1400 Repertoirepositionen verfügt, die viel älter sind, als die in Lublin ge
sammelten. Einer der größten Vorteile der oben genannten Kirchensammlung ist ihr ökumeni
scher Charakter — sie vervollständigen unsere Kenntnisse vom Kirchengesang nicht nur von katholischen, sondern auch evangelischen und unierten Gemeinschaften. Differenzierter Charak
ter des im Archiv des Instituts für Kunst PAN aufbewahrten Kirchenliedersammlungen ermögli
cht interessante vergleichende Forschungen, deren Ziel ist es, nicht nur Unterschiede sondern auch Wechselbeziehungen zwischen dem Repertoire der katholischen und evangelischen Gemein
schaften zu zeigen. D ie Aufnahmen der evangelischen Kirchenlieder sind am besten ausgearbeitet worden, deshalb dienten sie als eine Grundlage der durchgeführten Forschungen; die Kirchenlie
der der katholischen Gemeinschaften dagegen sollten der Vergleichsanalyse dienen.
Die Begegnung von zwei Kirchengesangarten zieht nach sich Fragen, die folgende Probleme betreffen: 1. historische — die Rezeption von der ältesten Tradition; 2. funktionale — die Rolle der ähnlichen Text- oder Musikfäden in den beiden konfessionellen Gemeinschaften; 3. stilis
tisch-formelle — unterschiedlicher Entstehungsprozess der ausgewählten Lieder. Evangelischer Kirchengesang, der dem vom Neu veröffentlichten Preußischen Kirchengesangbuch (1741) ver
breiteten Repertoire entsprach, hat sich in der Tradition am besten eingebürgert. Im katholischen Repertoire dagegen überwiegen Lieder, die in Gesangbüchern nicht vorhanden oder von Hymnen
dichtern als außerkirchlich bezeichnet sind. Die meisten melodischen Ähnlichkeiten lassen sich
bei Weihnachtsliedern oder Ostemliedern beobachten. Anders werden dagegen in beiden Kirchen Psalmen gesungen, was mit verschiedenen Funktionen der einzelnen Psalmen verbunden ist. Die evangelische Gemeinschaft betrachtete die Übertragungen der Psalmen von Jan Kochanowski als selbständig oder im Familienkreis, in Morgen- oder Abendstunde gesungene Gebete. Die Katholi
ken dagegen haben ihre Psalmen vor allem in der Kirche als Vesper oder Gebete für abgeschie
dene Seelen in Psalmentönen zum Vortrag gebracht.
D ie Archivsammlungen zeugen davon, dass sich katholische Kreisen den evangelischen Mu
sikwerken leicht anglichen. Das betraf besonders Passions- und Grablieder, darunter die Übertra
gungen der Dichtungen von Paul Gerhardt O, Haupt voll Blut und Wunden und von Johann Heermann Herzliebster Jesu, was hast du verbrochen, die verschiedene Varianten der originellen Melodien ausnützten. A lle vom Institut für Kunst gesammelten Texte der Grablieder wurden mit dem masurischen Kirchengesangbuch verglichen, was die Liste der gemeinsamen Lieder um wei
tere Positionen erweitern und in manchen Fällen auch eine Autorenanmerkung angeben ließ. Den evangelischen Quellen wurden vor allem Texte entnommen, was davon zeugen sollte, dass katho
lische Gemeinschaft eher die eigene Musik zu fremden Texten schrieb. Das Problem sollte aber noch genauer untersucht werden.