Batrachomyomachia, czyli Wojna żabio-mysia (czy, jak chce Włodzi-mierz Appel, mysio-żabia), należy do grupy tekstów określanych, ze względu na pastiszowy charakter, jako poematy heroikomicz-ne (heroi-comic, mock-heroic, mock-epic)28, ze względu na bohate-rów, jako poematy zwierzęce (beast epics), albo po prostu pajgnia (παίγνια)29 – z racji błahej i niepoważnej treści. Treść ta przed-stawia się następująco: mysz, szlachetnie urodzony Zwędziokru-szek30 (Ψιχάρπαξ), zdoławszy umknąć łasicy (γαλέα), nachyla się nad stawem, żeby ugasić pragnienie, i spotyka tam żabiego króla (βασιλεύς) – Nadmi gębę (Φυσίγναθος). Przedstawiciele tych od-miennych gatunków dyskutują na temat różnic w jadłospisie i na-turze myszy i żab, używając doskonale homeryckich sformułowań.
Zwędziokruszek decyduje się przyjąć zaproszenie do zwiedzenia stawu na grzbiecie Nadmigęby. Wycieczkę przerywa pojawienie się węża wodnego, na widok którego żabi król, niepomny na mysiego pasażera, daje nura pod wodę i „unika kery posępnej”
(ἀλεύατο κῆρα μέλαιναν). Dla Zwędziokruszka oznacza to nie-uniknioną śmierć w „odmętach stawu” (βάθος λίμνης) i ostatnim tchem poprzysięga Nadmigębie mysią zemstę. Na tę nie trzeba długo czekać: po krótkiej przemowie ojca nieszczęsnego Zwę-dziokruszka, który przyznaje, że zniewaga ze strony żab dotknęła wprawdzie tylko jego i jego rodzinę, ale do wojny z mieszkańcami stawu zachęca całą mysią społeczność, myszy zbroją się – w strąki bobu, łupiny grochu, skóry zdarte z łasicy, igły i lampy. Na wieść o tym, przekazaną przez mysiego posłańca, uzbroiły się i żaby –
28 Termin powstał w siedemnastym wieku, po raz pierwszy użyty zos-tał przez Alessandro Tassoniego jako podtytuł (poema eroicomico) dla wydanego w 1622 roku utworu La secchia rapita – Wiadro porwane.
29 Termin używany już przez starożytnych, zob. np. żywoty Homera, takie jak: Vita Herodotea, w. 334 czy Vita Proculea, w. 5 w: Vitae Homeri.
30 Imiona bohaterów Batrachomyomachii przytaczam za przekładem Wło-dzimierza Appela, zob.: W. Appel: Homeriká, ss. 246–257. Wszystkie fragmenty Batrachomyomachii podaję również w przekładzie Appela.
w różnego rodzaju liście. Do akcji wkraczają bogowie, nie chcą się jednak angażować po żadnej ze stron – Atena odmawia pomocy tak myszom, argumentując swoją do nich niechęć szkodami, jakie wyrządzają w jej świątyni, jak i żabom, które nie dają bogom spać, całą noc rechocząc. Zniechęca też do pomocy innych bogów, bo jeszcze ktoś mógłby zostać zraniony w walce. Jednak kiedy prze-waga myszy stała się wyraźna i żabia zagłada nieomal przesądzona, litość zdjęła Zeusa Kronidę, który chce wysłać w sukurs żabom Atenę i Aresa. Hera zwraca mu jednak uwagę, że sytuacja jest kry-tyczna i wymaga czegoś więcej – pomocy wszystkich bogów albo przynajmniej gromu Zeusa, który ten posłusznie ciska między wal-czące płazy i gryzonie. Myszy nic sobie z tego nie robią i szarżują jeszcze odważniej. Wtedy „ojciec ludzi i bogów” (πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε) wysyła żabom posiłki – kraby, które ostrymi szczypcami ćwiartują myszy i te uciekają w popłochu. „A właśnie chowało się słońce – tak więc skończyła się wojna dzień jeden tylko trwająca” – brzmią ostatnie słowa poematu. Tekst bardzo wyraźnie nawiązuje do poematów Homera, zwłaszcza Iliady, zarówno na poziomie ję-zykowym (formuły, wyrażenia, czasem całe wersy wzięte z eposu), strukturalnym (mowy wodzów, opisy zbrojenia się wojsk, zebrania bogów i ich ingerencja w losy walczących, „przewagi” poszcze-gólnych bohaterów), a także aluzji w treści poematu do wydarzeń spod Troi – np. przyznanie Żarłochleba, że tylko on jeden ucierpiał z powodu żab, ale wszystkie myszy pójdą z jego powodu na wojnę, jest prawdopodobnie aluzją do przyczyny wojny trojańskiej, jaką miało być uprowadzenie Heleny (ucierpiał jeden tylko Menelaos).
Iliada jest zatem hipotekstem dla Batrachomyomachii. Podobnie jak inne poematy heroikomiczne Wojna żabio-mysia wchodzi ze swoim hipotekstem w relację, którą Genette definiuje najpierw jako (trzecią) formę parodii, dla której „właściwe jest przedstawianie stylem epickim (wysokim) tematu niskiego i śmiesznego”31, a
na-31 G. Genette: Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, s. 331 / G. Genette:
Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia2014, s. 18. Zob. też: ibidem, s. 332 / ibidem2014, s. 18: „pierwsza z owych form jest wszakże wynikiem zastosowania tekstu wznio-słego, zmodyfikowanego lub nie, do tematu innego, zazwyczaj pospolitego;
dru-stępnie doprecyzowuje, różnicując tę relację od parodii i nazywa-jąc „szarżą (charge), a nie parodią, jak dotąd – pastisz satyryczny, […] a pastisz heroikomiczny jest tylko jedną z jej odmian”32. Oma-wiając heroikomiczność jako taką, Genette dodaje: „ten gatunek zo-stanie nazwany (dużo) później poematem heroikomicznym, który jest szczególnym przypadkiem pastiszu, a raczej karykatury (bo cechy stylistyczne są w nim zarazem wyolbrzymione i deprecjono-wane przez „niewłaściwe” ich stosowanie, a więc podwójnie ośmie-szane), i do którego zaliczały się już na pewno dzieła wymieniane przez Arystotelesa jako parodie: Margites, Deiliada etc.”33. Szarża, a także karykatura, ma wciąż funkcję satyryczną (parodia), ale strukturalnie tworzy relację naśladowania (imitation). Funkcji saty-rycznej odmawia Batrachomyomachii Reyes Bertolín Cebrián, który stara się dowieść, że poematy zwierzęce (beast epics) są gatunkowo różne od parodii34, ponieważ ich prymarnym celem jest edukacja w duchu wartości przedstawionych w Iliadzie. Bertolín Cebrián
ga – wynikiem transpozycji jakiegoś tekstu wzniosłego do stylu pospolitego; trze-cia – rezultatem zastosowania stylu wzniosłego, na ogół stylu epopei lub epopei homeryckiej, a nawet – jeśli takie uszczegółowienie ma jakiś sens – konkretnego dzieła Homera (Iliady) do tematu pospolitego lub nieheroicznego. W przypadku pierwszym „parodysta” odwraca [tourne] tekst od jego przedmiotu, modyfikując ów tekst o tyle tylko, o ile jest to konieczne; w drugim – całkowicie transponuje tekst do innego stylu, pozostawiając jego przedmiot nienaruszonym w takim stopniu, na jaki pozwala owa transpozycja stylistyczna; w trzecim – zapożycza od niego styl, aby jego środkami stworzyć tekst mówiący o innym, najczęściej antytetycz-nym przedmiocie. Etymologicznie grecka parōdia i łacińska parodia odpowiadają pierwszemu z tych znaczeń oraz – w sensie nieco bardziej przenośnym – drugiemu;
empirycznie (jak się zdaje) – trzeciemu”.
32 Ibidem, s. 349 / ibidem2014, s. 31.
33 G. Genette: Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia2014, s. 145. Arystoteles nie wymienia Batrachomyomachii, kiedy pisze o parodii, ponieważ – najprawdopo-dobniej – tekst ten jeszcze wtedy nie istniał. Genettte wyraża opinię, wedle której
„można przypuszczać, że gdyby Arystoteles ją poznał, to wymieniłby ją pośród innych parodiai, lecz milczenia Poetyki na jej temat nie można traktować jako niezbity dowód na to, iż powstała później”, zob.: ibidem, s. 144.
34 Skrajnie różne opinie literaturoznawców na temat poematu heroikomicz-nego i tego, czy jest on dewaloryzacją, czy przeciwnie – „malowniczym i poetyckim naśladowaniem”, przedstawia Genette w rozdziale dotyczącym heroikomiczności, por.: ibidem, ss. 148‒150.
stwierdza, że w przeciwieństwie do parodii poematy zwierzęce nie są wyrazem buntu przeciwko tradycyjnej edukacji – „tym, co odróżnia Batrachomyomachię od parodii, jest fakt, że nie kwestio-nuje ona heroicznych wartości, ale podtrzymuje je, transformuje i adaptuje do gustów młodszej publiczności. Batrachomyomachia przedstawia bitwy żab i myszy w poniekąd homeryckim stylu, ale zdaje się, że nie ma w niej intencji do degradowania bohate-rów. […] Batrachomyomachia mogła być literaturą dla dzieci i służyć jako wprowadzenie do przyjemności, jaką daje lektura epiki, oraz kształcić je w poszanowaniu dla niej, bez kwestionowania epickich wartości”35. Czy Batrachomyomachia w założeniu swego autora kpi z wartości epickich, czy też, jak chce tego Bertolín, wręcz przeciw-nie, stanowi ich emanację i obronę? To pytaprzeciw-nie, na które nie da się odpowiedzieć, zwłaszcza nie znając czasu powstania poematu.
Wojna mysio-żabia, wraz z innymi drobiazgami (pajgnia), od cza-sów starożytnych przypisywana była Poecie. Nie oznacza to jednak, że powstała w tym samym czasie, co Homerowe poematy, przeciw-nie, wiadomo dzisiaj, że Batrachomyomachia nie została skompono-wana wcześniej niż w piątym wieku przed Chrystusem, z dużym prawdopodobieństwem można czas jej powstania umiejscowić w okresie hellenistycznym, a być może nawet w pierwszym wie-ku naszej ery36. Pierwsze testimonia mówiące o Batrachomyomachii (jako utworze Homerowym lub przypisywanym Poecie) pochodzą z drugiego wieku, a analiza językowa i metryczna nie daje konkret-nych rezultatów. Podobieństwo wyrażeń znajdujących się w inwo-kacji Batrachomyomachii (ww. 2–3) i fragmencie Kallimacha 1.2137 skłoniło niektórych uczonych do umiejscowienia daty powstania poematu w czasach aleksandryjskiego poety. Utwór, w którym
35 R. Bertolín: Comic Epic and Parodies of Epic, s. 96.
36 H. Wölke: Untersuchungen zur Batrachomyomachie, ss. 1–84, por. także:
K. Gutzwiller: A Guide to Hellenistic Literature, s. 133 (która sugeruje czasy pano-wania Augusta); inaczej: A. Lesky: Geschichte der griechischen Literatur, s. 471.
37 Batrachomyomachia: ἀοιδῆς ἥν νέον ἐν δέλτοισιν ἐμοῖς ἐπὶ γούνασι θῆκα –
„tej pieśni, com na tabliczkach go [wers] właśnie zapisał, gniotąc kolana”; Kallimach:
καὶ γὰρ ὅτε πρώτιστον ἐμοῖς ἐπὶ δέλτον ἔθηκα γούνασιν – „gdy pierwszy raz położyłem na kolanach tabliczkę”.
Kallimach pisze o myszach, a właściwie o pułapce na myszy, ma swoje echa także w Batrachomyomachii38, kiedy Żarłochleb w swojej krótkiej przemowie mówi, jak zginęły jego dzieci (ww. 112–119):
εἰμὶ δ’ ἐγὼ δύστηνος ἐπεὶ τρεῖς παῖδας ὄλεσσα.
καὶ τὸν μὲν πρῶτόν γε κατέκτανεν ἁρπάξασα ἔχθιστος γαλέη, τρώγλης ἔκτοσθεν ἑλοῦσα.
τὸν δ’ ἄλλον πάλιν ἄνδρες ἀπηνέες ἐς μόρον εἷλξαν καινοτέραις τέχναις ξύλινον δόλον ἐξευρόντες, ὃ τρίτος ἦν ἀγαπητὸς ἐμοὶ καὶ μητέρι κεδνῇ, τοῦτον ἀπέπνιξεν Φυσίγναθος ἐς βυθὸν ἄξας.
Smętny jest los mój, zaprawdę, gdyż synów trzech utraciłem!
Najpierw łasica podstępna zabiła mi pierworodnego, znienawidzona, kiedy przy norce onego dopadła.
Srodzy ludzie drugiego z kolei mi syna zgubili
świeżo wynalezionym sposobem, drewnianym podstępem, który nazwali pułapką – okrutna to zguba dla myszy.
Tego zaś, który najdroższy był dla mnie i matki czcigodnej, tego żaba, na głębię wywiódłszy, zła, utopiła.
Jeśli poemat o pułapce na myszy Kallimacha można uznać za do-wód na nowość tego wynalazku39, to nazwanie go „świeżo wyna-lezionym sposobem” sugerowałoby, że kompozycja obu utworów miała miejsce mniej więcej w tym samym czasie, co sytuowałoby Batrachomyomachię w czasach hellenistycznych. Byłby to zatem moment, w którym świat wartości epickich nie był uznawany
38 Callimachus, Aetia, fragment 177, ww. 16–17, zob. rozdz.: „Wojna kota z myszami. Zwierzęce alegorie w literaturze greckiej”.
39 Sprawa może dotyczyć konkretnego „modelu” pułapki, ponieważ sama w sobie nie mogła być nowością ani w czasach hellenistycznych, ani dużo wcześniej, różnego rodzaju zasadzki na kłopotliwe gryzonie datowane są nawet na drugie i trzecie tysiąclecie przed naszą erą, zob.: D. Drummond: Mouse Traps. A Quick Scamper through their Long History, s. 13.
za kanoniczny i „oficjalny” w tym znaczeniu, w jakim chce go widzieć Bertolín Cebrián, argumentując za szkolnym i tym sa-mym właśnie „oficjalnym” charakterem Batrachomyomachii. Ba-dacz zakłada bowiem, że tekst ten powstał, aby promować epickie wartości. Jednak podobieństwo do utworów Kallimacha nie roz-strzyga o datacji utworu, a mnogość interpolacji, jakie ten krótki tekst zawiera, każe bardzo ostrożnie podchodzić do bazowania na pojedynczych stwierdzeniach – wiele mogło zostać dodanych znacznie później. Same interpolacje są natomiast bardzo ciekawym aspektem Batrachomyomachii, który może sporo powiedzieć zarów-no o jej powstawaniu (celowo używam czasownika w formie nie-dokonanej), jak i o jej recepcji, która z punktu widzenia obecnego studium jest znacznie istotniejsza niż próba ustalenia pierwotnych funkcji tekstu. Wątpliwości co do przynależności Batrachomyoma-chii do gatunku parodystycznego wyrażał też autor monografii poświęconej poematowi, Hans-Jörg Wölke, uznając samo prze-mieszanie porządków (wysokiego z niskim) za niewystarczające dla definitywnego nazwania tekstu parodią. Wölke analizuje tekst Wojny żabio-mysiej w ujęciu imitacji schematu epickiego40 – struk-tura poematu heroikomicznego oparta jest na typowych dla epiki elementach, takich jak: śmierć bohatera, lament, mowa posłańca, organizowanie / przegląd wojsk, monologi, zebrania, przemowa szanowanego starca, aparat bogów41.
Tę samą strukturę zaobserwować można w innym, zachowa-nym jedynie fragmentarycznie, heroikomiczzachowa-nym poemacie zwie-rzęcym, którego bohaterowie byliby protoplastami tych z Katomy-omachii Teodora Prodromosa – w hellenistycznej GaleomyKatomy-omachii42. Trudno stwierdzić, czy poemat ten był w Bizancjum znany. Do naszych czasów zachował się jedynie na papirusie (Michigan inv. 6946, Fajum), z drugiej strony w tekście Prodromosa pojawiają się stwierdzenia mogące świadczyć o świadomości istnienia tego
40 H. Wölke: Untersuchungen zur Batrachomyomachie, s. 132 i nn.
41 „Schemat epicki” omawia W. Arend: Die typischen Szenen bei Homer, ss. 54 i nn., 116 i nn.
42 K. Gutzwiller: A Guide to Hellenistic Literature, s. 133.
(lub innego o tej samej tematyce) utworu43. Zachowana treść Ga-leomyomachii rozpoczyna się historią mysiego bohatera – Triksosa („Piszczyka” – w przekładzie Appela), który przewodzi mysim zastępom w walce z łasicą. Triksos ginie w szponach łasicy i „nie dane mu było powrócić do ziemi ojczystej”. Opłakuje go żona, przedstawiona w wersie 7: τοῦ δὲ καὶ ἀμφιδρυφὴς ἄλοη<ος> οἴκο`ι´
ἐλέλειπτο, który jest niemal dosłownym cytatem z Iliady (B 700), gdzie czytamy o żonie Protesilaosa, pierwszego bohatera, który zginął pod Troją. Żona Triksosa, piszczącej myszy, podobnie jak żona Homerowego bohatera, jest ἀμφιδρυφής – podrapana na obu policzkach, czym obie protagonistki dają wyraz rozpaczy po stracie męża-bohatera. Historia Protesilaosa i Laodemii była też te-matem jednego z poematów cyklicznych, który następnie posłużył Eurypidesowi jako wzór dla tragedii Protesilaos, niewykluczone, że i ten utwór był inspiracją dla twórcy Galeomyomachii. Nawiąza-nie do Eurypidesa pojawia się kilka wersów dalej, kiedy zdener-wowana żona Triksosa spotyka posłańca, który słowami tragika obwieszcza jej śmierć męża: „Zginął Piszczyk, ów nieskazitelny w walkach wojownik”44. Lamentującą mysz posłaniec napomina, by powściągnęła emocje, tyle w każdym razie można wnioskować z bardzo źle zachowanego fragmentu. W następnej scenie czytelnik dowiaduje się, że Hermes opuszcza ucztujących bogów i udaje się do swojej wędzarni fig – opisy jedzenia zdają się być w tym gatun-ku szczególnie istotne i atrakcyjne – w której najpewniej odbywa się zebranie myszy, znanych szabrowników miejsc tego rodzaju.
Myszy grupują wojska w niedalekiej winnicy, co spostrzega łasica, która wyraża zdziwienie i obawę: czy może to Ares szykuje dla niej wojenne zagrożenie? Monologiem łasicy kończy się pierwsza kolumna zachowanego tekstu. Początek drugiej jest mocno uszko-dzony, możliwe do odczytania fragmenty mówią o zebraniu myszy, z których niektóre są z Pylos i Sparty – najprawdopodobniej jest to
43 Są one jednak na tyle nierozstrzygające, że nie mogą podtrzymać hipotezy, jakoby utwór ten był w Bizancjum znany (zob. poniżej).
44 Na temat powiązań tych fragmentów z tragedią zob.: H. Schibli: Fragments of Weasel and Mouse War, ss. 3 i 20, przyp. 14.
część parodii katalogu okrętów. W ostatnim zachowanym uryw-ku pojawia się szanowana starsza mysz, Myleus, która wygłasza przemowę na kształt mowy Nestora.