Batrachomyomachia i Galeomyomachia wykazują duże podobień-stwa w traktowaniu tematu zwierzęcych potyczek, można więc zakładać wzajemne inspiracje, jednak trudno powiedzieć, który z tych tekstów uznać należy za inspirujący, a który za inspiro-wany. Jedyną wskazówką może być wers 128 Batrachomyomachii, w którym zbrojące się myszy używają do wyrobu pancerzy skóry zdartej z łasicy: θώρηκας δ’ εἶχον καλαμοστεφέων ἀπὸ βυρσῶν, οὓς γαλέην δείραντες ἐπισταμένως ἐποίησαν. Mogłoby to ozna-czać, że wcześniej odbyła się wojna, w której łasica poległa. Nie znamy zakończenia Galeomyomachii, a obawy, jakie wyraża łasica widząca zebranie myszy, mogą sugerować, że wygrana silniej-szego wcale nie jest taka pewna. Pewna niestety nie jest również i ta poszlaka, bo rzecz może dotyczyć hipotetycznej walki myszy z łasicami, inspirowanej bardziej naturą niż konkretnym teks-tem literackim. Ustalenie pierwszeństwa którejś ze zwierzęcych epopei nie jest jednak szczególnie istotne dla obecnego studium.
Ważniejsze jest, że samo istnienie tych dwóch poematów, powsta-łych najpewniej w podobnym czasie, dowodzi, że miała wtedy miejsce praktyka „przepisywania” epiki na niższe rejestry tre-ści. Eposy Homera od zawsze były częścią programu szkolnego, a w czasach hellenistycznych studia nad nimi przybrały wymiar niezwykłej intensywności45. Nic więc dziwnego, jeśli w tym sa-mym czasie uzdolnieni uczniowie czy może nawet dorastający
45 T. Morgan: Literate Education in the Hellenistic and Roman Worlds; R. Cri-biore: Gymnastics of the Mind.
poeci zabawiali się układaniem „bajek” w języku Poety. Słowa
„bajka” używam tutaj nie tylko z uwagi na fantastyczny i trochę trywialny wymiar treści poematów, ale też celowo nawiązując do gatunku starożytnej bajki – obie zachowane zwierzęce epopeje wykorzystują bowiem motywy znane z tak zwanych bajek Ezopa.
Omawiana w poprzednim rozdziale bajka 174 o wojnie myszy z łasicami znajduje swoje odbicie w Galeomyomachii – wprawdzie w zachowanej części poematu dowiadujemy się o jednej tylko łasicy, wydawca tekstu nie wyklucza jednak, że poemat mógł równie dobrze traktować o całej armii łasic, tak jak to ma miej-sce w bajce. Także rozróżnienie na myszy wiejskie i miejskie, po-jawiające się w Galeomyomachii w wersach 52–53: οὔτε γὰρ εἰς πλίνθους οὔτ’ εἰς ὀροιφὴν ἀνέβαινον, | ἀλλ’ ἐν ἀρουραίοις πεδίοις ἐνέμοντο καὶ ὕλαις („a one ani do domostw ceglanych, ni dachem pokrytych, nie zachodziły, ale na polach i w lasach mieszkały”) wydaje się echem popularnej bajki o myszy miej-skiej i myszy wiejmiej-skiej (Fabulae Dosithei 16: Μῦς ἀρουραῖος καὶ μῦς ἀστικός). Również Batrachomyomachia wykorzystuje mo-tyw znany z ludowych podań, to jest bajki 302 (i 12 w Fabulae Dosi thei). Bajka przedstawia mysz, która zaprosiła żabę do siebie, żeby pokazać jej pożywienie, które jedzą myszy. Żaba domaga się rewizyty i „przewozi” mysz na grzbiecie po stawie, w któ-rym ta ostatnia, rzecz jasna, tonie. Na koniec kania, która obser-wowała zajście, pożera zdruzgotaną żabę. Bohaterowie bajek są jednak anonimowi, ich symboliczność wyklucza indywidualizm.
Autorzy heroikomicznych poematów nadali swoim zwierzęcym bohaterom, których przygody zaczerpnęli z bajek, imiona godne protagonistów Arystofanesa. I rzeczywiście, poematy zwierzęce wykazują pewne podobieństwa do komedii (tak zresztą czasami nazywane, zob. podrozdz.: „Transmisja tekstu: manuskrypty i wy-dania”), a być może nawet czerpią i z niej niektóre rozwiązania, jak chociażby zakończenie Batrachomyomachii, w którym pojawiają się kraby, będące chyba aluzją do tych, które kończą Arystofanesowe Osy – w jednym i drugim przypadku zabawne (a w Batrachomy-omachii dodatkowo groźne) skorupiaki to swego rodzaju deus ex
machina46. Epos, bajka, a nawet komedia byłyby zatem architeks-tami dla zwierzęcych epopei, z których jedna, Batrachomyomachia, zrobiła zawrotną karierę w programie nauczania, przynajmniej od dziewiątego do szesnastego wieku47. Prawdopodobnie obec-na w nim była już wcześniej, jeśli nie od samego początku, tj. od momentu powstania. W Vitae Homeri pojawiają się informacje, rzecz jasna historycznie nieweryfikowalne, że Poeta skompono-wał swoje pajgnia, w tym Batrachomyomachię, kiedy zajmoskompono-wał się nauczaniem dzieci na Chios, a zatem już w czasie powstawania Żywotów (pierwsze z nich datowane są na drugi wiek przed Chry-stusem), eposy zwierzęce kojarzone były z dydaktyką48, jak na przykład w Vita Pseudo-Herodota (rozdz. 24): ἔπειθέ τε αὐτὸν μένειν καὶ τῶν παιδίων ἐπιμέλειαν ποιέεσθαι∙ ἦσαν γὰρ τῷ i zatroszczył się o jego dzieci. Chiota ten miał bowiem dorastających synów, więc powierzył mu ich kształcenie. I [Homer] tym się zajął.
46 Bertolín sugeruje, że, odwrotnie, obecność krabów w zakończeniu Os Arystofanesa należy widzieć jako możliwą paralelę do innych, niezachowanych eposów zwierzęcych, które, podobnie jak Batrachomyomachia, kończą się interwencją krabów, zob.: R. Bertolín: Comic Epic and Parodies of Epic, s. 107. Przyjmując, że Batrachomyomachia powstała później niż komedie Arystofanesa – a do tego się skła-niam – naturalne wydaje się założenie, żeby widzieć raczej w rozwiązaniu Wojny mysio-żabiej nawiązanie do abstrakcyjnego konceptu komediopisarza.
47 Na temat losów Batrachomyomachii jako tekstu szkolnego (i nie tylko) zob.: C. Carpinato: La fortuna della Batrachomyomachia dal IX al XVI sec.
48 Homerowi przypisywano więcej eposów zwierzęcych, na przykład Pseu-do-Herodot wspomina też o Psaromachii – Bitwie szpaków (Vita Herodotea, rozdz. 24:
Βατραχομυομαχίαν καὶ Ψαρομαχίην), a Hezychiusz, który przedstawia stosunko-wo obszerny katalog utstosunko-worów przypisywanych Poecie, wśród zwierzęcych epopei wymienia ponadto Arachnomachię – Wojnę pająków i Geranomachię – Wojnę żurawi (rozdz. 6, 43–48: ἀναφέρεται δ’ εἰς αὐτὸν καὶ ἄλλα τινὰ ποιήματα∙ ᾿Αμαζονία,
᾿Ιλιὰς μικρά, Νόστοι, ᾿Επικιχλίδες, ᾿Ηθιέπακτος ἤτοι ῎Ιαμβοι, Μυοβατραχομαχία,
᾿Αραχνομαχία, Γερανομαχία, Κεραμίς, ᾿Αμφιαράου ἐξέλασις, παίγνια, Σικελίας ἅλωσις, ᾿Επιθαλάμια, κύκλος, ὕμνοι, Κύπρια).
A przebywając w Bolissos u Chioty, ułożył tutaj Kekropów i Wojnę żabią, także Bitwę szpaków, Po siedmiokroć strzyżoną [kozę(?)] i Chi-chotki oraz wszystkie inne utwory o charakterze żartobliwym”49).
Jeszcze w szóstym wieku po Chrystusie o Batrachomyomachii czy-tamy w żywocie Homera pióra Hezychiusza z Miletu, by następ-nie stracić ją z oczu aż do dziewiątego wieku – czasy siódmego i ósmego stulecia określane są mianem „Wieków Ciemnych”, bo też nasza wiedza o tym, jak wyglądało wtedy intelektualne ży-cie Konstantynopola, jest mocno niejasna. Jedyna informacja, jaką posiadamy, pochodzi z zachowanych prac diakona i gramatyka Jerzego Chojroboskosa (wczesny dziewiąty wiek), który układał program nauczania dla mniej i średnio zaawansowanych uczniów i wspomina także o Batrachomyomachii50. Nawiązania do tekstu poematu można znaleźć w Żywocie Teofanesa Wyznawcy ułożonym przez Metodiusza (wiek jedenasty) oraz w liście Ignacego Diakona do chartofylaksa Nikefora – Ignacy porównuje ataki retoryczne do walki żab z myszami i dla zatarcia wątpliwości, o jaką walkę chodzi, cytuje ponadto fragment z Batrachomyomachii (w. 159)51. Wśród adresatów listu Ignacego znajduje się również wspomniany Metodiusz, można więc uznać, że tekst Batrachomyomachii stano-wił rodzaj kodu pomiędzy uczonymi. Jasne jest zatem, że poemat musiał być znany, jeśli nie powszechnie, to przynajmniej w krę-gach osób lepiej wykształconych. W kolejnych stuleciach Batracho-myomachia była bez wątpienia utworem niezwykle popularnym, a na tę popularność największy wpływ miał jej użytek szkolny.
O popularności świadczy ogromna liczba zachowanych rękopisów
49 Przekład za: W. Appel: Homeriká, s. 78.
50 Choeroboscus, Prolegomena et scholia in Theodosii Aleksandrini canones, 139, 4.
51 The Correspondence of Ignatios the Deacon, nr 41: Σὺ μὲν οἴει διὰ σιγῆς θορυβεῖν ἡμᾶς ὡς σκολιώδεις καὶ τῆς Ἡρακλείδου Λέσχης ἐργάτας∙ ἡμεῖς δὲ λόγον εἰδότες ἔστιν ὅτε κρείττονα σιωπῆς, ὧδέ πως ἀποκρινούμεθα, ὡς εἰ μὴ φθέγξαιο συνήθως καὶ τὰς αἰσθήσεις ἡμῶν πικρανθείσας λογικῶς ἐπιγλυκάναις, ἀκήρυκτόν σοι διὰ γλώσσης πόλεμον ἐπεγεροῦμεν κατ’ οὐδὲν ἀνεκτότερον τῆς βατραχείου ἐκείνης καὶ μυοκτόνου παρεμβολῆς∙ πρὶν ἢ οὖν ὅπλα κινῆσαι, σύμφραξαι καὶ τὴν λογικὴν ῥομφαίαν σου στίλβωσον καὶ τὴν φαρέτραν μειλιχίων ἀλλὰ μὴ ἰοδόκων βελῶν παραπλήρωσον.
zawierających tekst poematu, z których pierwszy, Baroccianus 50, pochodzi najprawdopodobniej już z pierwszej połowy dziesiątego wieku. Następnie cztery rękopisy datowane są na jedenasty wiek, kolejne cztery na wiek trzynasty, z czternastego wieku zachowało się czternaście rękopisów zawierających Batrachomyomachię, a z wie-ku piętnastego aż pięćdziesiąt dziewięć. Są to rękopisy „zbiorowe”, w których poza Batrachomyomachią znajdują się też inne teksty. Na podstawie zawartości tych rękopisów można je podzielić na dwie grupy – pierwsza, mniej liczna, chociaż wcale niemała grupa, to ta, w której Batrachomyomachia pojawia się w ramach zbiorowego lub częściowego wydania dzieł Homera; druga, przeważająca, to manu-skrypty zawierające teksty, które sugerują przeznaczenie szkolne – Historia Pseudo-Fokilidesa, Carmen Aureum pitagorejczyków albo traktaty gramatyczne, listy i retoryczne pouczenia.
Szczególne wrażenie rękopisu przeznaczonego na potrzeby szkolne robi Baroccianus 46, manuskrypt z piętnastego wieku, w którym znajdują się takie prace, jak: Notitia de Vita Homeri, Argu-mentum Iliadis, ArguArgu-mentum Iliadis libri primi, De poetis antiquis. Fakt, że nie ma wśród nich ani Iliady, ani Odysei, wcale nie musi dziwić52, a przeciwnie, wskazuje na zastosowanie rękopisu jako rodzaju
„bryka” używanego przez nauczycieli. Wyposażony w taki ma-nuskrypt grammatikos przekazywał swoim uczniom podstawowe wiadomości o poetach antycznych, szczególnie o Homerze, skoro jego życiorys został wyróżniony osobnym tekstem, przedstawiał treść najważniejszego eposu – Iliady, a także bardziej szczegóło-wo – jej pierwszej księgi. A żeby uczniów na początku edukacji nie zniechęcać, czytano właśnie Batrachomyomachię, której treść mogła bawić, a język, styl i metrum dobrze przygotować do właściwej lektury eposów homeryckich. Szkolne przeznaczenie Batrachomy-omachii wnioskuje się również na podstawie stanu zachowania tekstu, który dotarł do naszych czasów w wersjach bardzo róż-niących się od siebie, z licznymi przekształceniami, interpolacjami
52 Por.: H. Wölke: Untersuchungen zur Batrachomyomachie, s. 38, przyp. 106:
„[…] etwas überraschend nicht die Ilias noch auch die Odyssee, sondern die Batr”.
i parafrazami. To zniekształcenie tekstu wyjaśnia się na różne spo-soby. Wölke sugerował, że parafrazowanie i wzbogacanie poematu o nowe wiersze przypomina podobną praktykę znaną z bizantyń-skiej poezji ludowej, szczególnie romansu pt. Dijenis Akritas, który powstawał stopniowo od około dziesiątego lub jedenastego wie-ku53. Takie sugestie są jego odpowiedzią na inną hipotezę, zapro-ponowaną przez Augusta Baumeistera, dziewiętnastowiecznego wydawcę Batrachomyomachii, który obecność licznych interpolacji i odmiennych wersji tekstu tłumaczył poprzez praktyki szkolne.
Twierdził on, że bizantyńscy uczniowie byli zachęcani do wyka-zywania własnych zdolności poetyckich poprzez urozmaicanie tekstu. Wölke uważa, że Baumeister idzie w domysłach za daleko, ponieważ „nic nie wiadomo o parafrazach tekstów poetyckich na użytek szkolny”54. Warto jednak zwrócić uwagę na krótką charak-terystykę tych interpolacji, jaką daje Helmut Ahlborn w przedmo-wie do Batrachomyomachii. Wyróżniając w osobnym zestaprzedmo-wieniu wszystkie zawarte w tekście interpolacje, Ahlborn zauważa, że prawdopodobnie jacyś „poetycko uzdolnieni czytelnicy lub skry-bowie pozwalali sobie na wprowadzanie do tekstu dodatkowych małych epizodów albo, przez uzupełnianie powszechnie znanych wersów homeryckich, na kształtowanie tych homeryckich frag-mentów nieco bardziej «po Homerowemu»”55. Takim homeryckim uzupełnieniem jest np. wers 205: δούπησεν δὲ πεσών, ἀράβησε δὲ τεύχε’ ἐπ’ αὐτῷ, który pojawia się pięć razy w Iliadzie i raz w Odysei, dokładnie w tym samym brzmieniu (Il. IV, 504; V, 42, 540;
XIII, 187; XVII, 50, 311; Od. XXIV, 525). Trudno przypuszczać, żeby takie akurat interpolacje były wynikiem rozprzestrzeniania się poe-matu, analogicznie do Dijenisa Akritasa, wśród odbiorców niewy-kształconych, nieoperujących greką attycką, o języku homerowym nie wspominając. Warto chyba przyjąć, jak sugeruje Caterina
53 Ibidem, s. 40.
54 Ibidem, s. 39. Stwierdzenie to, w świetle nowych ustaleń dotyczących schede, jest już nieaktualne. Manuskrypty przynoszą liczne przykłady schede, które są adaptacjami, np. tekstów Homera.
55 H. Alhborn: Der Katzenmäusenkrieg, s. 12.
Carpinato, że skoro hipotezy te nie wykluczają się wzajemnie, obie praktyki mogły funkcjonować równolegle56. Podobną do hipotezy Baumaistera przedstawia Bertolín, stwierdzając: „Stały związek pajgniów z edukacją zmusza nas do zadania sobie pytania, czy, być może, Batrachomyomachia, podobnie jak inne poematy, była częścią tego systemu nauczania, który zachęcał nastolatków w szkołach do tworzenia swoich własnych kompozycji na wzór przedstawio-nych modeli. Batrachomyomachia miałaby podwójną naturę, będąc zarazem ćwiczeniem szkolnym i literaturą dla dzieci”57. I dalej:
„Podczas gdy twórcami prac takich jak Batrachomyomachia i inne poematy zwierzęce mogli być nastolatkowie w szkołach, pub-licznością, dla której były przeznaczone, byłyby dzieci znacznie młodsze, prawdopodobnie dziesięcio- do dwunastoletni szkolni koledzy autorów”58. Hipoteza wydaje się mieć solidne uzasad-nienie w świadectwach papirusowych – znane są dwa papirusy, które zawierają, pomiędzy wyciągami z tragików i epiki Homera, także dwie historyjki o myszach i łasicy: jedna z nich, zachowana dość fragmentarycznie, opowiada o ślubie myszy z łasicą, druga to dialog między myszą a łasicą, który jest ciekawym ćwiczeniem retorycznym59. Mysz i łasica uprawiają w nim słowny agon: naj-pierw wytykają jedna drugiej kradzież ludzkiego jedzenia (znów istotny aspekt w tego typu historiach), przez co stają się znienawi-dzone w ludzkich domach – μισητὸς ἤτη γέγονες ἐν ταῖς οἰκίαις;
a następnie mysz mówi do łasicy: ἔχω σε νῦν („Teraz cię mam!”).
56 C. Carpinato: La fortuna della Batrachomyomachia dal IX al XVI sec., s. 142.
57 R. Bertolín: Comic Epic and the Parodies of Epic, s. 114: “The constant as-sociation of the παίγνια poems with the education of boys makes us ask whether, perhaps, the Batrachomyomachia as well as the other poems were part of this educa-tion system that encouraged teenagers in school to create their own composieduca-tions according to certain models. The Batrachomyomachia would have the double nature of being a school exercise as well as literature that would entertain children”.
58 Ibidem, s. 115: „Whereas the composers of works such the Batrachomyoma-chia and other beast epics could be the teenagers at school, the public for which they would be destined would be much younger, perhaps children up to 10 or 12 years of age, the younger schoolmates of the producers”.
59 Papirusy opublikowane w: G. Zalateo: Papiri Scolastici oraz S. Daris: Papiri Litterari dell’Universitá Cattolica di Milano.
Łasica: μὴ κύριε μου („O nie, mój panie!”). Na co rezolutna mysz:
ἄρτι μοι λέγεις κύριε […] („Słusznie nazywasz mnie panem […]”).
Być może echem praktyk szkolnych podobnych do poświadczo-nych w tych ćwiczeniach jest epigram bizantyński (przypisywany Leonowi Filozofowi)60:
Εἰς τὴν Βατραχομυομαχίαν.
῞Ομηρος αὐτοῦ γυμνάσαι γνῶσιν θέλων, τῶν βατράχων ἔπλασε καὶ μυῶν μῦθον, ἔνθεν παρορμῶν πρὸς μίμησιν τοὺς νέους.
Na Batrachomyomachię.
Homer, chcąc ćwiczyć swoją wiedzę, ułożył bajkę o myszach i żabach,
w ten sposób zachęcając do naśladownictwa młodzież.
Bez względu na to, jak i dla jakich celów powstała Batrachomy-omachia, w czasach bizantyńskich jej funkcja była bezdyskusyj-nie dydaktyczna. Wprawdzie tradycja rękopiśmienna zdaje się nie poświadczać szczególnej popularności Batrachomyomachii w dwunastym wieku, jednak możemy mieć pewność, że w epo-ce Komnenów tekst ten był doskonale znany61. Piszą o nim wy-bitni nauczyciele, tacy jak Eustatiusz z Tessaloniki i Jan Tzetzes, a ponadto tekst Batrachomyomachii znajduje się w autografie (manuskrypcie napisanym własnoręcznie przez autora) wielkie-go komentatora Homera razem z jewielkie-go komentarzem do Odysei62. Eustatiuszowi przypisywano także autorstwo komentarza do
60 Epigrammatum anthologia Palatina, epigram 90. O autorstwie Leona Filozofa był przekonany Karl Krumbacher, zob.: K. Krumbacher: Geschichte der byzantini-schen Litteratur, s. 722.
61 To samo – tj. stosunkowo niewielka liczba manuskryptów z dwunastego wieku – dotyczy także innych, bardzo popularnych w czasach Komnenów tekstów antycznych, jak np. tragedie Eurypidesa czy teksty Lukiana. Na fenomen ten zwró-cili ostatnio uwagę Lorenzo M. Ciolfi i Przemysław Marciniak, przyczyny takiego stanu rzeczy są obecnie dyskutowane.
62 Plut. 59.02 z Biblioteca Medicea Laurenziana.
Batrachomyomachii, jednak tekst taki najprawdopodobniej nigdy nie powstał63. Natomiast współcześnie do Eustatiuszowych tarzy powstał inny tekst, który wprawdzie w żadnej mierze komen-tarzem nie jest – relacja metatekstualna to jedyna, jakiej nie odnajduję w transtekstualnym związku Katomyomachii ze swoją poprzednicz-ką – jest jednak czymś w rodzaju ukłonu w stronę anonimowego64 autora Batrachomyomachii, jak również współzawodnictwem z nim.