Na wagę i istotę konceptu, jakim jest bizantyński patronat litera-cki, zwróciła uwagę Margaret Mullett w artykule Aristocracy and Patronage in the Literary Circles of Comnenian Constantinople, który stał się punktem wyjścia dla wszystkich kolejnych opracowań tego zagadnienia. Mullett, pytając, „kto płacił za literaturę w czasach Komnenów, czy raczej, jakie było społeczne podłoże literatury
33 Heraclias I 184 w: Giorgio di Pisidia, Poemi, I. Panegirici epici. Analizę tego aspektu poematu Pizydesa zob. w: H. Hunger: On the Imitation, s. 24.
34 A. Kazhdan: Theodore Prodromus, ss. 105–106.
okresu Komnenów”35, wskazuje na istnienie salonów literackich – nazywanych theatra lub kykloi – które skupiały młodych twórców wokół osoby „patrona”, którego, używając zachodniej nomen-klatury, nazwalibyśmy po prostu mecenasem. Tymi patronami w dwunastowiecznym Bizancjum były przede wszystkim dobrze urodzone, przeważnie należące do rodziny królewskiej i często owdowiałe damy36. Jak już zostało powiedziane, Mullett wymienia pięć kandydatek na literackie patronki w czasach Komnenów37, a wśród nich Irenę Dukainę, żonę Aleksego I Komnena, oraz se-bastokratorissę Irenę, żonę Andronika Komnena. Znaczenie obu arystokratek dla kariery Prodromosa, zwłaszcza Ireny Dukainy, pod skrzydłami której rozpoczynał swoją literacką działalność, zostało pokrótce przedstawione w rozdziale pt. „Sytuacja literata w Bizancjum dwunastego wieku. Teodor Prodromos”. Tam też wspominałam o tendencji, jaka miała miejsce za rządów cesarza Jana II (a następnie Manuela I), a mianowicie o licznych związkach małżeńskich pomiędzy członkami bizantyńskiej rodziny królew-skiej i arystokratami z zagranicznych dworów. W krótkim czasie, możliwe, że w ciągu jednego roku, około 1122, na bizantyński dwór wprowadzono cztery zagraniczne księżniczki. Były to żony dwóch synów Anny Komneny, Aleksiosa – Katja z Gruzji38 i Jana – księż-niczka z Kaukazu39, oraz synowa Jana II – Dobrodzieja Mścisława z Kijowa40, żona Aleksiosa, a także nieznana z imienia narzeczona jego kuzyna, również Aleksiosa41. O działalności kulturowej tych księżniczek obecnie nic nie wiadomo, z pewnością jednak musiały one, przynajmniej do pewnego stopnia, poddać się edukacji litera-ckiej obowiązującej w arystokratycznych domach. W przypadku dwóch księżniczek zagranicznego pochodzenia edukacja ta jest
35 M. Mullett: Aristocracy and Patronage, s. 173.
36 Ibidem, s. 177.
37 Ibidem, ss. 177–179; por. też rozdz: „Sytuacja literata w Bizancjum dwu-nastego wieku. Teodor Prodromos”.
38 Zob.: K. Barzos: Ἡ γενεαλογία τῶν Κομνηνῶν. T. 1, ss. 308 i 316–317.
39 Ibidem, s. 318.
40 Ibidem, ss. 343–344.
41 Ibidem, ss. 356–357.
możliwa do prześledzenia, co więcej, łączy się ściśle z ideą litera-ckiego patronatu. Chodzi o dwie księżniczki Ireny – sebastokra-torissę Irenę oraz Irenę-Berthę von Sulzbach.
Irena sebastokratorissa swój tytuł zawdzięcza małżeń-stwu z sebastokratorem Andronikiem, drugim synem cesarza Jana II Komnena, które miało miejsce około 1125 roku. O pocho-dzeniu Ireny niewiele wiadomo, bizantyńskie kroniki milczą na jej temat (podobnie jak na temat większości bizantyńskich kobiet).
Informacje, które w genealogii Komnenów podaje Barzos, pocho-dzą w głównej mierze z dedykowanych jej utworów poetyckich42. Uznaje się dzisiaj, że Irena pochodziła z rodziny normandzkiej43, być może już osiadłej w Konstantynopolu44, jednak, co dziwne, ni-gdzie nie pojawia się imię jej ojca, który określany jest jedynie jako dzielny wojownik45. Irena i Andronik mieli pięcioro dzieci, z któ-rych najstarsze – Jan (urodzony około 1126 roku) – było pierwszym w linii do objęcia cesarskiego tronu aż do narodzin pierwszego dziecka (1152 rok) jego stryja, Manuela I46. Po niespodziewanej śmierci męża (1142 rok) Irena popadła w niełaskę, co skutkowało raz uwięzieniem wdowy, kiedy indziej wywiezieniem jej z Kon-stantynopola do wojskowego obozu w Bułgarii47. Jednak Irena wciąż odgrywała ważną rolę na dworze cesarskim, czego dowo-dem może być polityka Manuela względowo-dem jej dzieci – najstarsza córka Ireny, Maria, po przedwczesnej śmierci pierwszego męża została powtórnie wydana (w 1145 roku) za wybitnego młodego dowódcę, Jana Kantakouzena, a młodsza z córek, Teodora, miała zapewnić Manuelowi zachodnich sprzymierzeńców, wychodząc za Henryka Jasomirgotta, margrabiego, a następnie księcia Austrii48.
42 Ibidem, ss. 361–378.
43 E. Jeffreys, M.Jeffreys: Who was Eirene the Sebastokratorissa?, ss. 57–65.
44 E. Jeffreys: The Sebastokratorissa Irene as Patron, s. 178.
45 S. Lambros: Ὁ Μαρκιανὸς κῶδιξ 524, s. 23, wiersz 56.28–32.
46 K. Barzos: Ἡ γενεαλογία τῶν Κομνηνῶν. T. 2, ss. 142–155.
47 J.C. Anderson, M. Jeffreys: The Decoration of the Sebastokratorissa’s Tent, ss. 8–18, i M. Jeffreys: Manuel Komnenos’ Macedonian Military Camps: A Glamorous Alternative Court?, ss. 184–191.
48 E. Jeffreys, M. Jeffreys: The “Wild Beast from the West”, ss. 101–116.
Bertha von Sulzbach (Bertha-Irena), szwagierka Konrada III, pojawia się na bizantyńskim dworze w 1142 roku jako narze-czona dla Manuela, wtedy jeszcze nienamaszczonego na przy-szłego cesarza. Wchodząc w związek małżeński z Manuelem w 1146 roku, Bertha zmieniła imię na Irena i została cesarzową Bizancjum. Irena nigdy nie dała Manuelowi syna, dlatego cesarz ożenił się ponownie, z Marią z Antiochii, która urodziła następcę tronu, Aleksego II (1169 rok). Bertha-Irena, w przeciwieństwie do swojej szwagierki Ireny sebastokratorissy, nie była osobą światłą, określana raczej jako pobożna i szczodra, ale jednocześnie uparta i małostkowa49. Bertha-Irena odegrała jednak pewną rolę w roz-woju literatury dwunastego wieku, zamawiając teksty literackie.
Swoje wiersze dedykował Irenie Manganeios Prodromos50, po-nadto cesarzowa zamówiła przynajmniej jeden wiersz okolicz-nościowy u Teodora Prodromosa51. Tekstem, który miał pomóc jej w zapoznaniu się z literaturą i kulturą Cesarstwa, były Alegorie Iliady, Jana Tzetzesa, alegoryczna parafraza najistotniejszego tekstu literackiego kultury greckiej. Do jakiego stopnia sama Irena była zainteresowana dziełem Tzetzesa, trudno ocenić, zważywszy na powtarzające się narzekania autora na brak zachęty z jej strony do dalszego pisania52. Ostatecznie Tzetzes zmuszony był poszu-kać innego źródła finansowania dla ukończenia dzieła, podobnie jak w przypadku Chiliades, które również początkowo dedykował Bercie-Irenie53.
49 Zob.: C.M. Brand: Bertha of Sulzbach, w: ODB. Vol. 1, s. 284.
50 Wiersze nr 12 i 29; utwory Manganeiosa Prodromosa ukażą się niebawem w wydaniu Elizabeth i Michaela Jeffreysów. Na temat adresowania tych dwóch wierszy Bercie-Irenie zob.: E. Jeffreys: The Sebastokratorissa Irene as Patron, s. 179.
51 Theodoros Prodromos, Carmina historica, nr 34, s. 371.
52 Tzetzes wyraża niepewność co do zainteresowania Ireny jego dziełem w: Tz. All. Il. pro. 488‒504 oraz zniecierpliwienie w wersach 1207–1214 tego sa-mego utworu.
53 Chiliades to komentarze do listów Jana Tzetzesa. Sam fakt ich powstania jest tak kuriozalny, że jedynym logicznym uzasadnieniem wydaje się założenie, że Tzetzes pisał listy z myślą o ich dydaktycznym wykorzystaniu, które ułatwić miały następnie komentarze jego pióra.
Można uznać, że Tzetzes nie miał szczęścia do wychowanki, którą upatrzył sobie w osobie przyszłej cesarzowej. Może też sam nie sprawdził się jako nauczyciel. Jego starania pokazują jednak trend obecny w dwunastowiecznym Bizancjum, to znaczy próby edukowania zachodnich księżniczek w duchu kultury i tradycji ich nowej ojczyzny, gdzie najgłębszym tej kultury przejawem są dzieła Homera, dla Greków i Bizantyńczyków – Arcypoety54.
Wracając do sebastokratorissy Ireny, należy podkreślić jej wpływ na rozwój literatury w dwunastym wieku. Również tę księżniczkę pragnie edukować Jan Tzetzes, dedykując jej swo-ją Theogonię55, a także kierując do niej dwa listy56. Kronikarz Konstantyn Manasses napisał dla niej Synopsis Chronike, a także poemat astrologiczny o znakach Zodiaku57. Mnich Jakub58, jej duchowy opiekun, dedykował jej kazanie o Duchu Świętym oraz pozostawał w stałym kontakcie listownym, przez który starał się kształtować charakter księżniczki. Jednym z tych starań była próba odwiedzenia Ireny od „jej Homera” i innych książek, które psują duszę59. Łat wo wysnuć wniosek, że Irena musiała być zain-teresowana świecką edukacją proponowaną przez bizantyńskich autorów. Czy jednak rzeczywiście poziom wykształcenia
księż-54 Jak popularnym autorem był w Bizancjum Homer, świadczy chociażby liczba zachowanych manuskryptów zawierających całość lub część dzieł Poety, których liczebność przewyższa tylko liczba manuskryptów Biblii.
55 Tzetzes, Theogony.
56 Tzetzes, Epistulae, listy 43 i 56.
57 Manasses, Synopsis Chronike; poemat astrologiczny wydany w: E. Mil-ler: Poemes astronomiques de Theodore Prodromos et de Jean Camatere. Atrybucja tego poematu była dyskutowana, dzisiaj jednak przyjmuje się autorstwo Manassesa, zob.: W. Hörandner: Historische Gedichte, ss. 48–49.
58 Na temat mnicha Jakuba zob.: E. Jeffreys: The Sebastokratorissa Irene as Patron, s. 180 (zwłaszcza przyp. 21); bardziej szczegółowo relację Jakuba i sebasto-kratorissy Ireny oraz ocenę jego listów i innych utworów zaprezentowała profesor Elizabeth Jeffreys podczas swojego wystąpienia pt. A princess, two books and an icon: a twelfth-century puzzle? na seminarium bizantynistycznym w Katowicach, 23 kwietnia 2015 roku.
59 Por. rozdz.: „Sytuacja literata w Bizancjum dwunastego wieku. Teodor Prodromos”, przyp. 79, gdzie podane zostały fragmenty listów Jakuba dotyczące tego zagadnienia.
niczki był tak wysoki, że mogła bez trudu czytać poświęcone jej zawiłe poematy dotyczące astrologii, to inna kwestia. Faktyczny stan edukacji Ireny mogą chyba lepiej odzwiercie dlać utwory dedykowane jej przez nadwornego poetę, Teodora Prodromosa, który poświęca sebastokratorissie Irenie nie tylko poematy oko-licznościowe dotyczące wydarzeń rodzinnych – jak wspominany już wiersz z okazji urodzin Aleksiosa – ale też jedno z przytacza-nych schede60, a także traktat gramatyczny61. Można zatem poku-sić się o hipotezę, że Prodromos był także nauczycielem Ireny, a w takim wypadku należy rozważyć, czy może nie jest ona też główną adresatką Katomyomachii. Obecność Homera w programie nauczania na podstawowym poziomie ograniczała się do lektury pierwszej księgi Iliady, a czasem nawet jej streszczenia, zawsze jednak poprzedzonej informacjami o życiu Poety i lekturą Batra-chomyomachii62. Poemat heroikomiczny miał wprowadzić ucznia w świat epiki, ucząc przez zabawę. Prodromosowa Katomyomachia ma ten sam cel – przybliżenie świata epiki – rozszerzony dodatko-wo o umocowanie odbiorcy w ideologii bizantyńskiej, głoszonej przez dynastię Komnenów. Prodromos pisze „swojego Homera”, tak jak Tzetzes Alegorie Iliady: chociaż są to utwory zupełnie inne w wyrazie i formie, łączy je jednak podobny cel: przybliżenie dzieł Poety i zaadaptowanie ich do bizantyńskiej współczesności.
60 P.A. Agapitos: Grammar, genre and patronage, s. 16.
61 Na temat traktatu gramatycznego zob.: N. Zagklas: A Byzantine Grammar Treatise Attributed to Theodoros Prodromos.
62 Wnioski takie można wysnuć na podstawie zbiorów zachowanych w manuskryptach, gdzie na rękopisy „szkolne” najczęściej składają się właśnie Batrachomyomachia, Vitae Homeri, streszczenie Iliady lub pierwszej księgi Iliady i (nie zawsze) sama pierwsza księga. Do takich manuskryptów należy na przy-kład BNF, suppl. gr. 0663. Studiowanie Homera odbywało się też na wyższym po-ziomie, co można wnosić z manuskryptów takich jak Real Biblioteca, Omega. I. 12 (Andrés 513), który zawiera Homericae Questiones Porfyriusza, Commentarii in Iliadem Didymosa Gramatyka, De passionibus dictionum Tryfona Gramatyka, a także Vita Homeri pióra Proklosa, Batrachomyomachię wraz ze scholiami i Iliadę (również zaopa-trzoną w scholia), która zajmuje 215 foliów i stanowi główny tekst manuskryptu.
Są to tylko przykładowe manuskrypty, takich zbiorów z czasów bizantyńskich zachowało się znacznie więcej.
Można więc rozważyć możliwość, że Prodromos tworzy tekst bizantyńskiego „Homera dla dzieci” z myślą o uczącej się języ-ka i kultury Patronce, sebastokratorissie Irenie. Co więcej, jego
„Homer” wzbogacony jest o szereg innych tekstów literackich wchodzących w skład curriculum studiorum. Jest to jedynie hipo-teza i taką pozostanie, ponieważ nie zachował się żaden poemat dedykacyjny dla tego utworu ani też żadne wewnątrztekstowe aluzje63. Ale nawet teksty pisane dla jednego, konkretnego adre-sata miały w Bizancjum zawsze większą publiczność. Termin
„publiczność” nie jest tutaj przypadkowym synonimem dla okre-ślenia odbiorcy tekstu literackiego. Jak przypomina Emmanuel Bourbouhakis, „w Bizancjum było zawsze o wiele więcej słucha-czy niż słucha-czytelników”64, a chociaż teksty pisane istniały i czasem nawet trafiały do szerszego grona czytelników, to przeważnie jednak właśnie poprzez oralne przedstawienie tekst trafiał do odbiorcy. „Publication, in a manner of speaking, was achieved through performance”65.