Pojęcie ryzyka i zarządzania ryzykiem

Zdolność przedsiębiorstwa do działania w warunkach ryzyka i sprawne-go radzenia sobie z nim jest szczególnie ważna w sytuacjach kryzysowych. Odpowiednia identyfikacja oraz ocena ryzyka stanowi metodyczną podsta-wę tworzenia systemu zarządzania ryzykiem w warunkach kryzysu.

Działanie w warunkach ryzyka jest zjawiskiem powszechnym w życiu każdego człowieka, ale także jest nieodłączną częścią działalności każ-dego przedsiębiorstwa. Eliminacja ryzyka i wykorzystanie możliwości pochodzących zarówno z otoczenia, jak i wnętrza przedsiębiorstwa jest możliwe dzięki uzyskaniu pełnych informacji na temat tych zagadnień. Właściwe zarządzanie ryzykiem, czyli wczesne identyfikowanie zagrożeń, ich monitorowanie i eliminacja oraz przekazanie tych informacji do sfery zarządczej, oddając pełny obraz sytuacji obarczonych ryzykiem w przed-siębiorstwie, może prowadzić w konsekwencji do wykluczenia sytuacji kryzysowych.

Pojęcie ryzyka pojawiło się w europejskiej myśli ekonomicznej około roku 1500 i związane było z działalnością kupiecko-handlową. Ryzyko wią-zano wówczas z niebezpieczeństwami występującymi na szlakach handlo-wych oraz z koniecznością ubezpieczania ładunków i traktowano je jako przeciwieństwo pewności.

Na rozwój teorii ryzyka znaczący wpływ wywarło odkrycie rachunku praw dopodobieństwa przez Pascala i Fermata w XVII stuleciu23. Ryzyko uzależniano wówczas od stopnia prawdopodobieństwa, z którym można osiągnąć postawiony sobie cel. O stopniu podjętego ryzyka decyduje cha-rakter obranego celu oraz przebieg działań zmierzających do jego określe-nia. Zarówno przebieg zdarzeń, jak i wynik ostateczny mogą być określone tylko z pewnym prawdopodobieństwem, ponieważ – z powodu braku pełnej wiedzy – w drodze do celu mogą zaistnieć przeszkody nieprzewidywalne, utrudniające lub nawet uniemożliwiające jego osiągnięcie24.

23 Znaczenia tego odkrycia nie sposób przecenić. Jak piszą R. Faure, J.P. Boss i A. Le Graft: „czyż Pascal i Fermat, odkrywając pojęcie wartości oczekiwanej (1654), zaś Ja-cques Bernoulii, tworząc swą ars conjectandi (sztuka odgadywania), opublikowaną w roku 1713, w osiem lat po śmierci autora, nie wykazali żywego zainteresowania dla sztu-ki podejmowania decyzji w warunkach niepewności?” (R. Faure, J.P. Boss, A. Le Graff,

Ba-dania operacyjne, Warszawa 1982, s. 13; J. Mothes, Sytuacje niepewne a podejmowanie

decyzji w przemyśle, Warszawa 1972, s. 54).

Początek naukowego zainteresowania ryzykiem wiąże się z opubliko-waniem w 1901 r. przez A. Willetta pracy pt. Ekonomiczna teoria ryzyka

i ubezpieczeń, w której autor zdefiniował ryzyko jako „zobiektywizowaną

niepewność dotyczącą wystąpienia niepożądanego zdarzenia25. Znaczący wpływ na myśl ekonomiczną miały prace angielskiego ekonomisty F. Kni-ghta z lat dwudziestych minionego stulecia, w sposób kompleksowy anali-zujące problem ryzyka i niepewności.

Z uwagi na nieprzewidywalność niektórych zjawisk, m.in. także kryzy-su oraz braku możliwości dokładnego określenia ich wpływu na procesy zachodzące w przedsiębiorstwie, kierownictwo najczęściej podejmuje pró-by minimalizacji wystąpienia ryzyka, bo de facto ono zawsze istnieje.

Termin ryzyko26 jest kategorią wieloznaczną, słabo ustrukturalizowa-ną, a przez to niełatwą w definiowaniu, gdyż w różnych dziedzinach wie-dzy pojmowane jest ono i definiowane na wiele sposobów. Inne aspekty tego zjawiska są brane pod uwagę w ekonomii (np. ryzyko inwestycyjne, ryzyko reorganizacji), w prawie (np. ryzyko dopuszczalne), w przyrodzie (np. ryzyko klimatyczne, ryzyko biologiczne), czy w psychologii (np. ryzy-ko decyzyjne, ryzyryzy-ko moralne). Tabela 17 zawiera podstawowe definicje ryzyka. W opracowaniu ryzyko będzie interpretowane jako skalkulowana niepewność, sytuacja, której przyszłych warunków gospodarowania nie można przewidzieć, jako strata, uszczerbek, ale także jako korzyści, któ-re można uzyskać jedynie przez podjęcie działań związanych z ryzykiem. Ryzyko jest więc koniecznym warunkiem rozwoju gospodarczego, generu-jącym działania człowieka w kierunku samodoskonalenia czynności i po-dejmowanych decyzji27.

25 Ryzyko, podając za M. Kurchlewską, dostrzegane było przez wielu ekonomistów szkoły klasycznej, poczynając od A. Smitha i J.S. Milla. Podstawowe założenia teorii ryzyka okre-ślili A. Marshall i A.C. Pigou (M. Kurchlewska, Ryzyko przedsiębiorstwa

państwowe-go, Poznań 1983, s. 88–89).

26 Etymologia ryzyka nie została jednoznacznie wyjaśniona. Termin ten ma dwa znacze-nia: ryzyko obejmujące procesy dokonujące się poza człowiekiem w jego otoczeniu, ale wskutek jego udziału wywołujące ryzyko oraz ryzyko jako niebezpieczne przedsięwzię-cie podjęte przez człowieka i charakteryzujące jego odwagę (T.T. Kaczmarek, Ryzyko

i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Warszawa 2005, s. 51–52).

27 S. Nahotko, Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, Bydgoszcz 2001, s. 41; K. Krzakiewicz, Kryzys i zarządzanie ryzykiem w organizacji, [w:]

Tabela 17. Interpretacja pojęcia ryzyka według różnych autorów/źródeł

Autor/źródło Definicja ryzyka

1. J. Penc Ryzyko to prawdopodobieństwo poniesienia strat przez podmiot gospodarczy w następstwie podjęcia określonej decyzji; działanie, w którym nie wszystkie zmienne dają się oszacować na podstawie rachunku prawdopodobieństwa. 2. J. Ward,

L.C. Pritchard ^{Ryzyko to skumulowany efekt prawdopodobieństwa nie-}pewnych zdarzeń, które mogą korzystnie lub niekorzystnie wpływać na realizację celu (zadania, projektu).

3. Encyklopedia Organizacji i Zarządzania

– Ryzyko to sytuacja, gdy co najmniej jeden z elementów składających się na nią nie jest znany, ale znane jest praw-dopodobieństwo jego wystąpienia (lub ich – jeżeli tych elementów jest więcej). Prawdopodobieństwo to może być albo wymierne, albo też odczuwane przez podejmującego działanie (decyzję). Warunki ryzyka występują tylko wtedy, kiedy istniejące doświadczenia z przeszłości dotyczące po-dobnych zdarzeń można porównać z obecną sytuacją. – Ryzyko dopuszczalne (w prawie) to warunki, gdy prawdo-podobieństwo korzyści znacznie przekracza prawdopodo-bieństwo mogącej wyniknąć szkody.

4. Słownik ekonomiczny przedsiębiorcy

Ryzyko gospodarcze to prawdopodobieństwo nieosiągnię-cia przewidywanych wyników ekonomicznych zamierzonej działalności, zysków lub niebezpieczeństwo ponoszenia strat, przekroczenie zamierzonych nakładów. Ryzyko go-spodarcze jest tym większe im mniejszą ilością informa-cji o podejmowaniu, zmianie, kontynuainforma-cji lub zaniechaniu działalności gospodarczej dysponuje osoba podejmująca decyzję.

5. M. Sierpińska,

T. Jachna ^{Ryzyko jest rozumiane jako niebezpieczeństwo poniesie-}nia straty. Szerzej ujmując, przez ryzyko możemy rozumieć niebezpieczeństwo niezrealizowania celu założonego przy podejmowaniu określonej decyzji. W działalności gospodar-czej nie osiągnięcie celu może się wyrażać nie tylko wystą-pieniem straty, lecz także niższym niż założony wynikiem. 6. A. Willet Ryzyko jest zobiektywizowaną niepewnością wystąpienia

niepożądanego zdarzenia.

7. W.A. Rowe Ryzyko jest możliwością urzeczywistnienia się czegoś niepo-żądanego, negatywną konsekwencją pewnego zdarzenia. 8. PN-N-18001:2004 Ryzyko to kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa

wystąpienia określonego zdarzenia wywołującego zagroże-nie i konsekwencji związanych z tym zdarzezagroże-niem.

9. PN-N-18001:2004; Rozporządzenie MPiPS w sprawie ogólnych przepi-sów BHP

Ryzyko zawodowe to – prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pra-cowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub w sposobie wykonywania pracy.

Źródło: opracowane na podstawie (Słownik ekonomiczny przedsiębiorcy, Szczecin 1998, s. 237; L.C. Pritchard, Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka, Warszawa 2002, s. 7; J. Penc, Leksykon biznesu, Warszawa 1997; Encyklopedia Organizacji i Zarządzania, Warszawa 1981, s. 456; M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Warszawa 1993, s. 232; T.T. Kaczmarek, Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie

interdyscypli-narne, Warszawa 2005, s. 49, PN-N-18001: 2004 – System zarządzania bezpieczeństwem i higieną

pracy. Wymagania, Polski Komitet Normalizacyjny 2004; Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, Dz.U. Nr 129, poz. 844).

Podsumowując, należy stwierdzić, że w literaturze przedmiotu wyróż-nia się kilka podstawowych grup definicji ryzyka w działalności podmio-tów gospodarujących, a mianowicie:

1) Pierwsza z nich definiuje ryzyko w kategoriach decyzji podejmowanych dla osiągnięcia określonych celów (ryzyko jako niepewność związaną z wynikami określonych decyzji).

2) Druga grupa zwraca uwagę na informacyjny charakter przyczyn po-wstawania ryzyka (ryzyko oznacza, że wskutek niepełnej informacji podejmowane są decyzje, które nie są optymalne z punktu widzenia przyjętego celu).

3) Trzecia grupa konkretyzuje zasadnicze przejawy ryzyka w działalności podmiotów gospodarczych (ryzyko jako niepewność co do rozkładu prawdopodobieństwa przyszłego dochodu).

4) Często można też spotkać się z definicjami utożsamiającymi ryzyko z jego probabilistycznymi lub statystycznymi miarami (ryzyko jako odchylenie standardowe strumieni pieniężnych netto generowanych przez dany podmiot gospodarczy).

Generalnie można ująć, że ryzyko28 dotyczyć może dwóch sytuacji de-cyzyjnych:

28 Wśród korelatów pojęcia ryzyko należy wymienić również niepewność, czas, niecią-głość, złożoność oraz nieokreśloność (ograniczona określoność). Niepewność jest kate-gorią poznawczą, konstruktem umysłu człowieka, wartością przypisywaną otaczającej rzeczywistości o charakterze wielowymiarowym. Pojęcie to dotyczy m.in. luki informa-cyjnej, nieoznaczoności sytuacji, nieokreśloności problemów, ograniczoności zasobów, nieprzewidywalności i niesterowalności zachowań ludzkich, czyli entropii systemu (K. Fabiańska, J. Rokita, Przedsiębiorczość, ryzyko, struktury, Katowice 1991, s. 36).

– takich, w których decydent nie może zapobiec określonym zdarzeniom (określone sytuacje występują bez jego udziału), a rolą menedżera jest jedynie takie sterowanie działalnością gospodarczą, aby jego organizacja poniosła jak najmniejsze straty – zachowania decydentów wobec ryzyka czystego;

– takich, kiedy decydent celowo podejmuje decyzje odbiegające od wa-riantów optymistycznych, w celu osiągnięcia większych korzyści – dy-namiczne (spekulacyjne) zachowania decydentów.

Ryzyko wystąpienia kryzysu w przedsiębiorstwie powinno być ograni-czane przez wprowadzenie skutecznych strategii antykryzysowych. Brak strategii redukujących ryzyko powoduje sytuacje sprzyjające objawianiu się tzw. ryzyka konsekwentnego, powstającego w wyniku spełnienia nieko-rzystnych sytuacji. Do formułowania strategii antykryzysowych niezbęd-na jest możliwość pomiaru ryzyka (prawdopodobieństwo zdarzeń) oraz ustalenie jego wpływu na cele firmy, a do tego potrzebne są wiarygodne informacje. Zadanie to można osiągnąć dzięki monitorowaniu czynników ryzyka poprzez przekształcanie informacji w dane liczbowe, służące po-dejmowaniu decyzji.

Ryzyko w systemie gospodarczym zależy od wielu różnorodnych czyn-ników29, które w każdym przedsiębiorstwie muszą być indywidualnie okre-ślone i uwzględnione. Czynniki te można podzielić na trzy grupy:

− czynniki sytuacji zewnętrznej przedsiębiorstwa, np. czynniki zaopa-trzenia i zbytu, dostępne technologie wytwarzania, strategie konkuren-cji, wymagania odbiorców;

− czynniki sytuacji wewnętrznej przedsiębiorstwa np. strategia przed-siębiorstwa, struktura produkcji, struktura organizacyjna, wielkość przedsiębiorstwa;

− czynniki specyficzne związane z realizacją konkretnych projektów, np. czas potrzebny na wdrożenie, sezonowość, wpływ na środowisko natu-ralne30.

W warunkach coraz większej złożoności i niepewności otoczenia jest tym bardziej zasadne ukierunkowane postępowanie z ryzykiem, czyli za-rządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie31.

29 Ewolucję ryzyka i czynników powodujących ryzyko cechuje wzrost ich różnorodności, złożoności, nieokreśloności i ilości.

30 J. Teczke, Zarządzanie przedsięwzięciami zwiększonego ryzyka, Kraków 1996, s. 9.

31 O zarządzaniu ryzykiem można mówić tylko wtedy, gdy ryzyko może zostać skwantyfi-kowane (W. Tarczyński, M. Mosiewicz, Zarządzanie ryzykiem. Podstawowe

Zarządzanie ryzykiem32 może być rozumiane jako całość działań zwią-zanych z planowaniem, organizowaniem, koordynacją i kontrolą prac reali-zatorów oraz środków rzeczowych i informacyjnych związanych z aktyw-nym ograniczaniem przyczyn i następstw zjawisk (przykładowo zjawiska kryzysu), które z uwagi na potencjalnie wysokie straty i/lub wysokie praw-dopodobieństwo zajścia mogą stanowić istotne zagrożenie dla funkcjono-wania przedsiębiorstw33.

Inni określają zarządzanie ryzykiem jako proces opracowywania od-powiedzi na zjawiska nietypowe lub splot wydarzeń niezwykłych, które mogłyby zaistnieć34.