Ryzyko zawodowe – wymagania i wytyczne do jego oceny

Zgodnie z PN-N-18001:2004, najistotniejszymi elementami Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy są pojęcia: zagrożenie oraz ryzyko zawodowe i jego ocena44. Zgodnie z PN-N-18001 zagrożenie rozumiane jest, jako: „stan środowiska pracy mogący spowodować wypa-dek lub chorobę”45. Pojęcie ryzyko zawodowe, określane jest przez normę PN-N-18001:2004 jako: „prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szcze-gólności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy”, natomiast pojęcie: ocena ryzyka zawodo-wego, określane jest jako: „proces analizowania ryzyka zawodowego i wy-znaczania jego dopuszczalności”46. Jest to proces systematycznego bada-nia środowiska w celu zidentyfikowabada-nia wszystkich zagrożeń mogących być przyczyną utraty przez pracownika zdrowia czy życia oraz określenia środków eliminujących bądź ograniczających poziom zagrożeń. Proces ten, zmierzający do wydawania opinii o ryzyku, obejmuje47:

• analizę ryzyka – to badanie ryzyka obejmujące:

– określanie charakterystyki obiektu – to opisanie stref niebezpiecz-nych wewnątrz i/lub wokół urządzenia produkcyjnego, w których pracownik jest narażony na zagrożenie bezpieczeństwa lub uszczer-bek zdrowia oraz stref zagrożenia jako przestrzeni w otoczeniu urządzenia produkcyjnego, w której bezpieczeństwo lub zdrowie przebywających tam osób jest zagrożone;

– identyfikację zagrożeń – rozumianą jako proces rozpoznawania tego, czy zagrożenie istnieje oraz określenia jego charakterystyk, czyli stwierdzanie, ustalanie zagrożeń występujących w środowisku pracy;

44 Każde przedsiębiorstwo działające na konkurencyjnym rynku musi zarządzać wieloma rodzajami ryzyka. Specyficzne cechy otoczenia, będącego głównym źródłem niepewno-ści, wymuszają aktywną działalność przedsiębiorstw, polegającą na minimalizacji ry-zyka. W ramach swoistego rodzaju ryzyka tzw. ryzyka zintegrowanego łączącego trzy systemowe jego typy wyróżnia się ryzyko zawodowe, oprócz ryzyka jakościowego oraz ryzyka ekologicznego (A. Sus-Januchowska, Zarządzanie ryzykiem zintegrowanym

w obliczu kryzysu, [w:] Zmiana warunkiem sukcesu, Organizacja a kryzys,

Wro-cław 2004, s. 139–141).

45 PN-N-18001: 2004, Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higiena pracy. Wyma-gania, Warszawa 2004.

46 Ibidem.

– szacowanie ryzyka – rozumiane jako proces nadawania materialnej cechy elementom ryzyka, poprzez ocenianie prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego powodującego określone straty oraz określanie stopnia możliwych skutków, strat, konse-kwencji związanych ze zdarzeniem;

• wartościowanie ryzyka – to formułowanie sądu o ryzyku; określanie wartości ryzyka według przyjętych kryteriów;

• decyzję o akceptacji ryzyka bądź działaniach mających na celu

redukcję/eliminację ryzyka – to działania korygujące, podejmowane

w celu usunięcia przyczyn istniejącej niezgodności lub innej niepożą-danej sytuacji oraz w celu niedopuszczenia do ich ponownego wystą-pienia.

Pojęcie ryzyka zawodowego zostało wprowadzone do prawa europej-skiego Dyrektywą 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 roku48. W prawie polskim pojęcie ryzyka zawodowego jest wykorzystywane w Kodeksie Pra-cy, gdzie ustawodawca w art. 226 zobowiązuje pracodawcę49:

„Pracodawca:

1) ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, 2) informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z

wyko-nywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami”, oraz w art. 237_11a obliguje pracodawcę, stwierdzając:

– pracodawca konsultuje z pracownikami lub ich przedstawicielami wszystkie działania związane z bezpieczeństwem i higieną pracy, w szczególności dotyczące: oceny ryzyka zawodowego występującego przy wykonywaniu określonych prac oraz informowania pracowników o tym ryzyku”.

Doprecyzowanie problematyki oceny ryzyka zawodowego znajdujemy w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy50. Ustawodawca, w paragrafach: § 39 i § 40 Rozporządzenia, zamieszcza tre-ści nakazujące pracodawcy:

48 Dyrektywa 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz.Urz. WE L 183 z 29.06.1989).

49 Kodeks Pracy, Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. (Dz.U. 1974 Nr 24 poz. 141 z późn. zm.; Dz.U. 2008, Nr 237, poz. 1654; Dz.U. 2009, Nr 219, poz. 1704).

50 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. Nr 129, poz. 844).

• oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe, występujące przy określo-nych pracach, oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniej-szające ryzyko;

• uwzględniać, podczas oceny ryzyka zawodowego, wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz spo-sobach wykonywania prac;

• prowadzić dokumentację potwierdzającą ocenę ryzyka zawodowego, zawierającą:

– opis ocenianego stanowiska pracy (stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów, wykonywanych zadań, występujących niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy, stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej),

– charakterystykę zidentyfikowanych zagrożeń i ich źródeł oraz środki ochronne służące ich neutralizacji,

– wyniki oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowi-ska pracy, skutki ryzyka, kryteria akceptacji ryzyka,

– sposób reagowania na zagrożenie oraz niezbędne środki zapobiegaw-cze zmniejszające ryzyka,

• stosować, adekwatnie do wyników oceny ryzyka zawodowego, niezbędne środki profilaktyczne, metody i organizację pracy, tak, aby zwiększać poziom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;

• ograniczać ryzyko zawodowe, likwidować zagrożenia u źródeł ich powstawania, dostosowywać warunki i procesy pracy do możliwości pracownika.

Sformułowana w podstawowej normie maszynowej PN-EN 292-1 defini-cja oceny ryzyka zawodowego, mówi, że jest to kompleksowe oszacowanie kombinacji prawdopodobieństwa wystąpienia urazu ciała lub pogorszenia stanu zdrowia i ich ciężkości, w sytuacji zagrożenia, dokonywane w celu wyboru właściwych środków bezpieczeństwa. Definicja ta wskazuje na dwa zasadnicze aspekty prowadzenia oceny ryzyka zawodowego, a mia-nowicie to, że:

1. Celem oceny są działania pozwalające racjonalizować dobór i usprawniać stosowanie środków bezpieczeństwa, a głównie51:

• sprawdzić, czy zagrożenia występujące na stanowiskach pracy zostały zidentyfikowane i czy jest znane ryzyko zawodowe związane z tymi zagrożeniami;

• wykazać, że zastosowane środki profilaktyczne są odpowiednie i wystarczające w odniesieniu do zidentyfikowanych zagrożeń;

51 H. Batarowski, Systemy Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy, http:// www.gdansk.oip.pl/64.html, dostęp: 14.02.2010.

• uwidocznić, że dokonany wybór: materiałów wyposażenia stanowisk, organizacji pracy, środków ochrony, ludzi wykonujących pracę, jest odpowiedni w odniesieniu do zidentyfikowanych zagrożeń oraz ryzyka zawodowego;

• ustalić priorytety działań zmierzających do eliminowania lub ograni-czania ryzyka zawodowego;

• sprawdzić, czy ryzyko zawodowe jest na poziomie akceptowalnym, a zastosowane środki ochrony są odpowiednie;

• zapewnić ciągłość poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy;

• ukazać pracownikom oraz organom nadzoru i kontroli, np. inspekto-rom Państwowej Inspekcji Pracy, że ryzyko jest znane;

2. Ocena ryzyka zawodowego związana jest z zasadą, że zmniejszenie ryzyka wiąże się ze zmniejszeniem prawdopodobieństwa wystąpienia niebezpiecznego zdarzenia, jak też z ograniczeniem skutków tego zda-rzenia.

Ocena ryzyka wymaga prowadzenia systematycznej analizy wystę-pujących i potencjalnych zagrożeń oraz szacowania i wartościowania ryzyka, co stanowi punkt wyjścia do planowania działań korygujących i zapobiegawczych w stosunku do zidentyfikowanych niezgodności. Do oceny ryzyka występującego bezpośrednio na stanowiskach pracy mają zastosowanie metody jakościowe. Istota metod jakościowych sprowadza się do szacowania skutków zdarzenia (S) i określania prawdopodobień-stwa lub częstości (P) ich wystąpienia oraz przypisania umownych wiel-kości charakteryzujących ich wartość. Prawdopodobieństwo skutków w metodach jakościowych jest liczbą (wagą), stwierdzającą, że skutki zda-rzeń są szacowane na różnych poziomach. Analiza ryzyka zawodowego przeprowadzana jest oddzielnie dla każdego możliwego zagrożenia, które może spowodować określone skutki. Ryzyko zawodowe dla każdego za-grożenia można przedstawić jako funkcję:

R = f (P, S) (4.1)

gdzie:

S – skutki (straty) spowodowane zdarzeniem;

P – prawdopodobieństwo lub częstość wystąpienia skutków zdarzenia.

Podstawowe wymagania dotyczące organizacji oceny ryzyka zawodo-wego są zawarte w polskiej normie PN-N-18002:200052. Zgodnie z normą,

52 PN-N-18002:2000, System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne

proces oceny ryzyka zawodowego na poszczególnych stanowiskach pracy w firmie przebiegać winien w kilku etapach (zob. rys. 22).

Rysunek 22. Etapy oceny ryzyka zawodowego

1. Zgromadzenie informacji potrzebnych do oceny ryzyka