Przegląd literatury – stan badań

Operacje pokojowe, przede wszystkim podejmowane przez ONZ, cieszą się dużym zainteresowaniem polskich autorów, głównie w kontekście udziału w nich polskich kontyngentów. Ze względu na fakt, że jednostki z naszego państwa nie uczestniczyły na dużą skalę w żadnej z operacji, prowadzonej w Rogu Afryki, tematyka ta w praktyce nie jest obecna w krajowej literaturze przedmiotu. Istotny wyjątek stanowi tu jeden z rozdziałów pracy W. Lizaka Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, poświęcony operacjom pokojowym Unii Afrykańskiej, w tym AMIS, UNAMID i AMISOM.

Prace polskich autorów zawierają wiele interesujących wątków związanych z samymi operacjami pokojowymi – ich historią, aspektami prawnymi, instytucjonalnymi,

„codziennym” funkcjonowaniem. Szczególną aktywnością na tym polu badawczym wykazuje się D. S. Kozerawski, redaktor takich prac, jak Międzynarodowe operacje pokojowe. Planowanie, zadania, warunki i sposoby realizacji czy Operacje pokojowe i antyterrorystyczne w procesie utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego w latach 1948-2004. Spośród publikacji poruszających analizowany problem z pozycji nauk prawnych, należy wyróżnić Dylematy humanitarnej interwencji J. Zajadły. Co istotne, choć wymienieni autorzy wielokrotnie stosują pojęcie skutków/efektów i rozważają poszczególne opisywane przez siebie operacje w kategoriach „sukcesów” i „porażek”, nie wprowadzają jednak definicji ani wyraźnie wyróżnionych kryteriów, w oparciu o które formułują swoje sądy. W tym kontekście autor niniejszej dysertacji pragnie podjąć próbę uzupełnienia dorobku polskiej literatury przedmiotu o pomijane dotąd zagadnienia.

Różnorodne aspekty zagadnienia operacji pokojowych stanowią przedmiot zainteresowania badaczy zagranicznych. Niemal każda operacja pokojowa została stosunkowo dokładnie opisana, choć niektóre z nich przyciągają wyraźnie większą uwagę naukowców. Zmienne zainteresowanie badaczy widoczne jest również w przypadku operacji podejmowanych w Rogu Afryki. Obok bardzo „popularnych” operacji w UNOSOM I i II oraz UNITAF w Somalii w pierwszej połowie lat 90. XX w., występują bowiem misje UNMEE (na granicy etiopsko-erytrejskiej) i UNMIS/UNMISS (w Sudanie), którym poświęcono znacznie mniej uwagi. Wśród najważniejszych prac, w całości lub

61

części poświęconych operacjom pokojowym w Rogu Afryki, należy wymienić: United Nations Interventionism 1991-2004 (red. M. Berdal, S. Economides), Managing World Order. United Nations Peace Operations and the Security Agenda (R. Kareem Al-Qaq), Clausewitz and African War. Politics and Strategy in Liberia and Somalia (Y. Duyvesteyn), Clinton, Peacekeeping and Humanitarian Intervention. Rise and Fall of a Policy (L.G. Murray), UN Peacekeeping: Myth and Reality (A. Sitkowski), The African Union Mission in Sudan (AMIS). Experiences and Lessons Learned (A. Ekengard), African Union Mission in Somalia (AMISOM). Exemplifying African Union Peacekeeping Challenges (C. Hull, E. Svensson).

Kluczowym zagadnieniem niniejszej dysertacji jest problematyka skuteczności operacji pokojowych oraz ich wpływu na rozwiązywanie konfliktów zbrojnych. Jak wspomniano, w polskiej literaturze przedmiotu tematyka ta jest praktycznie nieobecna.

Próby wypracowania usystematyzowanego sposobu oceny efektywności operacji pokojowych i ich wpływu na rozwiązanie konfliktów są natomiast podejmowane na gruncie nauki zachodnioeuropejskiej, skandynawskiej i amerykańskiej od kilkunastu lat.

Kluczową pracą jest opublikowana w 2010 r. Evaluating peace operations, której autorzy – P.F. Diehl i D. Druckman – przedstawiają rozbudowaną metodologię oceny skuteczności operacji pokojowej w oparciu o trzy grupy celów: trzy kluczowe (wspólne dla wszystkich operacji pokojowych: ograniczenie przemocy, powstrzymanie konfliktu oraz rozwiązanie konfliktu), pięć nowych (nadzorowania wyborów; demokratyzacja; pomoc humanitarna;

rozbrojenie, demobilizacja i reintegracja; ochrona praw człowieka) i cztery związane z budowaniem pokoju (bezpieczeństwo lokalne; rządy prawa; lokalne rządzenie;

odbudowa, pojednanie i transformacja)²⁵. Diehl i Druckman wymieniają szereg wskaźników, przy pomocy których można mierzyć stopień osiągnięcia poszczególnych celów. Choć autorzy dostrzegają znaczenie otoczenia (poświęcając temu zagadnieniu jeden z siedmiu rozdziałów pracy), powiązania między uwarunkowaniami zewnętrznymi a działaniem operacji pokojowej zostały wykazane w formie jedynie szczątkowej.

Na ograniczenia metodologii zaproponowanej przez Diehla i Druckmana wskazuje m.in. J. Braithwaite, który zastosował ją do oceny operacji UNTAET w Timorze Wschodnim (Evaluating the Timor-Leste Peace Operation).

Zagadnieniu oceny skuteczności operacji pokojowych i ich wpływu na rozwiązywanie konfliktów zbrojnych poświęcone są także inne opracowania naukowe.

25 P.F. Diehl, D. Druckman, Evaluating Peace Operations….

62

Znacznie bardziej ograniczoną metodologię, w stosunku do zaproponowanej przez Diehla i Druckmana, zaproponował J. Schumacher (What to Measure in Peace Operations).

Wspomniany P.F. Diehl, wspólnie z M. Greigiem, zaproponowali pojęcie dylematu utrzymanie pokoju-tworzenie pokoju (peacekeeping-peacemaking dilemma), na oznaczenie sytuacji, w której rozmieszczenie operacji pokojowej może utrudnić trwałe rozwiązanie konfliktu (Peacekeeping: A Barrier to Durable Peace?). H. Hegre, L. Hultman i H.M. Nygard zbadali wpływ operacji pokojowych na ograniczenie konfliktu zbrojnego, dochodząc do wniosku, że obecność sił międzynarodowych pozytywnie oddziałuje na zmniejszenie skali konfliktu (Evaluating the conflict-reducing effect of UN peace-keeping operations). M.J. Gilligan i E.J. Sergenti dowiedli, że operacje pokojowe ONZ są skuteczne w przypadku zakończonych wojen domowych, lecz nie odnoszą zamierzonych skutków w warunkach toczącego się konfliktu wewnętrznego (Evaluating UN Peacekeeping with Matching to Improve Causal Inference). Badania nad warunkami powodzenia operacji pokojowych przeprowadziła także D. Pushkina (A Recipe for Success? Ingredients of a Successful Peacekeeping Mission). Ilościową analizę wpływu operacji UNMIL na sytuację w Liberii przeprowadzili E. Mvukiyehe i C. Samii (Quantitative Impact Evaluation of the United Nations Mission in Liberia: Final Report).

Bardzo pomocne w doborze i opracowaniu metodologii były prace poświęcone ewaluacji projektów rozwojowych i ocenie działań z zakresu budowania pokoju. Wyróżnić należy szczególnie Broadening the Range of Designs and Methods for Impact Evaluations – raport przygotowany dla brytyjskiego Departamentu Rozwoju Międzynarodowego przez zespół pod kierunkiem E. Sterna. Cenne uwagi metodologiczne zawiera opracowanie K. Menkhausa pt. Impact Assessment in Post-Conflict Peacebuilding. Challenges and Future Directions. W 2012 r. organizacja pozarządowa InterAction opublikowała serię czterech krótkich publikacji, poświęconych podstawom procedury ewaluacyjnej (Introduction to Impact Evalution; Linking Monitoring & Evaluation to Impact Evaluation;

Introduction to Mixed Methods in Impact Evaluation; Use of Impact Evaluation Results).

W celu należytej oceny skuteczności operacji pokojowych i ich wpływu na konflikty zbrojne w Rogu Afryki, niezbędne jest dokonanie analizy samych konfliktów i szerzej – stosunków międzynarodowych w Rogu Afryki po zakończeniu zimnej wojny.

W polskiej literaturze przedmiotu zagadnienie to nie doczekało się całościowego opracowania. Praca zbiorowa Róg Afryki pod redakcją Andrzeja Bartnickiego i Joanny Mantel-Niećko jest znakomitym studium historii państw regionu, które jednak – z uwagi na fakt wydania w 1999 r. – nie zawiera analizy wydarzeń z ostatnich kilkunastu lat.

63

Ponadto, polscy autorzy nie podejmują prób zrewidowania i uaktualnienia doskonałych prac historycznych, takich jak Historia Etiopii (J. Mantel-Niećko i A. Bartnicki) czy Historia Afryki Wschodniej (H. Zins), powstałych w latach 80. XX w. O ile w początkowych latach XXI w. publikowano stosunkowo niewiele prac poświęconych stosunkom międzynarodowym w Afryce (m.in. J. Milewski, W. Lizak, red., Stosunki międzynarodowe w Afryce, Warszawa 2002 oraz B. Ziółkowski, Konflikty zbrojne we współczesnej Afryce: stan obecny na tle historycznym, Warszawa 2002), to w ostatnim czasie można jednak zaobserwować wzrost zainteresowania tematyką afrykanistyczną, czego dowodem są takie prace, jak wspomniane już Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa (W. Lizak), jak również USA i UE w Afryce Subsaharyjskiej. Współpraca i rywalizacja (K. Redłowska) czy Unia Europejska - Afryka Subsaharyjska. Uwarunkowania-mechanizmy-efektywność współpracy (P. Frankowski i I. Słomczyńska). Analizy wybranych problemów bezpieczeństwa państw Rogu Afryki zawierają prace zbiorowe pod redakcją R. Kłosowicza: Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych;

Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe; Państwa dysfunkcyjne i międzynarodowe wysiłki zmierzające do ich naprawy. Jednocześnie Rogowi Afryki, jako regionowi międzynarodowemu, nie poświęcono jak dotąd żadnego opracowania. W ostatnich latach ukazały się natomiast prace zawierające analizę wydarzeń w Sudanie – Konflikt w Darfurze (J. Kościółek) oraz Konflikty w Sudanie (R. Łoś).

W literaturze obcojęzycznej zagadnienia stosunków międzynarodowych w Rogu Afryki od lat cieszą się znaczącym zainteresowaniem. Najbardziej owocną próbę całościowej analizy sytuacji podjął P. Woodward w pracy The Horn of Africa. State, politics and international relations. Praca ta, wydana w 2002 r., nie zawiera omówienia najnowszych wydarzeń. Lukę tę częściowo uzupełnia zbiorowa publikacja Regional Security in the post-Cold War Horn of Africa (red. R. Sharamo, B. Mesfin), zawierająca czternaście artykułów, poświęconych różnym zagadnieniom, m.in. operacjom pokojowym w Darfurze i Somalii. Autorzy większości prac skupiają się jednak na poszczególnych konfliktach zbrojnych. Szczególnie obszerna jest literatura omawiająca konflikt w Darfurze, m.in. Darfur. A New History of a Long War (J. Flint, A. de Waal), Darfur. The Road to Peace (D. Hoile), Sudan. Darfur and the Failure of an African State (R. Cockett).

Konfliktowi rządu w Chartumie z południem państwa poświęcone są m.in. następujące opracowania: Sudan IGAD Peace Process: an Evaluation (J. Young), Sudan. Race, Religion and Violence (J.M. Jok). Wyczerpującą analizę konfliktu etiopsko-erytrejskiego zawiera praca T. Negasha i K. Tronvoll Brothers at War. Making sense of the

Eritrean-64

Ethiopian War. Sytuacji w Somalii poświęcone są natomiast m.in. opracowania: Somalia:

Current Conditions and Prospects for Lasting Peace (T. Dagne), Somalia: State Collapse and the Threat of Terrorism (K. Menkhaus).

Podsumowując, niniejsza dysertacja uzupełniaj istotne braki w polskiej literaturze przedmiotu, podejmując zagadnienia stosunków międzynarodowych w Rogu Afryki po zakończeniu zimnej wojny, operacji pokojowych w tym regionie oraz oceny skuteczności operacji pokojowych i ich wpływu na rozwiązywanie konfliktów zbrojnych. Szczegółowa analiza ostatniego z wymienionych problemów plasuje rozprawę doktorską w ramach dynamicznie rozwijających się badań, prowadzonych w USA, Europie Zachodniej i państwach skandynawskich. Walor unikalności w skali międzynarodowej nadaje niniejszej dysertacji także analiza rzadko omawianych operacji, np. UNMIS/UNSMISS i UNISFA.

1.10. Podsumowanie

W niniejszym rozdziale zostały przedstawione problemy badawcze, sformułowano pytania i hipotezy, wskazano zakres, ograniczenia i znaczenie prowadzonej analizy, jak również aktualny stan badań nad omawianymi zagadnieniami. Zaprezentowana w tej części rozprawy metodologia oceny skuteczności operacji pokojowej oraz ustalenia związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy operacją pokojową i stanem pokoju zostanie wykorzystana w kolejnych rozdziałach. Pomimo licznych ograniczeń metodologicznych, autor jest przekonany o konieczności podejmowania prób naukowej analizy tych zagadnień. W celu jak najpełniejszego zrozumienia problemu badawczego, dwa kolejne rozdziały poświęcone będą analizie operacji pokojowych z perspektywy teoretycznej oraz uwarunkowań bezpieczeństwa w regionie Rogu Afryki.

65