Związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy operacjami pokojowymi i stanem pokoju

Drugi główny problem badawczy, którego rozwiązanie jest celem niniejszej dysertacji, stanowi występowanie oraz charakter związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy operacjami pokojowymi i stanem pokoju. Pozornie, zagadnienie to nie nastręcza trudności – w celu rozważenia tego problemu, można zadać pytanie, czy po wycofaniu operacji pokojowej pomiędzy państwami (w przypadku konfliktu międzynarodowego) lub w państwie (w przypadku konfliktu wewnętrznego) występował stan pokoju. Problem ten jest jednak znacznie bardziej skomplikowany. Należy zgodzić się z Josephem Schumacherem, który pisze, że „nie ma nic bardziej chaotycznego niż konflikt zbrojny”¹⁸. Rozwijając tę myśl, można stwierdzić, że także w sytuacji bezpośrednio po zakończeniu konfliktu zbrojnego lub w warunkach dogasającego konfliktu, mnogość aktorów, różnorodność ich działań oraz wielość interesów tworzą złożoną, wielowymiarową matrycę związków przyczynowo-skutkowych. Operacja pokojowa jest tylko jednym z elementów tej skomplikowanej układanki, a jej otoczenie zmienia się częściowo niezależnie od wysiłków podejmowanych przez jej personel.

Zdaniem autora dysertacji, w warunkach dogasającego konfliktu zbrojnego lub bezpośrednio po jego zakończeniu przypisywanie większości zdarzeń działaniu jednego czynnika jest błędne. Co zrozumiałe, uprawnione jest łączenie ze sobą niektórych wydarzeń, np. jeśli lider jednego z ugrupowań (A) walczących o władzę zginie z rąk członków konkurencyjnej organizacji (B), w wyniku czego w ramach A dojdzie do podziałów i walk o władzę, można przyporządkować osłabienie A bezpośredniemu działaniu B. Należy jednak zauważyć, że nawet w tak pozornie oczywistej sytuacji śmierć przywódcy ugrupowania A mogła nie być jedyną przyczyną rozłamu. Walki o władzę w A mogły być spowodowane także innymi czynnikami, np. niewyznaczeniem przez zmarłego lidera swego następcy, niedojrzałością struktury organizacyjnej, występowaniem

18 J. Schumacher, What to Measure in Peace Operations [w:] Measures of Effectiveness. Peace Operations and Beyond, red. A. Livingstone, A. Arnusch, The Pearson Papers, Vol. 10, Issue 1, 2007,

<http://www.operationspaix.net/DATA/DOCUMENT/5484~v~Measures_of_Effectiveness__Peace_Operati ons_and_Beyond.pdf>, dostęp z 11.08.2014, s. 45.

52

pretendentów do władzy. To, co umownie określane jest jako przyczyna danego zdarzenia, najczęściej jest jedynie częścią szerszego pakietu przyczynowego.

Pojęcie pakietu przyczynowego wprowadził w 1965 r. John Mackie, który stwierdził, że „należy badać nie związek pomiędzy skutkiem i pojedyncza przyczyną, lecz pomiędzy skutkiem i pakietem przyczynowym: zestawem pojedynczych przyczyn, które mogą nie mieć niezależnego wpływu na skutek”¹⁹. Dziewięć lat później Mackie zaproponował kolejny termin, który zawarł w akronimie INUS (an insufficient but necessary part of a causal package, which is in itself unnecessary but sufficient). INUS to niewystarczająca lecz konieczna część pakietu przyczynowego, który sam w sobie jest niekonieczny ale wystarczający²⁰. Zdaniem autora, termin INUS najpełniej określa związek przyczynowo-skutkowy, jaki zachodzi pomiędzy operacją pokojową i stanem pokoju. Operacja pokojowa:

- jest niewystarczającą częścią pakietu przyczynowego, gdyż nawet najlepiej zorganizowana i przeprowadzona operacja z wysoko wykwalifikowanym i zaangażowanym personelem nie rekompensuje braku innych czynników, koniecznych do osiągnięcia stanu pokoju, w tym przede wszystkim – woli stron do zakończenia konfliktu i pokojowej koegzystencji,

- jest konieczną częścią pakietu przyczynowego, ponieważ bierze istotny udział w tworzeniu warunków do zaistnienia stanu pokoju (np. pomaga w szkoleniu wojska i policji, niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa, rozdziela walczących). Bez sił międzynarodowych osiągnięcie niektórych warunków koniecznych nie jest możliwe w tym znaczeniu, że wymaga innego, podobnego czynnika, mogącego wywołać analogiczny skutek (np. programu szkolenia wojska i policji, prowadzonego przez instruktorów delegowanych przez mocarstwo, pragnące umocnić swoje wpływy w tym państwie),

19 B. Befani, Models of Causality and Causal Inference, A review prepared as a part of the DFID study Broadening the Range of Designs and Methods for Impact Evaluation, April 2012,

<https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/67427/design-method-impact-eval.pdf>, dostęp z 15.08.2014, s. 13.

20 J. Mahoney, Toward a Unified Theory of Causality, “Comparative Political Studies”, Vol. 41, N. 4/5, April/May 2008,

<https://events.umn.edu/prod/groups/public/@pub/@cla/@poli/documents/eventfile/004011.pdf> ,dostęp z 16.08.2014, s. 418.

Zdaniem Mahoney’a (tamże, s. 419), INUS jest jedną z pięciu rodzajów przyczyn. Pozostałe to:

- przyczyna konieczna ale niewystarczająca, - przyczyna wystarczająca ale niekonieczna, - przyczyna konieczna i wystarczająca,

- SUIN (sufficient but unnecessary part of a factor that is insufficient but necessary for an outcome) – wystarczająca ale niekonieczna część [złożonego] czynnika, który jest niewystarczający ale konieczny dla osiągnięcia określonego skutku.

53

- pakiet przyczynowy z operacją jest sam w sobie niekonieczny, ponieważ inne czynniki mogłyby spowodować podobne skutki. Niepowołanie operacji pokojowej mogłoby wywołać reakcję sąsiedniego państwa w postaci zbrojnej inwazji i okupacji, zakończonej osadzeniem rządu, który następnie doprowadziłby do stabilizacji sytuacji i nastania stanu pokoju,

- pakiet przyczynowy z operacją jest sam w sobie wystarczający – działanie dodatkowego pakietu nie jest konieczne w celu osiągnięcia skutku w postaci stanu pokoju lub składników stanu pokoju (sprawnych sił wojskowych i policyjnych).

Postrzeganie operacji pokojowej jako INUS oznacza przyjęcie perspektywy konfiguracyjnej (configurational view of causation), która zakłada, że przyczyna jest jednym z wielu elementów kombinacji pojedynczych przyczyn wywołujących ten sam skutek. „Różne kombinacje mogą prowadzić do tego samego skutku, a podobne kombinacje mogą prowadzić do różnych skutków, ponieważ pojedyncze przyczyny mogą wpływać na skutek na różne sposoby, w zależności od tego, z jakimi innymi czynnikami zostaną połączone”²¹. Jeśli operacja została wyposażona w proaktywny mandat i przyznano jej adekwatne do zadań zasoby ludzkie, materialne i materiałowe, może ona stanowić – jako INUS w ramach pakietu przyczynowego – przyczynę sprawczą (lub jedną z przyczyn sprawczych), działających na gruncie przyczyn bazowych. Zależność tę można wyjaśnić, odwołując się wydarzeń z lata 1914 r. Zabójstwo arcyksięcia Franciszka Ferdynanda było przysłowiową iskrą, która jednak nie spowodowałaby wybuchu I wojny światowej, gdyby nie fakt występowania szeregu przyczyn bazowych (np. kolonialnej rywalizacji mocarstw, wyścigu zbrojeń, antagonizmu francusko-niemieckiego itp.).

Analogicznie, operacja pokojowa może stanowić jedną z przyczyn sprawczych, lecz aby odegrała tę rolę, konieczne jest wystąpienie przyczyn bazowych, np. niepodsycania konfliktu przez państwa sąsiednie, woli najważniejszych stron do pokojowego rozwiązania konfliktu itp.

Z zagadnieniem związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy operacją pokojową i stanem pokoju związane jest rozróżnienie dwóch terminów – przyczynowość i korelacja.

Przyczynowość zakłada, że operacja pokojowa (niezależnie od tego, czy zostanie uznana za INUS, SUIN lub inny rodzaj przyczyny), przyczynia się do zaistnienia stanu pokoju.

Korelacja oznacza, że operacja pokojowa poprzedza stan pokoju lub z nim

21 B. Befani, Models of Causality…, s. 14.

54

współwystępuje, ale nie stanowi jego przyczyny. W celu ustalenia, czy operacja pokojowa przyczynia się do czy współwystępuje ze stanem pokoju, konieczne jest sprawdzenie, jak rozwinąłby się konflikt w przypadku nieprzeprowadzenia operacji. W tym celu można posłużyć się dwiema metodami: rozumowaniem przeciwfaktycznym lub porównaniem z podobnymi konfliktami, w przypadku których nie powołano operacji pokojowej.

Rozumowanie przeciwfaktyczne polega na rozważeniu, co wydarzyłoby się w przypadku usunięcia przyczyny, której potencjalny wpływ chcemy zbadać. W ramach omawianego zagadnienia, oznacza to przeprowadzenie myślowego eksperymentu – zadania pytania o rozwój sytuacji w przypadku, gdyby operacja pokojowa nie została powołana. Czy nastąpiłby stan pokoju? Czy wystąpiłby on po krótszym czy dłuższym okresie czasu? Jakie byłyby „koszty” (np. większa liczba ofiar, mniej reprezentatywne instytucje władzy)? Porównując stan faktyczny (w którym operacja pokojowa została przeprowadzona) ze stanem przeciwfaktycznym (bez operacji) można wnioskować o występowaniu (lub nie) związku przyczyno-skutkowego, jak również o charakterze tej relacji. Zdaniem Kena Menkhausa, oczywistą wadą tego rozwiązania jest „niemożność przewidzenia, co by się stało w przypadku braku interwencji. Oceniający są nieustannie zmuszani do porównywania tego, co nastąpiło z tym, co się nie wydarzyło; zadanie to jest z natury spekulatywne, a nie empiryczne. […] U pojedynczego oceniającego, wierność metodologii nauk społecznych i podstawowym zasadom epistemologicznym, wywołuje prawdziwy opór wobec ustalania relacji przyczynowej. […] Poszanowanie metodologii nauk społecznych stoi w jawnej sprzeczności z potrzebą oceny wpływu i bezpośredniego wnioskowania przyczynowego”²². Menkhaus broni jednak wyciągania wniosków przyczynowych, opowiadając się za „refleksyjnym, rygorystycznym i pragmatycznym”

podejściem, przez co rozumie umiejętny dobór technik w zależności od możliwości i potrzeb²³.

Drugim sposobem oceny występowania i charakteru związków przyczynowo-skutkowych jest porównanie badanych przypadków z podobnymi, w których nie był obecny dany element. W ramach zagadnienia poruszanego w dysertacji, oznacza to zestawienie konfliktów zbrojnych, w trakcie lub po których doszło do powołania operacji pokojowej z podobnymi sytuacjami, w których nie powołano operacji pokojowej.

22 K. Menkhaus, Impact Assessment in Post-Conflict Peacebuilding. Challenges and Future Directions, Interpeace July 2004,

<http://www.dmeforpeace.org/sites/default/files/Menkhaus_Challenges%20in%20Peacebuilding.pdf>, dostęp z 16.08.2014, s. 5.

23 Tamże, s. 7-8.

55

Odpowiednikiem konfliktu wewnętrznego w Somalii (operacja AMISOM) mogłyby być np. wydarzenia w Iraku po wycofaniu wojsk amerykańskich w 2011 r. (brak operacji pokojowej). Wadą takiego rozwiązania jest to, że nie istnieją dwa identyczne konflikty – każdy posiada swoją niepowtarzalną specyfikę. Nawet pozornie duże podobieństwo dwóch przypadków nigdy nie jest całkowite. Przeprowadzenie eksperymentu (w rozumieniu nauk ścisłych) nie jest możliwe. Wnioskowanie o występowaniu związków przyczynowo-skutkowych przy wykorzystaniu tej metody jest więc obciążone znaczącym ryzykiem błędu. Zdaniem autora dysertacji, ryzyko to jest mniejsze w przypadku wnioskowania przeciwfaktycznego, dlatego w celu odpowiedzi na pytanie o związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy operacją pokojową i stanem pokoju zastosowana zostanie ta metoda.

Poruszając zagadnienie związków przyczynowo-skutkowych, należy rozważyć problem atrybucji, czyli przypisania danego skutku określonej przyczynie. W omawianym przypadku idzie o wskazanie, czy operacja pokojowa była przyczyną zaistnienia stanu pokoju. Jak zaznaczono powyżej, operacja powinna być rozpatrywana raczej jako jedynie część pakietu przyczynowego, który wywołuje stan pokoju. Tymczasem logika atrybucji ze swej natury prowadzi do absolutyzowania roli przyczyny w wywołaniu skutku. Z uwagi na to, w niniejszej dysertacji przyjęta zostanie logika kontrybucji, polegająca na stwierdzeniu, „czy i jak interwencja przyczyniła się do zaobserwowanego wpływu”²⁴. Stanowisko to jest zgodne z założeniami operacji pokojowej jako działania, które ma na celu stworzenie warunków do rozwiązania konfliktu (a więc przyczynienie się do rozwiązania konfliktu), a nie samo rozwiązanie konfliktu (spowodowanie rozwiązania – co uzasadniałoby zastosowanie logiki atrybucji).

Podsumowując, w celu ustalenia występowania i charakteru związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy operacją pokojową i stanem pokoju, przyjęto założenia o operacji pokojowej jako INUS w ramach pakietu przyczynowego, konieczności posługiwania się logiką kontrybucji i rozumowaniem przeciwfaktycznym.