W krajach Unii Europejskiej liczba banków spółdzielczych stanowi połowę ogółu wszystkich banków. Cecha wyróżniająca je od innych to współudział członków w ka-pitale własnym banku. Banki spółdzielcze przekształciły się z niedużych placówek do obszernych grup bankowości spółdzielczej, będących ważnymi graczami na świato-wych rynkach finansoświato-wych. Początek nowoczesnej bankowości spółdzielczej miał miejsce w Niemczech – H. Schulze-Delitzsch i F.W. Raiffeisen byli założycielami dwóch pierwszych spółdzielni kredytowych. Dzięki ich inicjatywie chłopi, robotnicy i drobni przedsiębiorcy mogli się zapożyczać unikając lichwiarskich pożyczek i kredytów [Go-stomski 2009].
Historia polskiej bankowości spółdzielczej odciska istotne piętno na historii na-szej gospodarki – funkcjonowała w okresie zaborów, gospodarki kapitalistycznej, później systemu gospodarki nakazowej, aby na początku lat 90. XX wieku przejść proces transformacji do gospodarki rynkowej. Obecnie w Polsce banki spółdzielcze stanowią największą strukturę bankową. Sektor bankowości spółdzielczej w Polsce działa na zasadzie dualnego charakteru –spółdzielni i banku. Charakteryzuje się tym, że jego najważniejszym celem nie jest zysk, lecz zaspokojenie fundamentalnych po-trzeb członków, a więc dostęp do kredytu i gwarancja odpowiedniej obsługi [Dobo-siewicz 2007, s. 109]. Forma organizacyjna polskich banków spółdzielczych odpowia-da jednocześnie instytucjom spółdzielczym i kredytowym, przez co właściwe funkcje oraz procesy obejmują specyficzną sferę, wykraczając poza typowy obszar działania komercyjnych banków [Juszczyk, Balina, Stola i in. 2014]. Obecnie funkcjonują dwie spółdzielnie: Bank Polskiej Spółdzielczości i Spółdzielcza Grupa Kapitałowa.
167 Sytuacja finansowa polskich banków spółdzielczych w kontekście wprowadzenia pakietu CRR/CRD IV
Bank Polskiej Spółdzielczości (BPS) działa w formie spółki akcyjnej w oparciu o Ko-deks spółek handlowych [Dz. U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037] i Prawa bankowego [Dz. U. z 1997 r. Nr 140, poz. 939]. W rozumieniu obowiązującej ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych jest bankiem zrzeszającym. Obecnie zrzesza 355 banków, zaś banki spółdzielcze stanowią 82,45% jego akcjonariatu. Siedziba banku znajduje się przy ul. Grzybowskiej 81 w Warszawie [Raport roczny... 2015].
Liczba działających banków spółdzielczych na koniec roku 2015 wynosiła 561. Suma aktywów całego sektora spółdzielczego wyniosła 109,8 mld zł. Łączny współ-czynnik kapitałowy wyniósł 13,7%, a współwspół-czynnik kapitału TIER I 12,5%. W roku 2015 wynik finansowy netto wyniósł -1094 mln zł i był związany w głównej mierze z upad-kiem SK Banku, czyli największego banku spółdzielczego w Polsce (w 2014 r. wynik fi-nansowy netto wyniósł 761 mln zł) [Raport o sytuacji banków… 2016]. W bankach spół-dzielczych zatrudnionych jest 32 tys. osób, a w bankach zrzeszających – 1,9 tys. osób w 4 725 placówkach. Fundusze własne banków spółdzielczych wyniosły 10,5 mld zł [Raport o sytuacji banków spółdzielczych... 2017]. W przeciągu ostatnich kilku lat możli-we jest zaobserwowanie spadku marży odsetkomożli-wej z powodu m.in.: presji konkuren-cyjnej ze strony banków komercyjnych, mniejszych dochodów uzyskiwanych z lokat nadwyżek pasywów zakładanych w bankach zrzeszających oraz braku rekompensaty wynikającej ze wzrostu skali działania [Domańska-Szaruga 2014, s. 65].
Banki spółdzielcze w polskim systemie bankowym funkcjonują na zasadach określonych w:
1) prawie bankowym,
2) prawie spółdzielczym [Dz. U. z 1982 r. Nr 30, poz. 210],
3) ustawie o bankach spółdzielczych [Dz. U. z 2000 r. Nr 119, poz. 1252 z późn. zm.]. Należy zaznaczyć, iż sektor spółdzielczy w całej UE, w przeciwieństwie do komer-cyjnego, nie wymagał dokapitalizowania w trakcie ostatniego kryzysu finansowe-go [Balina, Kowalski, Różyński 2014]. Banki spółdzielcze, które prowadzą działalność w Unii Europejskiej należą do Europejskiego Związku Banków Spółdzielczych (Euro-pean Association of Co-operative Banks –EACB) [Stefański 2008, s. 149].
W dniu 27 czerwca 2013 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej opubli-kowany został finalny tekst pakietu CRR/CRD IV będącego nową regulacją w ob-rębie prawa usług finansowych na obszarze Unii Europejskiej. Pakiet ten wszedł w życie z dniem 1 stycznia 2014 r. i zastąpił obowiązujące do tej pory regulacje rynku finansowego państw UE czyli Capital Requirements Directive III (CRD III). Obowiązujący obecnie pakiet regulacyjny nazywany jest konstytucją bankową Unii Europejskiej [Maciążka-Łabaz, Fortuna 2015, s. 7]. Składa się z dwóch aktów prawnych: rozporządzenia (CRR) oraz dyrektywy (CRD IV). Akty te są niezbędnym
168
Przemysław Regnowski
elementem jednolitych ram prawnych dla Unii Bankowej w UE, które są uważane za jeden z trzech filarów Unii Europejskiej.
Należy w tym miejscu podkreślić, że rozporządzenie CRR wprowadziło m.in. ko-nieczność spełnienia normy płynności krótkoterminowej LCR, choć nie była ona do-stosowana do systemu polskiej bankowości spółdzielczej [Majer 2011]. Banki lokując w bankach zrzeszających nadwyżki płynności, nie mogły ich uznać jako aktywa płyn-ne. Co więcej, brak prawnej możliwości odmowy lub ograniczenia wykupu udziałów członkowskich w aktualnym uregulowaniu prawnym nie pozwala na dołączenie ich do koszyka kapitału podstawowego TIER I na potrzeby adekwatności kapitałowej [Uzasadnienie do projektu... 2015].
Jednakże najważniejsze zadanie dyrektywy Capital Requirements Directive IV to zapewnienie bezpieczeństwa deponentów oraz stabilnego zarządzania instytucjami kredytowymi [Dyrektywa Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013 r.]. Jest ona także narzędziem synchronizacji porządków prawnych państw członkowskich w obrębie funkcjono-wania instytucji kredytowych. Synchronizacja to proces łączenia oraz zbliżania syste-mów prawnych państw UE, lecz bez ich pełnej unifikacji [Dyrektywa Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013 r.]. W przypadku rozporządzenia Capital Requirements Regulation usta-lane były jednolite zasady, jednak dyrektywa CRD IV wprowadza ograniczoną inter-wencję prawa unijnego w stosunku do systemów prawnych państw Unii Europejskiej. Mocą nowej dyrektywy banki spółdzielcze zostały również zobligowane do dostosowania się do nowych, kolejnych wymogów. Zmiany odnoszą się m.in. do podstaw wyliczania kapitału założycielskiego banków spółdzielczych, bowiem do wyliczania kapitału własnego nie można zaliczyć z funduszu podstawowego fun-duszy ogólnego ryzyka [Dyrektywa Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013 r.]. Przekłada się to na brak możliwości zaliczenia przez banki spółdzielcze do kapitału własnego fun-duszy uzupełniających, a więc środków pozyskanych z emisji obligacji i pożyczek podporządkowanych. Inna definicja funduszy własnych powoduje, że jednostki te nie mogą również zaliczać do kapitału własnego funduszy udziałowych. Regulacje prawne, które wcześniej funkcjonowały pozwalały członkom spółdzielni na swobod-ne wycofywanie udziałów z banków spółdzielczych. Art. 26 CRR [Rozporządzenie Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013 r.] stanowi, by instytucja finansowa była w stanie w spo-sób nieograniczony oraz niezwłoczny użyć kapitałów do pokrycia potencjalnych ry-zyk lub strat. Wymaganie takie jest przeciwne w stosunku do istoty funduszu udzia-łowego banków spółdzielczych w Polsce.
Pomimo tego, iż sektor spółdzielczy charakteryzuje nadpłynność, banki nie były w stanie spełnić nowych współczynników płynności wprowadzonych przez pakiet CRR/CRD IV – Liquidity Coverage Ratio (LCR) i Net Stable Funding Ratio (NSFR). NSFR
169 Sytuacja finansowa polskich banków spółdzielczych w kontekście wprowadzenia pakietu CRR/CRD IV
jest wskaźnikiem określającym płynność długoterminową, badającym relację fun-duszy własnych oraz środków obcych stabilnych do aktywów niepłynnych, a także aktywów o ograniczonej płynności. Wskaźnik ten ma obowiązywać od 2018 roku [Garbowski 2015].
Zaproponowana struktura wskaźnika LCR, a także wyłączenie zrzeszeń spółdziel-czych z sieci współpracy skutkowało niemożliwością spełnienia wymogów odnoś-nie do utrzymania właściwego poziomu wskaźnika LCR poprzez banki zrzeszające oraz większość banków zrzeszonych przy funkcjonującej wtedy strukturze sektora spółdzielczego i w regułach działania zrzeszeń. Wskaźnik Liquidity Coverage Ratio lub inaczej wskaźnik płynności krótkoterminowej obowiązuje od 1 października 2015 r. Jego fundamentalnym zadaniem jest wykazanie zdolności banku do utrzymania płynności w warunkach skrajnych przez 30 dni. Utrzymanie płynności to pokrycie za-bezpieczeniem przed utratą płynności możliwych wypływów środków pieniężnych po odjęciu części wpływów [Machała 2011].
Zaakcentować też należy, że opierając się o nowy pakiet, w trakcie wyliczania norm płynności, banki spółdzielcze nie mogły zaliczyć do swoich aktywów płynnych lokat, które składały w bankach zrzeszających, a banki zrzeszające nie były uprawnio-ne do zaliczenia tych depozytów jako stabiluprawnio-nego źródła finansowania [Wpływ regu-lacji...]. Zmuszone byłyby przez to do utrzymywania takiej ilości aktywów płynnych, aby całkowicie pokryć krótkoterminowe depozyty banków spółdzielczych. Co więcej banki zrzeszające nie mogłyby finansować swojej działalności kredytowej środkami finansowymi, które pochodzą z depozytów banków spółdzielczych.