Badania nad edukacją i świadomością finansową, uznane za ważny element polityki społecznej, mają charakter wieloaspektowy. Przedmiotem badań przeprowadzanych w wielu krajach była zarówno identyfikacja przyczyn uzasadniających potrzebę edu-kacji finansowej, jak i ocena poziomu wiedzy finansowej społeczeństwa, w ramach różnych grup podzielonych ze względu na kryteria takie jak: wiek, rodzaj profesji, obszar geograficzny [Lusardi, Mitchell 2014, ss. 5–44, Gramațki 2017, ss. 304–322, OECD 2014, Erner, Goedde-Menke, Oberste 2016, ss. 95–105, ANZ 2008].
Jednym z pojawiających się w opracowaniach wniosków badawczych, wskazu-jących determinanty różnicujące poziom wiedzy w społeczeństwie, było powiąza-nie wiedzy finansowej z poziomem wykształcenia i uznapowiąza-nie go za kluczową deter-minantę [Kuchciak, Świeszczak, Świeszczak, Marcinkowska 2014, s. 169, Stan wiedzy Polaków 2015, s. 63]. Poniżej zostaną przedstawione ilustracje statystyczne potwier-dzające tę zależność, zaczerpnięte z różnych badań międzynarodowych, takich jak Eurobarometer i krajowych – Diagnoza Społeczna 2015. Warunki i jakość życia Polaków.
Spośród wielu badań reprezentatywne są te, które przeprowadzono w grupie krajów UE. Jednym z nich jest badanie Special Eurobarometer on Financial Products and Services [Special Eurobarometer 446, Financial Products and Services] zreali-zowane w 2016 r. w grupie 28 krajów, członków UE. W tym badaniu za pomocą metody CAPI (Computer Assisted Personal Interview) rozpatrywane są zachowania konsumentów, którzy kupują finansowe usługi i produkty w swoich krajach, jak i innych krajach będących członkami UE. Reprezentatywna grupa badawcza, około 30 000 respondentów, po około 1 000 osób z każdego kraju będącego członkiem EU, była ustalana proporcjonalnie do udziału liczby mieszkańców w strukturze UE28. Z przeprowadzonych analiz, badających mieszkańców krajów UE pod wzglę-dem posiadania produktów i usług finansowych, wynikało, że większość respon-dentów we wszystkich krajach posiadała co najmniej jeden finansowy produkt lub usługę. Chociaż w tym zakresie występowały między badanymi krajami dyspropor-cje, np. w Szwecji 100% respondentów, w Bułgarii, Włoszech i na Węgrzech 79%. Im dłuższy cykl edukacyjny ukończyli respondenci, tym bardziej prawdopodobne było, że mają co najmniej jeden produkt lub usługę i tak 85% osób z najniższym poziomem
158
Iwona Dorota Czechowska
wykształcenia miało co najmniej jeden produkt w porównaniu do 93% osób z naj-wyższym poziomem wykształcenia. Im wyższy poziom wykształcenia respondenta, tym mniej prawdopodobne było posiadanie jednego lub dwóch produktów i usług, a bardziej prawdopodobne – posiadanie trzech lub więcej takich produktów [Special Eurobarometer 446, Financial Products and Services 2016, ss. 12–14].
Tabela 1. Opinia klientów na temat posiadania produktów i usług finansowych (%)
Nazwa produktu
Średnia wartość dla UE28
Polska
Zakończony etap edukacji 15 16÷19 20+
Wciąż uczący się
Bieżący rachunek bankowy 76 68 69 78 84 58
Ubezpieczenie samochodu 54 31 46 58 67 16
Rachunek oszczędnościowy 44 21 40 41 55 38
Karta kredytowa 43 17 30 42 60 25
Ubezpieczenie życia 28 32 18 30 39 8
Inne produkty ubezpieczeniowe 20 2 19 21 26 6 Prywatne ubezpieczenie zdrowotne 17 7 9 17 28 1
Kredyt hipoteczny 17 6 9 16 28 11
Kredyt dla osób fizycznych 11 11 6 13 13 4
Akcje lub obligacje 9 2 4 8 17 3
Jednostki funduszu inwestycyjnego 6 2 2 5 10 2
Żaden 7 5 4 6 2 20
Źródło: opracowanie własne na podstawie Special Eurobarometer 446, Financial Products and Servi-ces 2016, European Commission, ss. 12–14.
Pozytywną zależność między wykształceniem a aktywnością na rynku usług fi-nansowych potwierdzają kolejne wyniki tego badania. Szczegółowe informacje na ten temat przedstawiono w tabeli 1. Na podstawie informacji zamieszczonych w tej tabeli można zauważyć, że im dłużej respondenci pozostają w cyklu edukacyjnym, tym bar-dziej prawdopodobne jest, że posiadają każdy produkt lub usługę finansową wskaza-ne w badaniu. Na przykład 30% osób z najniższym poziomem wykształcenia posiada kartę kredytową, w porównaniu do 42% osób, które ukończyły edukację w wieku 16– 19 lat i 60% osób mających najwyższy poziom wykształcenia. Wyjątek stanowią kredy-ty dla osób fizycznych: posiadanie jednego kredytu deklaruje 6% osób z najniższym poziomem wykształcenia, w porównaniu do 13% osób z wyższym wykształceniem [Special Eurobarometer 446, Financial Products and Services 2016, ss. 12–14].
Jednym z największych, cyklicznych przedsięwzięć badawczych w Polsce jest od 2000 roku Diagnoza Społeczna. Warunki i jakość życia Polaków. Diagnoza to projekt
159 Powiązania miedzy edukacją i świadomością finansową a aktywnością klientów na rynku usług finansowych
badawczy, uwzględniający wszystkie ważne aspekty życia poszczególnych gospo-darstw domowych i ich członków, m.in. ekonomiczne. Interesującym elementem tego badania jest zidentyfikowanie stosunku do instytucji finansowych w kontek-ście zaufania klientów (patrz tabela 2). Zaufanie ma bardzo ważne znaczenie przy założeniu powszechnego korzystania z usług [Lewicka-Strzałecka 2007, Mayer 2008, ss. 617–632], zwłaszcza finansowych [Consumer Markets Scoreboard, Making mar-kets work for consumers 2016, ss. 54–57].
Tabela 2. Zaufanie do instytucji finansowych w 2015 r (w proc.)
Stopień zaufania TAK, duże TAK, umiarkowane NIE
Nie mam zdania Zaufanie do banków komercyjnych/ Wykształcenie
Podstawowe i niższe 3,1 25,2 29,7 42,0
Zasadnicze/gimnazjum 3,1 31,1 27,8 38,0
Średnie 5,8 40,6 25,1 28,5
Wyższe i policealne 7,7 53,1 21,3 17,9
Zaufanie do zakładów ubezpieczeń życiowych/ Wykształcenie
Podstawowe i niższe 1,6 25,1 25,7 47,6
Zasadnicze/gimnazjum 1,4 30,5 28,7 39,4
Średnie 1,8 35,4 33,0 29,8
Wyższe i policealne 2,8 39,1 37,1 21,0
Zaufanie do zakładów ubezpieczeń majątkowych/ Wykształcenie
Podstawowe i niższe 1,5 21,2 26,3 51,0
Zasadnicze/gimnazjum 1,1 25,5 29,1 44,3
Średnie 1,5 31,4 32,8 34,3
Wyższe i policealne 2,3 35,9 36,0 25,8
Zaufanie do giełdy/ Wykształcenie
Podstawowe i niższe 0,3 7,3 22,5 69,9
Zasadnicze/gimnazjum 0,4 10,5 27,2 61,9
Średnie 1,3 15,4 28,7 54,6
Wyższe i policealne 1,8 23,9 31,9 42,4
Źródło: opracowanie własne, na podstawie: Panek, Czapliński, Białowolski, Kotowska, Pytkowska, Pawlak Szumlicz 2015, Warunki życia gospodarstw domowych. Zasobność materialna. Diagnoza
Spo-łeczna 2015, Warunki i Jakość Życia Polaków – Raport, ss. 84–86.
Zaufanie jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym, można je analizować, biorąc pod uwagę poziom wykształcenia. Stopień zaufania do instytucji finansowych jest zróżni-cowany. W przypadku analizy zaufania w kontekście relacji klientów z głównymi do-stawcami usług finansowych, trzeba odnotować, że zazwyczaj głównym dostawcą jest bank. W przypadku zaufania do banków, zakładów ubezpieczeń życiowych, zakładów
160
Iwona Dorota Czechowska
ubezpieczeń majątkowych osoby legitymujące się wyższym i średnim wykształce-niem wykazują wyższe zaufanie (duże i umiarkowane) niż osoby z wykształcewykształce-niem za-sadniczym/gimnazjalnym oraz podstawowym i niższym. Osoby dobrze wykształcone mają większe zaufanie do banku i często korzystają z jego produktów. Jedynie 45% klientów, będących absolwentami uczelni wyższych, należy do grupy sfrustrowanych i niemobilnych [EY 2014, ss. 21–23]. Interesującym zabiegiem badawczym, odnoszą-cym się do zaufania wobec instytucji finansowych, jest identyfikacja przypadków, w których występowanie zaufania statystycznie przewyższa brak zaufania. Takie sy-tuacje w badanym roku 2015 miały miejsce wobec większego zaufania do banków ko-mercyjnych osób z wykształceniem co najmniej średnim. Brak zaufania wobec giełdy jest charakterystyczny we wszystkich grupach respondentów, bez względu na poziom wykształcenia. Nieufność do instytucji finansowych jest uzasadniana przez autorów tego badania brakiem doświadczenia klientów, ale także nieetycznymi działaniami finansowych usługodawców [Panek, Czapliński, Białowolski, Kotowska, Czapiński, Pyt-kowska, Pawlak, Szumlicz 2015, s. 88].
Zakończenie
Edukacja i świadomość finansowa stanowią istotne czynniki wpływające na decyzje klientów rynku finansowego. Te często rozważane kwestie, stanowiące przedmiot ba-dań empirycznych, znajdują się w głównym kręgu zainteresowań wielu badaczy. Jednak stosunkowo rzadko powyższe zagadnienia łączone są z etyką biznesu czy etyką finan-sów. W artykule dokonano przeglądu teoretycznej identyfikacji edukacji i świadomości finansowej na tle etyki biznesu, powiązanej z etyką finansów, a także przeprowadzono analizę typu desk research powiązań między aktywnością klientów na rynku finansowym a poziomem wykształcenia. W toku analizy ustalono, że aktywność klientów na rynku finansowym, określona przez liczbę wykorzystywanych produktów, jest zróżnicowana. Zaprezentowane wyniki badań utwierdziły w przekonaniu, że najwyższą aktywnością pod tym względem charakteryzują się osoby z najwyższym wykształceniem. Ta grupa klientów również darzy instytucje finansowe najwyższym poziomem zaufania, co może determinować aktywność w obszarze finansów. Na zakończenie trzeba stwierdzić, że dokonany przegląd teoretyczny i krótka charakterystyka liczbowa nie wyczerpują złożo-ności tego zagadnienia, co zachęca do podjęcia dalszych badań. Konieczne jest zatem poszukiwanie teoretycznych i empirycznych identyfikacji czynników wpływających na aktywność klientów na rynku usług finansowych, z jednej strony osób będących w trud-nej sytuacji finansowej, wykluczonych czy osób starszych ale także klientów młodych, którzy dopiero stają się klientami tego sektora. W tym przypadku kwestia edukacji,
161 Powiązania miedzy edukacją i świadomością finansową a aktywnością klientów na rynku usług finansowych
świadomości finansowej i postaw wobec finansów ma pierwszorzędne znaczenie dla racjonalnie podejmowanych decyzji, co stanowi istotną wartość nie tylko dla samych klientów, ale także systemu finansowego, a pośrednio całej gospodarki.
Bibliografia
Beal D.J., Delpachitra S.B. (2003), Financial Literacy among Australian University, „Student Eco-„Student Eco- Eco-nomic Papers 22”, no. 1.
Boatright J.R. (2010), Finance ethics: Critical issues in theory and practice, Vol. 11, John Wiley & Sons.
Boatright J.R., Peterson J. (2003), Introduction: Special Issue on Finance, „Business Ethics Quar-terly”, vol. 13, no. 3.
Czechowska I.D. (2015), Poszukiwanie rzetelności w kontekście kodeksów zawodowych na przykładzie sektora bankowego, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”, I.
Czechowska I.D. (red.) (2016), Etyka w relacjach instytucji finansowych z gospodarstwami do-mowymi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Czechowska I.D. (2015), Kodyfikacja standardów etycznych, ze szczególnym uwzględnieniem kodeksów etycznych banków, „Bezpieczny Bank”, BFG, Nr 1 (58).
Dembiński P.H. (2013), Etyka w sferze finansów [w:] W. Gasparski (red.), Biznes, Etyka, Odpowie-dzialność, Wydawnictwo Profesjonalne PWN, Warszawa.
Dembiński P.H. (2017), Ethics and Responsibility in Finance, Routledge Taylor&Francis Group, London and New York.
European Commission (2016), Consumer Markets Scoreboard, Making markets work for con-sumers.
Frączek B. (2013), Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społe-czeństwa w Polsce i na świecie, „Studia Ekonomiczne”, Uniwersytet Ekonomiczny w Kato-wicach, nr 173.
162
Iwona Dorota Czechowska
Gasparski W. (2007), Wykłady z etyki biznesu, Nowa edycja uzupełniona, Wyższa Szkoła Przed-siębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa.
Gasparski W. (red.) (2013), Biznes, etyka, odpowiedzialność, Wydawnictwa Profesjonalne PWN, Warszawa.
Gasparski W., Lewicka-Strzałecka A., Rok B., Szulczewski G. (2004), Etyka w świecie finansów: pojęcia i zagadnienia [w:] W. Gasparski (red.) Uczciwość w świecie finansów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa. Goedde-Menke E.M., Oberste M. (2016), Financial literacy of high school students: Evidence from Germany, „The Journal of Economic Education”, vol. 47, no. 2.
Goodpaster K.E. (1997), Business ethics [w:] P.H. Werhane, R.E. Freeman (Eds.), Encyclopedic dictionary of business ethics, Cambridge, MA: Blackwell.
Górski J. (2016), Alfabetyzacja ekonomiczna, czyli znaczenie świadomości ekonomicznej, „Bez-pieczny Bank”, nr 3 (64).
Gramațki I. (2017), A comparison of financial literacy between native and immigrant school stu-dents, „Education Economics”, vol. 25, no. 3, 304.
Hansen G. (1993), Wprowadzenie do etyki biznesu, „Etyka”, nr 26. Hendry J. (2013), Ethics and Finance, Cambridge University Press.
Huston S.J. (2010), Measuring Financial Literacy, „Journal of Consumer Affairs”, 44 (2). ING (2012), Finansowy barometr, Wiedza finansowa.
Iwanicz-Drozdowska M. (red.) (2011), Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i per-spektywy, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa.
Klimek J. (2014), Etyka biznesu. Teoretyczne założenia, praktyka zastosowań, Difin, Warszawa. Kolb R. (2008), Encyclopedia of Business Ethics And Society [e-book], Thousand Oaks: SAGE Publications, Inc.
163 Powiązania miedzy edukacją i świadomością finansową a aktywnością klientów na rynku usług finansowych
Kuchciak I., Świeszczak M., Świeszczak K., Marcinkowska M. (2014), Edukacja finansowa i inklu-zja bankowa w realizacji koncepcji silver economy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Lewicka-Strzałecka A. (2003), Zaufanie w relacji konsument-biznes (Trust in Consumer-Business Relations), „Prakseologia”, nr 143, Warszawa.
Lewicka-Strzałecka A. (2006), Odpowiedzialność moralna w życiu gospodarczym. Warszawa: IFiS PAN.
Lusardi A., Mitchell O. S. (2014), The Economic Importance of Financial Literacy: Theory and Evidence, „Journal of Economic Literature”, 52 (1).
Mayer C. (2008), Trust in financial markets, „European Financial Management”, 14(4). Mokrysz-Olszyńska A. (2007), Znaczenie soft law w regulowaniu działalności reklamowej, In-stytut Gospodarki Światowej, nr 28, Warszawa.
OECD (2005), Improving Financial Literacy: Analysis of Issues and Policies, OECD Publishing. Robb Cliff A. (2012), Coming to Terms with Financial Literacy [w:] Consumer Knowledge and Financial Decisions, „Lifespan Perspectives”, red. D. Lamdin, New York: Springer.
Salomon R.C. (1997), Etyka biznesu, „Etyka”, nr 30.
Servon L.J., Kaestner. R. (2008), Consumer Financial Literacy and the Impact of Online Banking on the Financial Behavior of Lower-Income Bank Customers, „Journal of Consumer Affairs”, 42, Summer.
Smith T.E., Richards K.V., Shelton V.M., Malespin T.S., (2015), Sirens Call: Understanding Poor Financial Decision Making and Credit Card Misuse, „Journal of Human Behavior in the Social Environment”, vol. 25.
Social and Enterprise Development Innovations (SEDI) (2004), Financial Capability and Pov-erty Discussion Paper.
164
Iwona Dorota Czechowska
Special Eurobarometer 417 (2014), European Area of Skills and Qualifications, European Com-misssion.
Stan wiedzy i świadomości ekonomicznej Polaków 2015 (2015) Narodowy Bank Polski, War-szawa.
Światowe Badanie Klientów Banków Detalicznych (2014), EY. The European Consumer Payment Report (2016), Intrum Justitia.
Velasquez M.G. (1996), Business ethics, the social sciences, and moral philosophy, „Social Jus-„Social Jus-Social Jus-tice Research”, Vol. 9.
Zadroga A. (2008), Świat finansów w perspektywie etycznej, „Rocznik Nauk społecznych”, nr 3. Załącznik do Sprawozdania Rzecznika Finansowego i jego biura z działalności w 2016 r., Rzecznik Finansowy, Warszawa marzec 2017.
OECD (2014), PISA 2012 Results: Students and Money: Financial Literacy Skills for the 21st Century (Volume VI). PISA, OECD Publishing, Doi:10.1787/9789264208094-en.
Panek T., Czapliński J., Białowolski P., Kotowska I. E., Pytkowska J., Pawlak K., Szumlicz T. (2015), Warunki życia gospodarstw domowych. Zasobność materialna. Diagnoza Społeczna 2015, Wa-runki i Jakość Życia Polaków – Raport, „Contemporary Economics”, 9/4. DOI:10.5709/ce.1897-9254.181.
Raport (2008), ANZ Survey of Adult Financial Literacy in Australia, The Social Research Centre. http://www.anz.com/Documents/AU/Aboutanz/AN 5654 Adult Fin Lit Report 08 Web Re-port full.pdf, dostęp: 11.10.2017.
Roter A., Uwrażliwienie na zgłaszanie naruszeń, 13.09.2017, [online] https://kpf.pl/uwrazliwie-nie-na-zgloszenie-naruszen, dostęp: 14.10.2017.
Vitt L.A., Anderson C., Kent J., Lyter D.M., Siegenthaler J.K, Ward J. (2000), Personal Finance and the Rush to Competence: Financial Literacy Education in the U.S., [online] http://www.isfs.org/ rep finliteracy.pdf, dostęp: 15.10.2016.
Przemysław Regnowski |
przemyslaw.regnowski@gmail.comUniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Wydział Finansów