Ramy formalne określające działalność zakładów poprawczych i schronisk
4.3. Rodzaje zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich oraz warunki kwalifikacji
Ustawa określa także zasady umieszczania nieletnich w wymienionych placówkach, wskazując na stawiane przed nimi zadania. Z przepisów prawa wynika, że schronisko dla nieletnich to instytucja, której celem jest zapo-bieżenie sytuacji, gdy w toku postępowania prawnego wychowanek może w jakiś sposób mieć wpływ na jego wynik (zatarcie śladów, oddalenie się itd.). W schronisku nieletni jest umieszczany na okres do trzech miesię-cy, z możliwością przedłużenia tego terminu, lecz nie dłużej niż do roku (§ 3, 4, 6, art. 27 ustawy). Na tej podstawie można, odnosząc się do środ-ków karnych stosowanych wobec dorosłych, ostrożnie porównać schro-nisko do aresztu śledczego. Wspomniana ustawa reguluje także warunki umieszczenia nieletnich w zakładach poprawczych, co stanowi właściwie najostrzejszą karę, jaką sąd rodzinny wymierzyć może nieletniemu (art. 6).
4.3. Rodzaje zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich oraz warunki kwalifikacji do nich nieletnich
Zakłady poprawcze różnią się między sobą ze względu na stopień ich otwartości59, który jest regulowany ustawą. Ten sam akt prawny definiuje także warunki, jakie spełnić musi nieletni, żeby ten rodzaj kary, jaką sta-nowi umieszczenie w zakładzie poprawczym, mógł być wobec niego zasto-sowany, jak również określa, w jakim typie ośrodka młodociany zostanie umieszczony:
59 W tym miejscu należy zaznaczyć, że choć ustawa i inne dokumenty prawne de-cydują o tym, w jaki sposób administrowana jest działalność każdego z typów zakładów, to jednak o jego represyjności w dużej mierze decyduje kierownictwo, w związku z czym zakład, który np. formalnie ma charakter półotwarty postrzegany może być przez wy-chowanków jako bardziej „ciężki” niż np. taki o wzmożonym nadzorze wychowawczym.
Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a, jeżeli przema-wiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charak-ter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego (art. 10 ustawy z dnia 26 października 1982 r.
o postępowaniu w sprawach nieletnich).
Z przepisów prawa wynika, że o umieszczeniu w zakładzie poprawczym decyduje, stwierdzony w toku postępowania sądowego, stopień demorali-zacji nieletniego w połączeniu z popełnionym przez niego czynem karalnym (por. Włodarek 1977: 43–44). W Polsce istotna jest także kwalifikacja ze względu na wiek nieletniego. W ustawie możemy znaleźć zapis:
Przepisy ustawy stosuje się w zakresie:
1) zapobiegania i zwalczania demoralizacji – w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18;
2) postępowania w sprawach o czyny karalne – w stosunku do osób, które dopuści-ły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończydopuści-ły lat 17;
3) wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych – w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21 (art. 10, § 1, ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępo-waniu w sprawach nieletnich).
Lektura, zwłaszcza art. 10, § 1 ustawy, daje podstawy do wniosku, że prawo w zakresie postępowania w sprawach nieletnich zabezpiecza mło-dych ludzi, którzy popełnili czyny karalne, przez kontaktem z dorosłymi odsiadującymi kary pozbawienia wolności w zakładach karnych lub cze-kającymi na zakończenie procesu w aresztach śledczych. Jest to wyraz so-cjalności ducha prawa, uzewnętrzniającej się poprzez przedłużenie okresu
„ochrony” młodocianego do trzech lat po uzyskaniu przez niego pełnolet-ności. Tylko w niektórych przypadkach, gdy czyn karalny został popełniony w pewnych szczególnych okolicznościach przez osobę, która nie ukończyła 18 lat, ale ma ich skończone 17, domniemuje się, że stopień demoralizacji uzasadnia wszczęcie postępowania karnego i odpowiadanie przed sądem karnym na takich samych zasadach jak dorośli.
W rozdziale drugim Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich zawarte są informacje dotyczące rodzajów zakładów popraw-czych i realizowanych w nich zadań, a także zasad umieszczania w nich nieletnich w poszczególnych typach placówek oraz podstawowe dane doty-czące ich organizacji (§ 3–12). W Polsce istnieją następujące rodzaje zakła-dów poprawczych:
1. Resocjalizacyjne
a) Otwarte. W zakładach tego rodzaju przyjmuje się, że aspekt kontroli sprawowanej przez personel nie jest tak istotny, w związku z czym liczbę grupy określa się na poziomie 12 osób. Przebywają w nich wychowankowie, którzy spełniają następujące kryteria (§ 4.1–4.4):
• nie przebywali w aresztach śledczych lub zakładach karnych,
• nie dopuścili się czynu karalnego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3, art. 252
§ 1 lub 2 oraz art. 280 Kodeksu karnego,
• wyrażają wolę uczestniczenia w procesie resocjalizacji i których postawa oraz zachowanie w schronisku za tym przemawia,
• nie identyfikują się z podkulturą przestępczą60.
b) Półotwarte. Zakłady poprawcze o charakterze półotwartym są umiej-scowione niejako „pośrodku” pomiędzy zakładami otwartymi i zamknięty-mi, gdyż grupy liczą w nich 10 osób. Ponadto mogą być przenoszeni do nich ci wychowankowie, których zachowanie oceniono negatywnie w ramach placówek otwartych oraz podopieczni, którzy a contrario rokują szansę na poprawę w ramach zakładów zamkniętych. Tym samym zakład półotwarty dla niektórych stanowić może nagrodę i oznaczać większą liberalizację, dla innych zaś karę. W placówkach tego typu przebywają młodociani z zakła-dów (§ 5.1– 5.2):
• resocjalizacyjnych otwartych, których zachowanie nie uzasadnia dalszego poby-tu w tych zakładach,
• resocjalizacyjnych zamkniętych i o wzmożonym nadzorze wychowawczym, co do których istnieje przekonanie, że dalszy proces resocjalizacji może przebiegać w zakładach resocjalizacyjnych półotwartych.
c) Zamknięte. Do zakładu poprawczego o charakterze zamkniętym (jest taki w Polsce tylko jeden) kierowani są ci wychowankowie, którzy dopusz-czali się ucieczek z innych zakładów poprawczych typu otwartego i póło-twartego (§ 6.1). Bardziej zaawansowane zabezpieczenia infrastrukturalne (wysokie ogrodzenia, druty kolczaste, rozbudowany monitoring) oraz mniej liczne grupy (do ośmiu wychowanków) mają w zamyśle służyć zapobieże-niu dalszym samowolnym oddaleniom.
d) O wzmożonym nadzorze wychowawczym. Ten typ zakładu przeznaczony jest dla tych wychowanków, którzy „dezorganizują pracę w innych
zakła-60 Jeden z moich rozmówców wskazał, że ten warunek nie jest realistyczny, gdyż nie istnieją narzędzia, które dałyby podstawę do bezspornego i ponad wszelką wątpliwość stwierdzenia, że dany wychowanek identyfikuje się lub nie z subkulturą przestępczą.
dach i którzy ukończyli lat 16, a w wyjątkowych przypadkach – lat 15” (§
7.1). W tego rodzaju placówkach grupa wychowanków liczy cztery osoby, więc aspekt kontrolny jest bardzo widoczny. Z reguły w tym typie zakładów umieszczani są ci wychowankowie, z którymi nie radzi sobie personel in-nych, „lżejszych” placówek, gdzie podopieczni wywoływali bunty, dopusz-czali się fizycznego ataku na personel i kolegów, a dotychczasowe postępy resocjalizacyjne nie były ocenione na poziomie zadowalającym.
2. Resocjalizacyjno-rewalidacyjne. Ten typ zakładów przeznaczony jest dla wychowanków upośledzonych umysłowo (§ 8.1). Liczebność grup nie przekracza tu ośmiu wychowanków.
3. Resocjalizacyjno-terapeutyczne. W tego rodzaju placówkach grupy liczą do sześciu wychowanków, a przeznaczone są one dla nieletnich (§ 9.1):
• z zaburzeniami rozwoju osobowości na tle organicznego uszkodzenia centralne-go układu nerwowecentralne-go,
• uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych,
• nosicieli wirusa HIV.
4. Readaptacyjne61. W myśl rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 lipca 2009 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, zakłady readaptacyjne, w których liczebność grup nie powinna przekraczać ośmiu wychowanków (§ 91.1), przeznaczone są/będą dla nieletnich, którzy:
• przebywając w schronisku dla nieletnich, odmawiali uczestniczenia w procesie wychowania, edukacji i terapii,
• w czasie pobytu w schronisku dla nieletnich uciekli z niego lub co najmniej dwukrotnie nie wrócili z przepustki, a istnieją uzasadnione podstawy do przypusz-czenia, że będą to czynić nadal,
• w czasie pobytu w schronisku dla nieletnich co najmniej dwukrotnie dopuścili się czynów zabronionych,
61 Z uwagi na to, że ten typ zakładu jeszcze fizycznie nie powstał (utworzono jedy-nie grupy adaptacyjne w zakładzie poprawczym w Nowem i Białymstoku), lecz istjedy-nie- istnie-ją już podstawy prawne do jego powołania (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 lipca 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich), omówiona została jedynie jego charakterystyka i planowana kwalifikacja wychowanków. W przekonaniu niektórych moich rozmówców założenia leżące u podstaw powołania zakładów readaptacyjnych dublują się z wytycznymi za-kładów o wzmożonym nadzorze, przeznaczonych dla takiej młodzieży – opartymi na zasadach tam realizowanej resocjalizacji.
• przebywając w zakładzie poprawczym innego rodzaju, odmawiali uczestniczenia w procesie wychowania, edukacji i terapii,
• w czasie pobytu w zakładzie poprawczym innego rodzaju uciekli z niego lub co najmniej dwukrotnie nie wrócili z przepustki lub urlopu, a istnieją podstawy do przypuszczenia, że będą to czynić nadal,
• w czasie pobytu w zakładzie poprawczym innego rodzaju dwukrotnie dopuścili się czynów zabronionych.
Trzeba tu zaznaczyć, że projekt utworzenia zakładów poprawczych typu readaptacyjnego ma wielu zwolenników, ale także i przeciwników. Ci pierw-si w zdecydowanej mierze są wyznawcami poglądów praktyków resocjali-zacji i stoją na stanowisku, że powstanie placówek tego rodzaju pozwoli na lepszą pracę resocjalizacyjną prowadzoną w dotychczasowych instytucjach, gdyż najbardziej zdemoralizowane jednostki, które obniżają skuteczność podejmowanych działań resocjalizacyjnych, nie będą w negatywny sposób wpływać na pozostałych wychowanków. Przywoływany jest tutaj często ar-gument „zepsutego owocu, który psuje inne, sąsiadujące” (cytat z wywiadu z jednym z dyrektorów zakładu poprawczego). Równie głośno rozbrzmie-wają jednak głosy, najczęściej reprezentujące teoretyków resocjalizacji ze środowisk akademickich, które podają w wątpliwość zarówno zasady kwa-lifikacji młodocianych do umieszczenia w tego typu zakładzie, jak i ogólną filozofię przyświecającą utworzeniu takiej instytucji. W artykule Macieja Muskały (2011: 36) można przeczytać, że:
ten środek może mieć bardzo duże znaczenie w budowaniu stosunków wycho-wawczych miedzy personelem a podopiecznymi. Oparcie tych relacji na stosunku zewnętrznym, budowanym na lęku i strachu, z punktu widzenia skuteczności od-działywań ma niewielkie znaczenie.
Powracając do kwestii rodzajów placówek – w przypadku schronisk dla nieletnich podział jest zdecydowanie mniej skomplikowany, gdyż Rozporzą-dzenie Ministra Sprawiedliwości, dzieli je na:
1. Zwykłe. Do tego typu placówek kierowani są ci młodociani, którzy