(WHO) uważa, że współcześnie depresja jest jedną z najpoważniej
szych jednostek chorobowych na świecie:
[...] początek depresji z reguły objawia się smutkiem, przygnę
bieniem, ale nie jednodniowym, tylko utrzymującym się przez dłuższy czas. Często towarzyszą temu lęki, na przykład lęk przed wyjściem z domu. Okres jesien
ny, załamanie pogody, koniec wakacji i wszystko, co temu to
warzyszy, u wielu osób skutkuje pogorszeniem samopoczucia.
Zresztą otoczka jesienna i choć
by bliskość Święta Zmarłych powoduje, że częściej myślimy o śmierci, zastanawiamy się nad własnym życiem1.
Depresja nie dotyka tylko doro
słych, przeciwnie, staje się udzia
łem również dzieci. Najnowsze ba
dania w Polsce potwierdzają, że ok. 40% dzieci w szkołach podsta
wowych nie czuje sensu życia (ma problem y em ocjonalne), a 30%
dzieci przyznało się do myśli sa
mobójczych. W grupie dzieci z de
presją myśli samobójcze ma jesz
cze wyższy odsetek, bo aż 89%, a 13% próbowało się zabić2. Ba
dania wyraźnie dowiodły także, że liczba dzieci z depresją rośnie.
Zarazem maleje średni wiek dzie
ci, których ona dotyka. Hanna Ja- klewicz, prowadząca dwa lata temu
badania na uczniach ze szkół po
nadpodstawowych, ujawniła, że na zaburzenia depresyjne cierpiało już prawie 50% uczących się w lice
ach i 65% ich rówieśników ze szkół zawodowych. Z tej liczby aż 25%
wymagało leczenia3. Polskie dane pokrywają się z badaniami świa
tow ym i. N aukow cy z C olum bia University Medical Center wykaza
li4, że depresja nasila się z poko
lenia na pokolenie. Około 60%
dzieci, które mają depresyjnych przodków, także ma objawy cho
roby - jest ich nawet dwa razy wię
cej niż dzieci z rodzin, w których nie występowała wcześniej depre
sja (tych jest ok. 28%). Badacze śledzili losy aż trzech pokoleń przez ponad dwadzieścia lat od 1982 r. Inna grupa amerykańskich uczonych, pod przewodnictwem Joan Luby, dyrektora Programu Wczesnego Rozwoju Emocjonal
nego na W ashington University School of Medicine, przebadała 174 dzieci w wieku przedszkolnym 5.
Zauważono, że dzieci przejawiają objawy depresji dorosłych. Należy zaznaczyć, że zdiagnozow anie depresji u dziecka jest trudniejsze i odmienne niż u dorosłego. Psy
cholog i socjolog, Krystyna Kmie- cik-B aran, przyczyn d ziecięcej depresji częściej poszukiwała na zewnątrz, we wpływie otoczenia niż w osobowości dziecka6. Za Jac
kiem Bombą zaznaczała, że nale
ży brać pod uwagę, iż każdy w wie
ku 13-16 lat przechodzi przez de
presję m łodzieńczą7. Już małe dzieci przejmują od rodziców ro
dzaj lęku, niepokoju, mogą nimi być
obawy przed utratą pracy, spowo
dowane brakiem pienięd zy itp.
Dzieci boją się, gdyż nie mają po
czucia bezpieczeń stwa. Beata Dutczak podkreślała:
Częstą przyczyną depresji u dzie
ci jest postawa odrzucenia i za
chowania kontrolujące rodziców.
Warto zwrócić uwagę również na inne elementy. Jednym z nich mogą być postawy rodzicielskie, a szczególnie ich percepcja przez dzieci8.
Do podstaw ow ych objaw ów dziecięcej depresji należą:
- smutek,
- wiele fizycznych dolegliwości, od bólu brzucha począwszy, na niemożliwych do zdiagnozowa- nia bólach całego ciała skoń
czywszy,
- narzekanie na to, że czuje się niekochane czy odrzucone, - myślenie o śmierci i umiera również inaczej. Niepokojącymi, typowymi dla dzieci symptomami są: ciągłe uczucie u dziecka nie
pokoju, obgryzanie paznokci, cią
gnięcie za włosy, tiki mięśni, po
irytowanie, samookaleczenia się.
W szystkie te zachowania mogą maskować poważną depresję u dzie
ci. Alexandra Massey w książce Szczęśliwe dzieci przestrzegała, że objawy depresyjne u dzieci czasem są interpretowane jako normalne zachowania, gdyż dzieci wyrażają siebie inaczej niż dorośli. Tak jak trudno u dziecka depresję zdiagno- zować, tak też nie jest łatwo ją le
czyć. Również polscy psycholodzy praktycy uczulają, że przy lecze
niu depresji więcej uwagi należy przywiązywać do terapii rodziny.
K orzystne je s t p o łą cze n ie je j z psychoterapią i farmakoterapią.
Najważniejsze bywa jednak zna
lezienie jakiegoś celu w życiu, na
wiązanie więzi z innymi osobami, poczucie, że jest się potrzebnym i kochanym, bowiem dopiero takie przekonanie daje impuls i motywa
cję do wyleczenia9.
Wśród zaleceń terapeutów, psy
chologów zajmujących się profilak
tyką i leczeniem zaburzeń psy
chicznych u dzieci ważne miejsce zajmuje polecenie: „Czytaj swoje
mu dziecku książki". Nacisk kła
dziony na czytanie jest powodem do zastanowienia się, dlaczego li
teratura jest ważna przy równowa
żeniu zachwianych emocji i jak bi- blioterapia może dziecku pomóc.
Biblioterapia jako metoda terapeu
tyczna skierowana do dzieci i mło
dzieży z zaburzeniami depresyjny
mi jest nowym pomysłem, dlatego też i określenie to pojawiło się nie
dawno, chociaż bibliotekę za „lecz
nicę dusz" uznano już w czasach Ramzesa II. W Stanach Zjedno
czonych tego terminu zaczęto uży
wać na początku XX w. W Polsce dopiero w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. Pisząca o lę
kach dzieci i nowej metodzie tera
pii Maria Molicka10 uznała, że prze
obrażenia rozpoczęły się w raz z przeświadczeniem o zmianie roli literatury dziecięcej z instrumen
talnej na wychowawczą11. W Pol
sce w latach dwudziestych XX w.
przestała być wyłącznie środkiem do wychowania i nauki, gdyż za zachodnimi wzorcami zaczęto do
strzegać w niej źródło zaspokaja
nia ciekawości, rozbudzania w y
obraźni, wzruszania, dostarczania odpowiedzi na ważne dla dziecka pytania czy kształtowania smaku estetycznego. Zaczęto zastana
wiać się, jakie książki mogą po
m agać dziecku w je g o tru d n o ściach życiowych. W koncepcji poznawczo-behawioralnej wypra
cowano terapie leczące m.in. de
gii, pedagogiki, literaturoznawstwa i medycyny, a nie jako oddzielna dziedzina naukowa.
Biblioterapia ma w ykorzysty
wać specjalnie dobrany tekst, ob
raz czy film do realizacji określo
nych celów w psychoterapii, a tak
że w leczeniu dzieci. Znajduje ona zastosowanie podczas zajęć pe
dagogicznych, rew alidacyjnych i bibliotecznych oraz w rekonwa
lescencji chorych. Polega na od
działywaniu literatury na emocjo
nalną sferę człowieka, dzięki cze
mu pomaga mu w rozwiązywaniu bolesnych problemów, z którymi nie umie sobie samodzielnie pora
dzić. Rozróżnia się:
1) biblioterapię instytucjonalną - skierowaną do indywidualnego pacjenta, stosowaną na ogół przez lekarzy;
2) kliniczną - stosowaną w te
rapii osób z problemami emocjo
nalnymi lub behawioralnymi, pro
wadzoną przez lekarzy we współ
pracy z bibliotekarzami, pomaga
jącą pacjentowi w samodzielnym przeanalizowaniu swojej sytuacji i doprowadzeniu do poprawy jego stanu psychicznego;
3) wychowawczą (rozwojową) - wykorzystywaną w pracy z osoba
mi zdrowymi z medycznego punk
tu widzenia, lecz borykającymi się z różnymi problemami o podłożu psychologicznym, których rozwią
zanie jest dla nich bardzo trudne.
Jedną z metod biblioterapii, stoso
waną zwłaszcza u dzieci, jest „baj- koterapia”. Lekturą stosowaną w tej metodzie są baśnie i bajki.
Często w języku potocznym są one utożsamiane, jednak różnią się one znacznie [...] bajka jest krótkim dowcipnym utworem, najczęściej poetyckim, o charak
terze satyrycznym lub dydak
tycznym. Baśń [...] jest utworem narracyjnym, folklorystycznym, gdzie zachowany jest obiektyw
ny stosunek autora do opisywa
nych zdarzeń12.
O problemie odróżnienia bajki od baśni pisał już w 1965 r. Julian Krzyżanowski. Definiując termin, jakim jest bajka, zwrócił uwagę na to, że bajka jest wyrazem kłopotli
wym samym w sobie, gdyż wielo
znacznym . Często je s t mylona z baśnią, która jest nazywana też bajką magiczną, a nawet „bajką wła
ściwą”. Bajką nazywa się bowiem także opowiadania o niezwykłych, fantastycznych przygodach.
Folkloryści dawniejsi, odczuwa
jąc niedogodność wyrazu bajka, omawianą odmianę usiłow ali wyróżnić przez nazwanie je j ba
śnią, klechdą lub podaniem13.
Pomimo apeli znawców w wie
lu publikacjach terminy te ciągle traktowane są zamiennie. Coraz częściej noszą one wspólne mia
no bajek terapeutycznych. Lekarz i hum anista, Bruno Bettelheim , sformułował tezy o roli baśni w roz
woju i wychowaniu dzieci14. Aspekt podstawy oddziaływania baśni na psychikę dziecka widział w proce
sie jego identyfikacji z pozytywnym bohaterem. Pożyteczność baśni dostrzegał w konfrontacji dziecka z wewnętrznymi problemami życia, pom ocy w rozpoznaw aniu w ła snych trudności i podawaniu spo
sobów radzenia sobie z nimi. Ba
śnie sprawiają także dziecku przy
jem ność, w spierają rozwój jego osobowości, budują jego tożsa
mość. Ponadto zachęcają dziec
ko, aby pokonywało trudności, in
tegrowało się z grupą rówieśniczą a także z przyrodą. Z jego założeń wynika, że baśnie rozwijają fanta
zję, wyzwalają emocje, pomagają wyrażać uczucia, mówią dziecku, że nie jest ono samo w sytuacji, z jaką się boryka. Przedstawiony w nich świat jest zatopiony w fikcji i łączy się z tym, co rzeczywiste, lecz wartości są bardzo wyekspo
nowane. Baśniowi bohaterow ie mają różne przygody i kłopoty, jed
nak kończą się one szczęśliwie.
Baśnie pomagają dziecku zrozu
mieć świat, pokazują reguły, które nim rządzą, dają dziecku poczu
cie bezpieczeństwa, nadzieję na umiejętne pokonywanie problemu, czasem nawet jego rozwiązanie.
W księgarniach pojawia się co
raz więcej bajek terapeutycznych, które często okazują się baśnia
mi. Są one przeznaczone dla dzie
ci od 4 do 9 lat. Nie tylko leczą depresję, ale mogą pomóc w profi
laktyce. Zawsze trzeba jednak pa
miętać, że depresja jest stanem chorobowym i wymaga ścisłej kon
troli psychologa. Dlatego to właśnie on powinien dobrać odpowiednie
lektury do indywidualnych potrzeb dziecka, a rodzic powinien stoso
wać się do jego zaleceń. Wśród bajek terapeutycznych wyodrębnia się następujące rodzaje: relaksa
cyjną (ma na celu odprężenie, uspokojenie dziecka, jest krótka - trwa 3 -7 minut, posługuje się wi
z u a liz a c ją ), p sych o e d u ka cyjn ą (jest dłuższa, wprowadza zmiany w zachowaniu dziecka, mówi o emo
cjach i problemach, dając wsparcie przez zrozumienie i akceptację, bu
duje wiedzę o lękotwórczej i de
presyjnej sytuacji).
Wszystkie bajki terapeutyczne mają podobne, określone przez specjalistów pewne stałe elemen- ty15. Przeważnie ich tematem jest trudna sytuacja emocjonalna
głów-nego bohatera, (dziecka lub zwie
rzątka), z którym czytelnik (lub w wy
padku mniejszych dzieci - słuchacz) powinien się identyfikować. Oprócz niego występują inne postacie po
magające zwerbalizować lęk, uczą
ce skutecznych sposobów zacho
wań, rozwiązywania konkretnych problemów, umożliwiających głów
nemu bohaterowi osiągnięcie suk
cesu, uczących pozytywnego my
ślenia. Ważna jest również kon
strukcja świata przedstawionego, akcja powinna rozgrywać się w miej
scach znanych dziecku, np. w domu, przedszkolu. Zakończenie bajki ma być pogodne, szczęśliwe, któ
re daje dziecku utożsamiającemu się z bohaterem bajki, przyjemne uczucie zwycięstwa. Konkretyza
cja depresji może się dokonać po
przez pokazanie dziecku, jakie osoby, przedm ioty czy sytuacje wywołują smutek i zniechęcenie, co umożliwia wypracowanie stra
tegii pomocy. Dziecko powinno odnaleźć sposoby radzenia sobie z notorycznym przygnębieniem, z szukaniem drogi wyjścia z nie
go. Bajki terapeutyczne wspoma
gają „odwrażliwianie" przez oswo
jenie z osobami, przedmiotami czy sytuacjami stresującymi, tak, że po jakim ś czasie przestają one wywoływać reakcje nerwowe. Pa
miętać należy, że istnieje szereg bajek terapeutycznych, które są adresowane do dzieci z zaburze
niami emocjonalnymi, jednakże są one głównie skoncentrowane na zaburzeniach lękowych, które nie zawsze są związane z depresją.
Książek stricte poruszających pro
blem depresji jest niewiele, w do
datku jest ona jednostką chorobo
wą, przy której literatura stanowi jedynie wsparcie i musi podlegać weryfikacji specjalisty, czyli nie jest możliwa jedna książka stanowią
ca swoiste panaceum na problem depresji. Lektura ściśle adresowa
na do takich czytelników jest lite
raturą fachową i jej dobór powinien mieć miejsce po konsultacji psy
chologicznej, pedagogicznej.
Najbardziej znane są bajki te
rapeutyczne Marii Molickiej, spe
cjalistki w zakresie psychologii, autorki licznych publikacji o cha
rakterze b ajkoterap eutycznym . W jej dwutomowej edycji Bajek te
rapeutycznych zamieszczone zo
stały teksty pomagające pokonać lęk przed porzuceniem, zagubie
niem, separacją od matki, utratą kontroli nad własnym ciałem, przed wyśmianiem, kompromitacją, ciem
nością, hospitalizacją, bólem, uszko
dzeniem ciała, przed konfliktami w rodzinie, w grupie szkolnej, śmier
cią, zabiegiem chirurgicznym. Po
ruszają też problemy adopcji, roz
wodu rodziców, braku wiary w sie
bie, wizyty u dentysty, nadpobudli
wości ruchowej, strachu przed bó
lem, śmierci ukochanego zwierząt
ka, strachu przed duchami oraz przemocy fizycznej, psychicznej i sek
sualnej.
Kolejna autorka książek tera
peutycznych, Doris Brett, w Baj
kach, które leczą (część 1 i 2), zamieściła opowiadania, które wy
myśliła kiedyś dla własnej córki.
Są one adresowane głównie do tych rodziców, którzy pragną po
móc swoim dzieciom przezwycię
żyć różnorodne problemy. Podej
m ują m.in. problem lęku przed ciemnością, moczenia nocnego, nieśmiałości. Pisarka wskazuje na potrzebę tworzenia przez rodziców indywidualnych bajek dla swojego dziecka, uczy dorosłego sposobów wejścia w świat dziecka, porusza bardzo ważną kwestię braku komu
nikacji rodzica z dzieckiem, w wy
niku czego może czuć się ono nie
kochane i niezrozumiane.
Interesującą książką jest Śmier
dzący ser Catherine DePino, która przez wiele lat zajmowała się drę
czycielami i ich ofiarami, pracując jako nauczycielka w gimnazjum i konsultant do spraw wychowaw
czych systemu szkolnego w Filadel
fii. Głównym bohaterem jest Aleks, w szkole szykanowany przez Guza i nazywany śmierdzącym serem.
Czuje on lęk przed Guzem, od któ
rego uwalnia się dopiero, gdy ro
dzice pomagają mu stworzyć plan poradzenia sobie z napastnikiem.
Dzieci z depresją są przecież lę
kliw e, czę sto pie rw o tn y strach przeobrażający się w stadium lęku bywa podłożem depresji. Godną polecenia pozycją, podejmującą ów problem, jest jeszcze książka Ja
kub i pogromca strachu Eriki Me- yer-Glitzy. Historie w niej zawarte mówią o dzieciach, które przezwy
ciężyły swoje lęki przed psami, potworami i duchami, odizolowa
niem, ośmieszeniem się albo przed opuszczeniem przez rodziców.
Depresji często towarzyszy za
m knięcie się w sobie i smutek.
W takich okolicznościach wielce
pomocna może być książka Ka
tarzyny Kotowskiej Jeż, która zo
stała Książką Roku 1999, a w 2002 r. wpisano ją na międzynarodową Honorową Listę im. Hansa Christia
na Andersena. Bohaterowie opo
wiadania, Kobieta i Mężczyzna, traci ono kolce. Innym autorem pię
ciu książeczek o charakterze te
rapeutycznym je st Wojciech Ko- łyszko (dla dzieci od lat 4). Zatytu
łował je Smok Lubomił i tajemnice złości, Zaklęte m iasto i sekrety smutku, Pogromca potworów i ma
gia strachu, Bawian, Cudanna i pu
łapki zazdrości, Latający śpiw ór i maski wstydu. Powinny być one obowiązkową lekturą dzieci, zanim jeszcze pojawi się depresja. Dru
ga z wymienionych przy depresji jest pomocna najbardziej. Smutek został w niej przedstawiony jako konkretna osoba (personifikacja), a dzieci boją się mniej zjawisk już poznanych, książeczka obfituje ponadto (podobnie jak większość wymienianych pozycji) w piękne ilustracje - ma to służyć zacieka
wieniu dziecka.
W książkach terapeutycznych dzieci znajdą wsparcie w trudnych sytuacjach rodzinnych, takich jak alkoholizm rodziców, ich rozwód, śmierć bliskiej osoby, wykorzysty
wanie seksualne, brak akceptacji, szykanowanie, przemoc fizyczna, pobyt w szpitalu. Są one jednak proponowane dzieciom z głębszy
mi problemami, które są przyczyną zaburzeń emocjonalnych prowa
dzących do depresji, nerwic, róż
nego rodzaju psychoz. Dlatego też w dalszej części artykułu wymie
nione zostaną tytuły pozycji, które szczególnie dotyczą owej tematy
ki. Lektury te często są wykorzy
blemem alkoholowym, w której przy opisywaniu postaci posłużono się p e rs o n ifik a c ją : W icher, Tę cza, C hm urek i Mgiełka są rodziną.
Imiona oraz zachowania ich nosi
cieli są dla takiego dziecka czy
telne. Niekiedy depresja jest wy
nikiem głęboko skrywanych sekre
tów, np. molestowania seksualne
go. Ewa - bohaterka książki Dziew
czynka, która przestała się uśmie
chać Gilles Tibo, Zau - ma sekret, którego nie może nikomu zdradzić.
Boi się Pana, który daje jej prezen znaleźć odpowiednie słowa opisu
jące sytuację, a także pokazać, że nie jest ono samo wobec udręki.
Ta poruszająca opowieść przywra
ca nadzieję dzieciom, które cier
pią w milczeniu.
Tematyką, która wiąże się z za
gadnieniem depresji, jest niewątpli
wie śmierć bliskiej osoby, a nawet
świadczenia są bardzo ważne i nie
uniknione. Opowiadania zebrane w książce mówią o pożegnaniach, pomagają pogodzić się z zaistniałą sytuacją, wyrazić ich własne my
śli i uczucia, pocieszają, nie zmu
s z a ją je d n a k do za p o m n ie n ia 0 smutku. Autorka ta w innej po
zycji Nowe korzenie dla małych ludzi porusza problem rozwodu.
Kiedy rodzice się rozstają, dzieci są bezradne wobec swojej nowej sytuacji życiowej. Książka może pomóc wyjaśnić im to zawiłe poło
żenie i odnaleźć się w nim. Dziec
ko w takich doświadczeniach traci tożsamość, którą może odnaleźć, jeśli zrozumie swoją kłopotliwą sy
tuację. Dlatego też w książce tej tłumaczone są dziecku pewne za
gadnienia bardzo prostym, przej
rzystym, ale zarazem „delikatnym”
językiem . Podobną tem atycznie lekturą dla dzieci i dorosłych, jest Jesień liścia Jasia Leo Buscaglia, gdzie pojawia się tem at śmierci 1 umierania. Leczenie depresji u dzie
ci chorych zmuszonych do pobytu w szpitalu (gdzie dzieci czują się zagubione, samotne, obce) wspo
maga pozycja Franklin idzie do s z p ita la z serii F ra n klin Pau- lette Bourgeois i Brendy Clark.
Bajkoterapię depresji wspierają także zbiory opowiadań, które na
leżą do relaksacyjnych. Podczas ich czytania często wykorzystuje się tzw. trening autogeniczny16.
Opowiadania zamieszczone w książ
ce Gabriele Hermanns 33 odprężają
ce opowiadania dla dzieci zawie
rają elementy tzw. treningu auto- genicznego, toteż są prostą meto
dą odprężającą, która pozytywnie wpływa na samopoczucie dzieci.
Następnie, Sabine Kalwitzki z opo
wiadaniami w książkach Wtul się w m iękką chmurkę oraz Poczuj ciepłe prom ienie słońca zabiera dzieci w wyobrażeniową podróż:
Całkowicie odprężony leżysz teraz w swej łódce i pozwalasz się deli
katnie kołysać przez fale, tu i tam, cicho. Słońce ogrzewa cię swymi promieniami. Czujesz błogie cie
pło. Jasne elementy treningu au- togenicznego i odprężania odde
chem uzupełniają informacje dla rodziców i wychowawców o wyci
szaniu i uspokajaniu oraz ćwicze
nia na wyciszenie i zabawy odprę
żające.
Do prowadzenia terapii bajka
mi przeciwdziałającej depresji zby
teczne jest wykształcenie psycho
logiczne czy pedagogiczne; mogą po nie sięgać rodzice i opiekuno
borze odpowiedniej lektury, stymulo
wać do korzystania z bibliotek. Po
mocy rodzicom mogą udzielić pra
cownicy działającego od 1998 r.
Polskiego Towarzystwa Bibliotera- peutycznego (PTB)17, promującego wiedzę o tej metodzie terapii. Pod jego patronatem ukazuje się też biuletyn „Biblioterapeuta". W całej
Polsce organizuje się także spo
tkania biblioterapeutyczne i kursy przygotowujące do stosowania tej metody. Biblioterapeutów kształcą Państwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Anim atorów Kultury i Bibliotekarzy we Wrocławiu oraz Ośrodki Doskonalenia Nauczycie- li18.
Dzieci z zaburzeniem psychicz
nym, jakim jest depresja, czasami trafiają na oddziały szpitalne, nie
stety, często już w poważnym sta
dium choroby. Pocieszające jest, że od dłuższego czasu trwa akcja
„Bajka-Pomagajka w szpitalu", któ
rej celem jest wprowadzenie me
tody bajkoterapii do szpitali. List intencyjny z prośbą o jej urucho
mienie został podpisany w dniu 15 X 2007 r. w Warszawie. Akcji patronuje Polskie Towarzystwo Pe
diatryczne oraz Maria Molicka. Jako pierwszy szpital w Polsce bajko- terapię wprowadził Instytut Matki i Dziecka. Aleksandra Lisowska, Rzecznik Prasowy Instytutu Mat
ki i Dziecka przy tej okazji mówi
ła:
Akcja „ Bajka-Pomagajka w szpi
talu" doskonale wpisuje się w fi
lozofię działania Instytutu Matki i Dziecka. Dlatego też jako pierw
szy szpital w Polsce zaprosiliśmy w nasze progi Bajki-Pomagajki i wolontariuszy akcji. Po pierw
szych dniach pracy wolontariuszy w szpitalu mamy bardzo pozy
tywny odbiór akcji ze strony pa
cjentów, ich rodzin i personelu medycznego19.
Podsumowując, można stwier
dzić, że bajki i baśnie terapeutycz
ne stają się doskonałym środkiem, pom ocą we wszelkiego rodzaju trudnościach, na które dziecko na
potyka, zwłaszcza odkąd depresja dotyka 3-letnie dzieci. W dobie komputerów i telewizji należy wal
czyć o to, aby książka nie została zapomniana. Chociaż wyniki bada
nia przeprowadzonego przez Ga- zeta.pl i Fundację ABCXXI w związ
ku z akcją „Cała Polska czyta dzie- ciom”20 wykazały, że 92,5% rodzi
ców deklaruje czytanie książek swoim dzieciom, 65% robi to co
dziennie, a 30% kilka razy w tygo
dniu, to niepokoi, że z upływem lat dziecko coraz więcej czasu spę
dza przed komputerem, a niektóre dzieci rozpoczynają korzystanie z kom putera ju ż w wieku 4 lat.
Stres, zabieganie, dzisiejsze dyle
m aty rodziców, trudne sytuacje życiowe, napięcia w domu, niepowo
dzenia w szkole, a nawet w przed
szkolu, są powodem depresji u dzie
szkolu, są powodem depresji u dzie