Z podobnym rozumieniem problematyki cielesności zetkniemy się przy okazji omawiania społecznych kontekstów choroby w kulturach tra-dycyjnych. Kognitywna siatka poznawcza choroby wykazuje wiele podo-bieństw do semantycznych sieci choroby.
Koncepcja semantycznej sieci choroby (semantic illness network) po raz pierwszy pojawiła się w pracy Byrona Gooda, który przez poję-32 Ibidem.
cie sieci (network) choroby rozumiał połączenie słów, wyobrażeń, sytu-acji, symptomów i uczuć pozostających w związku z chorobą, które to wzajemne powiązania uznawane są przez osobę cierpiącą za znaczące34. Good prowadził badania nad postrzeganiem chorób umysłowych po-śród tureckojęzycznej ludności Iranu. Metodę swą określił jako „spo-łeczne wolne skojarzenia”, kolekcjonując wszelkie dane, które pozwo-liłby mu zrozumieć społeczny kontekst choroby. Good wyodrębnił tzw. symbole naczelne (core symbols), które ogniskowały w sobie szereg na pozór odległych asocjacji związanych z doświadczeniem choroby. Po-rządek emocjonalny współgrał z poziomem somatycznym i podjętymi sposobami leczenia. W semantycznej sieci choroby „pochwycone” zo-stały zachowania, które dla zachodnich odbiorców w żaden sposób nie kojarzyły się z chorobą. Naczelnym symbolem było wyobrażenie „ser-ca narodu”, natomiast w aspekcie chorobowym – wszelkie zaburzenia pracy serca. W sieci semantycznej tłumaczącej chorobę pojawiły się: poród, poronienia, ciąża, menstruacja, stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych, utrata witalności, podeszły wiek, smutek, żałoba, utrata pracy i strach przed ubóstwem, by wymienić tylko część spośród podanych skojarzeń35.
Choroba i sposób jej przeżywania przestaje być czysto somatyczną reakcją organizmu, ale staje się – sposobem opisywania świata w jego różnorodności, która wymyka się dualistycznym podziałom: na zdro-wie i chorobę, na cierpienie i brak cierpienia. Semantyczne sieci cho-roby opisują nie tylko społeczne funkcjonowanie „idei” chocho-roby, ale przede wszystkim odnoszą się do samej jednostki, obrazując jej za-kotwiczenie w mentalnych i symbolicznych strukturach społeczności. Proces leczenia służy nie tyle uwolnieniu danej jednostki od choroby, ale jest procesem interpretacji jej zachowania, doświadczenia, histo-rii życia w nieustannie zmieniającym się continuum, za którego dyna-mikę odpowiada choroba. Gordon Good uznaje medyczny model cho-roby (medical model of desease) za nazbyt redukcyjny w stosunku do proponowanej przez niego metody analizowania choroby jako zjawi-ska społecznego zanurzonego i wytworzonego w określonych struktu-rach mentalnych, semantycznych oraz faktostruktu-rach psychologiczno-kul-turowych, których uwzględnienie jest równie istotne jak przestrzeganie zasad sztuki medycznej.
34 A. Young, The Anthropologies of Illness…, op. cit., s. 263.
Good podkreśla, że proponowana przez niego forma interpretacji cho-roby stanowi połączenie analizy językoznawczej uwzględniającej czynni-ki kulturowe z typową diagnozą medyczną. Sieci semantyczne choroby to również formy ekspresji wiedzy medycznej na wielu płaszczyznach in-terakcji społecznych, które w przypadku kultur pozaeuropejskich opie-rać się mogą na zupełnie innych od zachodniego stylach myślenia. Postu-lowaną „odmienność” należy uwzględnić w medycznych procedurach, ale oznacza to konieczność badania poznawczych siatek, które w obrębie kultury łączą jednostkę ze społecznością. Cierpienie i formy jego ekspre-sji wykraczają poza diagnozę medyczną, są formą przedstawienia, wyra-żania siebie i reagowania na różnego rodzaju zagrożenia36.
Semantyczne sieci choroby pojawiają się również w rozważaniach inne-go z klasyków antropologii medycznej, Arthura Kleinmana37, który ujmu-je ujmu-je jako sieci poznawcze, nieograniczające się tylko do właściwego pro-cesu leczenia czy diagnozowania choroby, ale obejmujące zarówno osoby leczone, jak i zaangażowane we właściwy proces leczenia. W przeciwień-stwie do studiów Gooda, somatyczne sieci choroby analizowane są w kon-tekście współczesnej kultury medycznej społeczeństw zachodnich. Istotne w koncepcji Kleimana jest zwrócenie uwagi na sposób przekazywania wie-dzy medycznej w społeczeństwie i jej funkcjonowanie poza profesjonal-nym środowiskiem lekarskim. Modele objaśniające (explanatory models) Kleimana stanowią odpowiednik semantycznych sieci choroby u Gooda.
Wyróżnia on trzy poziomy, a raczej sektory wiedzy: profesjonalny związany ze środowiskiem lekarskim; ludowy związany z tradycyjny-mi sposobatradycyjny-mi leczenia oraz sektor popularny, w którym zakorzenione są alternatywne sposoby leczenia i diagnozowania chorób podejmowane przez chorego oraz jego krewnych i znajomych. W każdym z wyróżnio-nych sektorów wiedza medyczna organizowana jest w sposób odmien-ny, każdy z nich inaczej waloryzuje samą chorobę i towarzyszące jej stany emocjonalne. To nie symbole strukturyzują naszą wiedzę o chorobie, ale wiedza medyczna, a raczej to, co za wiedzę medyczną uchodzi na każdym z poziomów. Wiedza określa również sposób jej przekazu, czyli określo-ną technikę narracji, w obrębie której funkcjonują również konstruujące ją metafory choroby38.
36 G.J. Good, The Heart of What's the Matter: The Semantics of Illness in Iran, [w:] The Art of Medical
Anthropology: Readings, red. S. van der Geest, A. Rienks, Amsterdam 1988, s. 55–58.
37 A. Kleinman, The Illness Narratives: Suffering, Healing and the Human Condition, New York 1988.
Transmisja wiedzy medycznej również przybierać może formę sym-boliczną, szczególnie w sytuacjach gdy ludowa, tradycyjna czy też alter-natywna medycyna posługuje się językiem zrozumiałym dla odbiorców, oferując im sposoby „leczenia” powiązane z bardziej ogólną interpreta-cją choroby. Przykładem ludowej stygmatyzacji, która etiologię choro-by wiąże z działaniem moralnym jednostki, będzie uznanie AIDS za for-mę boskiej kary, która słusznie spotyka grzeszników za ich niemoralne prowadzenie. Podobnie przypisanie określonych chorób osobom z mar-ginesu (narkomanom, alkoholikom, prostytutkom itp.) funkcjonuje na tym samym poziomie co opisywane wcześniej etiologie chorób w spo-łecznościach tradycyjnych. Poziomy wiedzy medycznej mogą wzajemnie się uzupełniać niczym w znanym powiedzeniu: aby dla świętego spokoju zapalić Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek. Tym ogarkiem zapewniają-cym poczucie bezpieczeństwa będzie medycyna ludowa.
Semantyczne sieci choroby nie są zbudowane na artykułowanej ne-gacji względem oficjalnej medycyny. To raczej próba włączenia nauko-wego oglądu w bardziej tradycyjne uniwersum znaczeń, którego istotą są symbole i metafory posiadające zdolność przerzucania mostów ponad scjentystycznym podziałem na ciało i umysł, na sferę medycznej pew-ności i egzystencjalnej niepewpew-ności. Licznych przykładów przenikania się oficjalnych (medycznych) i tradycyjnych prób wyjaśnienia choroby dostarczają studia Lindy Hunt dotyczące społecznej percepcji choroby nowotworowej, na przykładzie lekarzy i ich pacjentów z Południowego Meksyku39.
Opierając się na koncepcjach teoretycznych Gordona Gooda i Arthu-ra Kleinmana, autorka potwierdza ich ustalenia dotyczące mechanizmów funkcjonowania semantycznych sieci choroby. „Nic nie dzieje się bez po-wodu” – oto sentencja, która stanowi fundament ludowych sposobów wnioskowania. Jednak taki styl myślenia nie jest zastrzeżony wyłącznie dla „laików”. Nie jest cechą „umysłów niewykształconych”, przeciwnie, jak kon-statuje Linda Hunt, również sami lekarze nie są wolni od pokusy tworzenia takich modeli wyjaśniających, które zbudowane są na bazie przekonań reli-gijnych, sądów moralnych czy też redukcyjnych prób wyjaśnienia choroby prostym zdaniem: „iż ktoś na nią zwyczajnie zasłużył”. Ból i cierpienie
in-39 L.M. Hunt, Moral Reasoning and the Meaning of Cancer: Causal Explanations of Oncologists and
Patients in Southern Mexico, „Medical Anthropology Quarterly”, New Series, t. 12, nr 3, Special
Collection: Rationality in the Real World: Varieties of Reasoning in Illness and Healing (Sep., 1998), s. 298–318.
terpretowane są jako narzędzia kary i odkupienia, a dopiero w drugim rzę-dzie jako część procesu chorobowego. O ile lekarze, opierając się na wie-dzy medycznej, starają się określić „zachowania ryzykowne”, które mogły przyczynić się do wystąpienia choroby nowotworowej – i na ich podstawie starają się zbudować bardziej ogólne kategoryzacje; o tyle sami pacjenci – tworzą swoje „prywatne” kategoryzacje przyczyn choroby. Mechanizm wy-jaśniania choroby jest jednocześnie formą wglądu we własne życie. Wizja choroby jako kary odnoszona jest w przypadku osób cierpiących na choro-bę nowotworową do własnego życia40.