Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym83. Różni się od innych przedsiębiorstw przede wszystkim wyłącznym prawem do prowadzenia działalności kredytowo – depozytowej. To wyjątkowość prowadzonej działalności przez bank, doprowadziła do wzrostu znaczenia tych instytucji na całym świecie.
System społeczny, jest najszerszym pojęciem, do którego można zakwalifikować system finansowy84. Społeczeństwo odegrało kluczową rolę w okresie kryzysu finansowego, zapoczątkowanego w 2007r. Środki pieniężne pochodzące z systemu społecznego były jednym ze źródeł pozyskania kapitału w celu ratowania instytucji finansowych, które były zagrożone bankructwem. System finansowy można zdefiniować, jako zespół logicznie ze sobą powiązanych form organizacyjnych, aktów prawnych, instytucji finansowych i innych elementów umożliwiających podmiotom nawiązywanie stosunków finansowych. System finansowy tworzy więc podstawy działalności dla wszystkich podmiotów posługujących się pieniądzem85. We współczesnej gospodarce ruch pieniądza między podmiotami działającymi w ramach systemu finansowego odbywa się poprzez rynek finansowy. Do powstania rynku finansowego doprowadził rozwój pieniądza oraz pojawienie się osób dysponujących nadmiarem wolnych środków pieniężnych, chcących udostępnić je odpłatnie innym podmiotom86. Jedną z najważniejszych instytucji finansowych działających w ramach systemu finansowego jest bank. Działa on zgodnie z obowiązującymi regułami prawnymi regulującymi cały sektor finansowy. Normy prawne regulujące działalność banków w Polsce można podzielić na publiczne prawo bankowe oraz prywatne prawo bankowe87:
- publiczne prawo bankowe, to akty regulujące tworzenie banków, sprawowanie nadzoru nad nimi oraz regulacje ostrożnościowe. Przykładami tego rodzaju prawa jest większość przepisów
83 Ustawa Prawo Bankowe …, op. cit., art. 2.
84 Z. Polański, System finansowy w Polsce, red. Pietrzak B., Polański Z., Woźniak B., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s.15.
85 S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 234.
86 W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 14-15.
37 ustawy o Narodowym Banku Polskim88, przepisy dotyczące nadzoru Komisji Nadzoru Finansowego nad rynkiem finansowym, oraz wytyczne w sprawie tworzenia banków zawarte w Prawie Bankowym z dnia 29 sierpnia 1997 r.,
- prywatne prawo bankowe tworzone jest przez otoczenie cywilnoprawne, w którym działa bank. Przykładem tego rodzaju prawa są przepisy Prawa Bankowego dotyczące gwarancji bankowej, umowy rachunku bankowego i kredytu, jak również przepisy Kodeksu Cywilnego89, dotyczące umów rachunku bankowego oraz pożyczki.
Źródłem przepisów regulujących sektor bankowy jest również Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, która definiuje rolę Narodowego Banku Polski90. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej źródłem prawa bankowego zostały regulacje unijne, dotyczące funkcjonowania sektora bankowego. W ramach publicznego prawa bankowego krajowe regulacje zostały uzupełnione o unijne swobody świadczenia usług oraz przepływu kapitału91. Najogólniej bankiem nazywamy przedsiębiorstwo usługowe, którego głównym przedmiotem działalności jest przyjmowanie depozytów oraz udzielanie kredytów. W literaturze banki nazywa się także depozytowymi instytucjami finansowymi, co ma podkreślać, że tylko banki są uprawnione do przyjmowania depozytów pieniężnych, udzielania na ich podstawie kredytów, a w konsekwencji kreacji pieniądza92.
Prawo Bankowe określając w definicji bank jako osobę prawną93, związało ten rodzaj prowadzonej działalności z pojęciem instytucji zaufania publicznego. Bank jest instytucją zaufania publicznego i jednocześnie podmiotem gospodarczym, którego zadaniem jest osiąganie zysku94. Bank spełniający rolę podmiotu gospodarczego oraz społecznego, powinien udzielać dostępu do dobrobytu społecznego, poprzez kształtowanie pożądanych relacji społecznych, a także poprzez świadczenia gospodarcze dające dostęp do dobrobytu jednostkowego podmiotom, niebędącymi właścicielami banków95. Na banku w zakresie odpowiedzialności jako podmiotu gospodarczego, ciąży co najmniej dwie odpowiedzialności;
88 Ustawa o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r., Dz. U. z 2005r., nr 1, poz. 1.
89 Kodeks Cywilny, Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r., Dz. U. z 1964r., nr 16, poz. 93.
90 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., Dz. U. z 1997r., nr 78, poz. 483, art. 227.
91 Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. U. UE z 2010r., C83, art. 56 oraz art. 63.
92 J. Czekaj, Rynki, instrumenty i instytucje finansowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 50.
93 Na definicję banku jako osoby prawnej, szczególną uwagę zwracam M. Zaleska, Bankowość, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 48.
94 M. Iwanicz – Drozdowska, Zarządzanie finansowe bankiem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s. 27.
95 A. Hamlin, Dobrobyt, [w:], R.E. Goodin., Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, Wydawnictwo KiW, Warszawa 1998, s. 837-838.
38 - odpowiedzialność związana ze sprawną realizacją funkcji ekonomicznych, nakierowanych na zapewnienie swoim akcjonariuszom dostępu do dobrobytu jednostkowego,
- odpowiedzialność związana ze sprawną realizacją funkcji społecznych, nakierowanych na zapewnienie dobrobytu społecznego poprzez udzielanie dostępu do dobrobytu jednostkowego nie właścicielom oraz poprzez wpływanie w jeszcze inny sposób na kształtowanie pożądanych relacji społecznych. Jest to rodzaj odpowiedzialności społecznej/służebnej wobec społeczeństwa96.
Banki mają charakter dualny: są bowiem nie tylko „klasycznymi” przedsiębiorstwami, ale instytucjami zaufania publicznego97. Na zachowania etyczne szczególną uwagę zwraca S. Flejterski przypominając, że etyka finansów skupia się na odpowiedzialności m.in., pracowników banku, agentów ubezpieczeniowych, maklerów giełdowych, menedżerów finansowych przedsiębiorstw i reprezentantów świata finansów98. Kryzys finansowy podważył rolę banku, jako instytucji zaufania publicznego. Spostrzeżenia te, mocno argumentuje L. Dziawgo, zwracają uwagę na niewiarygodne błędy w zarządzaniu, niemal zerowy poziom kwalifikacji zawodowych i moralnych, zbyt licznej grupy menedżerów bankowych różnego szczebla, w tym także najwyższego. Sugeruje również, że tzw. wykorzystanie klienta jest uważane w bankach za sukces sprzedażowy i menedżerski, a jako niepodważalną doktrynę uważa presję na szybkie i wysokie zyski, bez względu na okoliczności – etyczne i ekonomiczne99. Warto zwrócić uwagę na to, że banki w swoich ofertach pracy poszukują przede wszystkim dobrych sprzedawców, którzy mają do zrealizowania ściśle określone plany sprzedażowe. Kwalifikacje zawodowe bardzo często schodzą na dalszy plan lub nie są wymagane do pracy w tych instytucjach. L. Dziawgo podważając teorię banku, jako instytucji zaufania publicznego, zwraca również uwagę na fakt etycznego przekazu oferty bankowej. Często wprowadzająca w błąd oferta banku, rozważana jest w kategoriach „zręcznego” produktu marketingowego. Uzyskano taki efekt, że oferta bankowa uchodzi w społecznej świadomości za symbol krętactwa i podstępu, a określenie nierzetelnego i niedouczonego sprzedawcy, jako „doradcy bankowego” jest przyjmowane w najlepszym przypadku, jako
96 D. Korenik, Odpowiedzialność banku komercyjnego, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009, s. 19-20.
97 S. Flejterski, Zaufanie do instytucji bankowo – finansowych, jako fundament stabilnego systemu finansowego, [w:] red. J. Nowakowski, T. Famulska, Stabilność i bezpieczeństwo systemu bankowego, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008, s.18.
98 S. Flejterski, Metodologia finansów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 141.
99 L. Dziawgo, Status instytucji zaufania publicznego we współczesnej bankowości: pomiędzy partnership banking a killer banking? [w:] red. K. Brzozowska, S. Flejterski, Finanse 2009 – Teoria i praktyka. Bankowość, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009, s. 125-127.
39 przejaw tupetu instytucji finansowej100. Tego typu praktyki, na szerszą skalę prowadzone są na całym świecie. Zwyczaje panujące w londyńskiej bankowości, doskonale zostały opisane w książce G. Andersona – Cityboy, w której autor zwraca uwagę na nieuczciwe praktyki stosowane w bankowości, przekręty finansowe, milionowe bonusy dla bankierów, cynizm i inne niemoralne zachowania bankowców101.
Pojęcie instytucji zaufania publicznego można scharakteryzować poprzez trzy najbardziej istotne dziedziny działalności banku; udział w kreacji pieniądza, udział w społecznym podziale pracy oraz dokonywanie alokacji i transformacji środków102. Banki mają istotny wpływ na kreację pieniądza w gospodarce. Możliwe jest to dzięki głównej płaszczyźnie działalności banków – przyjmowaniu depozytów oraz udzielaniu kredytów. Przykładowo, zwiększenie kreacji pieniądza może występować na wskutek wzrostu wielkości udzielonych kredytów, zaś ograniczenie na wskutek podniesienia przez Narodowy Bank Polski stopy rezerwy obowiązkowej. Realizowanie funkcji instytucji zaufania publicznego możliwe jest poprzez uczestniczenie w społecznym podziale pracy za pomocą świadczenia szeregu bankowych czynności usługowych. Dokonywanie alokacji i transformacja środków pieniężnych umożliwia bankom pośredniczenie w rynkowej kreacji popytu oraz podaży.
Porównywanie banku z instytucją zaufania publicznego nie opisuje w pełni konieczności jego funkcjonowania w gospodarce. Istotnymi argumentami wyjaśniającymi konieczność istnienia banków są; koszty transakcyjne, asymetria informacji, preferencje płynności oraz wysyłanie sygnałów o kondycji kredytobiorców103. Bank traktowany jako pośrednik finansowy, jest cenny dla kredytobiorcy w momencie transformacji ryzyka, jakie musiałby on ponieść z tytułu kosztów transakcyjnych. Asymetria informacji wyróżnia bank od każdej innej instytucji działającej w gospodarce. Przy pomocy wielu narzędzi banki zbierają szereg informacji o potencjalnych kredytobiorcach i deponentach. Dzięki temu są w posiadaniu dokładniejszych informacji dotyczących oceny ryzyka oraz jego monitorowania. Pojęcie asymetrii informacji łączone jest głównie z kosztami transakcyjnymi, które w przypadku dostępu do kluczowych informacji są relatywnie niższe. Preferencja płynności jest charakterystyczna dla banku, jako instytucji mającej prawo do prowadzenia działalności
100 L. Dziawgo, Bank, jako „instytucja BRAKU zaufania publicznego”, [w:] red. J. Szambelańczyk, Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów polskich, Wydawnictwo Intelgraf, Warszawa 2009, s. 108-109.
101 G. Anderson, Cityboy – skandaliczne oblicze londyńskich bankowców, Wydawnictwo Buchmann, Warszawa 2009.
102 W.L. Jaworski, Bankowość, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2007, s. 22.
103 M. Marcinkowska, Ocena działalności instytucji finansowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007, s. 21-22.
40 depozytowo – kredytowej. Banki kreują płynność poprzez utrzymywanie właściwych relacji między udzielaniem kredytów, a gromadzeniem depozytów. Wysyłanie sygnałów o kondycji kredytobiorców jest ściśle związane z udzielaniem kredytów przedsiębiorcom oraz gospodarstwom domowym. Podmioty te zaciągając kredyt muszą spełniać wiele kryteriów charakterystycznych do posiadania zdolności kredytowej oraz skłonności do spłaty tego zobowiązania. Taki sygnał może być ważnym elementem budowy wiarygodności danego podmiotu.
Jak zauważa L. Dziawgo, już od dawna banki nie powinny być postrzegane jedynie w tradycyjny sposób - jako instytucje finansowe skoncentrowane na wykonywaniu czynności uznawanych powszechnie za typowo bankowe. Współczesne banki należy postrzegać w zdecydowanie szerszym kontekście, jako instytucje coraz powszechniej wykorzystujące inne instytucje finansowe, których są właścicielem lub współwłaścicielem, do kompleksowej obsługi klienta na konkurencyjnych warunkach104.
Ustawodawstwo polskie nie posługuje się pojęciem bank komercyjny105. Można je wyinterpretować z licznych przepisów regulujących zakres zadań banków, prawnie określonych celów prowadzonej działalności oraz zasad gospodarki finansowej banków106. Banki w Polsce mogą być tworzone zgodnie z przepisami;
- Prawa Bankowego107,
- Kodeksu Spółek Handlowych108 w postaci spółek akcyjnych,
- banków hipotecznych na podstawie K.S.H. i ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych109,
- banków spółdzielczych opierając się na ustawach o prawie spółdzielczym110 i o funkcjonowaniu banków spółdzielczych i ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających111.
W gospodarkach narodowych wykształciły się różne modele sektora finansowego112. Dla tradycyjnej teorii bankowości charakterystyczne są modele; anglosaski oraz niemiecko –
104 L. Dziawgo, Private banking, Oficyna Ekonomiczna Wolters Kluwer, Kraków 2006, s. 39.
105 L. Góral, M. Karlikowska, K. Koperkiewicz – Mordel, Polskie prawo bankowe, Wydawnictwo prawnicze LexisNexis, Warszawa 2006, s. 63.
106 Z. Ofiarski, Prawo bankowe, Wydawnictwo Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s. 43.
107 Ustawa Prawo Bankowe z dnia 29 sierpnia 1997 r., Dz. U. z 2002 r., nr 40, poz. 939.
108 Kodeks Spółek Handlowych, Ustawa z dnia 15 września 2000r., Dz. U. z 2000r., nr 94, poz. 1037.
109 Ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych z dnia 29 sierpnia 1997r., Dz. U. z 2003r., nr 99, poz. 919.
110 Prawo spółdzielcze, Ustawa z dnia 16 września 1982r., Dz. U. z 2003r., nr 188, poz. 1848.
111 Ustawa o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających z dnia 7 grudnia 2000r., Dz. U. z 2000r., nr 119, poz. 1252.
41 japoński. Model anglosaski opiera się na rynkach finansowych, co sprzyja uniezależnieniu się wielkich korporacji przemysłowych od banków komercyjnych. Model niemiecko – japoński zakłada, że główną rolę w sektorze finansowym odgrywa sektor bankowy, a banki zaspokajają krótkoterminowe i długoterminowe potrzeby klientów mając charakter uniwersalny113. W modelu niemieckim status banku mają banki kredytowe (wielkie, regionalne, pozostałe oraz oddziały banków zagranicznych), banki krajów federacji (lanndesbanken), kasy oszczędnościowe (sparkassen), spółdzielcze banki centralne, spółdzielnie kredytowe, banki hipoteczne oraz kasy budowlano – oszczędnościowe114. W wyniku m.in. deregulacji podział bankowości między modele anglosaski a niemiecko - japoński zaczął się zacierać. Powstają modele oparte na bankowości uniwersalnej i specjalistycznej oraz na bankach działających w formie holdingów (bankowych, finansowych) i konglomeratów finansowych.
Banki uniwersalne oferują pełny zakres usług bankowych włącznie z niebankowymi usługami finansowymi, łącząc w ramach przedsiębiorstwa; pośrednictwo finansowe, obrót instrumentami finansowymi, transakcje na własny rachunek, usługi maklerskie, doradztwo gospodarcze, zarządzanie portfelem inwestycyjnym oraz działalność ubezpieczeniową115. Banki depozytowo – kredytowe oraz banki inwestycyjne są to wydzielone organizacyjnie i finansowo części banków uniwersalnych116. Banki depozytowo – kredytowe, koncentrujące się na podstawowych czynnościach bankowych, zwane są również bankami detalicznymi. Banki inwestycyjne są to instytucje, których domeną jest działalność na operacjach w ramach rynku pieniężnego, działalność brokerska oraz dilerska, zarządzanie aktywami klientów, tworzenie i zarządzanie funduszami venture capital, doradztwo dla korporacji117. Bankowość specjalistyczna związana jest z wybraną działalnością bankową, w której możemy wyróżnić banki specjalne, koncentrujące się na określonym rodzaju czynności bankowych – np., banki hipoteczne, banki samochodowe.
Definicję holdingu bankowego określa amerykańska ustawa o holdingach bankowych118, która rozróżnia taką formę działalności, jeśli spółka pośrednio lub bezpośrednio posiada co najmniej 25% praw do głosów, w co najmniej dwóch bankowych spółkach zależnych. W 1999 r., Kongres w Stanach Zjednoczonych uchwalił ustawę Gramm – Leach –
113 W.L. Jaworski, Bankowość…, op. cit., s. 30-31.
114 I. Romiszewska, System bankowy Niemiec, [w:] red. S. Flejterski, J. K., Solarz, Systemy bankowe krajów G-20, Szczecin 2012, s. 307.
115 S. Heffernan, Nowoczesna bankowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 23-24.
116 A. Kawulski, Prawo …, op. cit., s.19.
117 M. Marcinkowska, Ocena …, op. cit., s. 28.
118 Bank Holding Company Act, Ustawa Kongresu Stanów Zjednoczonych w zakresie działań bankowych spółek holdingowych z 1956 r., sekcja 2, 2A.
42
Bliley zwaną również Financial Services Modernization Act. Głównym celem tej ustawy było
zniesienie ograniczeń dla sektora bankowego i Systemu Rezerwy Federalnej. Ustawa ta, zezwalała na łączenie się banków, firm ubezpieczeniowych oraz innych instytucji finansowych zajmujących się obrotem papierów wartościowych w celu utworzenia holdingów finansowych. Tym samym zniesiono zakaz łączenia bankowości komercyjnej z inwestycyjną. Holding finansowy jest więc grupą podmiotów, w którym jednostką dominującą jest instytucja finansowa, a w skład grupy wchodzą w większości banki, instytucje kredytowe lub finansowe. Konglomerat finansowy jest przedsiębiorstwem, które prowadzi przynajmniej dwie spośród pięciu rodzajów działalności finansowej; pośrednictwo/obsługa płatności, działalność ubezpieczeniowa, bankowość korporacyjna, zarządzanie aktywami, działalność inwestycyjna119. Zgodnie z regulacjami europejskimi, konglomerat finansowy jest to przedsiębiorstwo dominujące w podmiocie sektora finansowego, podmiot posiadający udział kapitałowy w podmiocie sektora finansowego albo podmiot powiązany z podmiotem sektora finansowego, zaś co najmniej jeden z podmiotów w grupie funkcjonuje w sektorze ubezpieczeń i co najmniej jeden funkcjonuje w sektorze bankowym lub sektorze usług inwestycyjnych120.
Na gruncie obowiązującej definicji banku powstają pewne problemy terminologiczne. Wynikają one z braku pełnej zgodności definicji banku, z definicją instytucji kredytowej lub instytucji pieniądza elektronicznego121. Instytucja kredytowa oznacza przedsiębiorstwo, którego działalność polega na przyjmowaniu depozytów lub innych funduszy podlegających zwrotowi od ludności oraz na przyznawaniu kredytów na swój własny rachunek122. Instytucja pieniądza elektronicznego oznacza przedsiębiorstwo lub inną osobę prawną inną niż instytucja kredytowa, która emituje środki płatnicze w formie pieniądza elektronicznego123. Zgodnie z Prawem Bankowym obowiązującym w Polsce, instytucja kredytowa to podmiot mający swoją siedzibę za granicą Rzeczypospolitej Polskiej na terytorium jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej, prowadzący we własnym imieniu i na własny rachunek, na podstawie zezwolenia właściwych władz nadzorczych, działalność polegającą na przyjmowaniu
119 C. Briault, FSA Revisited, and Some Issues for European Securities Markets Regulation, FSA, London 2000.
120 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/89/UE z dnia 16 listopada 2011 r. w sprawie zmiany dyrektyw 98/78/WE, 2002/87/WE, 2006/48/WE i 2009/138/WE w odniesieniu do dodatkowego nadzoru nad podmiotami finansowymi konglomeratu finansowego.
121 A. Kawulski, Prawo …, op. cit., s.17.
122 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/48/WE z dnia 14 czerwca 2006 r., w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe, art. 4, pkt 1.
123 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/46/WE z dnia 18 września 2000 r., w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje pieniądza elektronicznego oraz nadzoru ostrożnościowego nad ich działalnością, art. 1, pkt 3.
43 depozytów lub innych środków powierzonych pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym i udzielaniu kredytów lub na wydawaniu pieniądza elektronicznego124. Z definicji tej wynika, że pojęcie instytucji kredytowej nie dotyczy podmiotów mających siedzibę na terytorium RP prowadzących działalność bankową. Do takich podmiotów zastosowanie ma definicja banku, której zakres podmiotowy jest węższy od definicji instytucji kredytowej. Podejmując próby zdefiniowania instytucji kredytowej według polskiego prawa w skład tego pojęcia wchodziłyby banki, spółdzielcze kasy oszczędnościowo – kredytowe oraz instytucje pieniądza elektronicznego. Instytucja pieniądza elektronicznego zgodnie z polskim prawem125, to inna niż bank osoba prawna, utworzona i działającą na podstawie zezwolenia właściwych władz lub przepisów prawa, której przedmiotem działania jest prowadzenie we własnym imieniu i na własny rachunek działalności polegającej na wydawaniu do dyspozycji i wykupie pieniądza elektronicznego oraz rozliczanie transakcji dokonywanych przy użyciu instrumentów pieniądza elektronicznego.
2.2 Czynniki wpływające na poziom i strukturę wynagrodzeń kadr zarządzających w