w działaniach subwersywnych
Model społeczno-krytyczny praktyk subwersywnych jest reme-diacją form sztuki zaangażowanej w XX wieku. Zarówno przedswiciele teatru, jak i performance artu zaczęli wytwarzać wtedy ta-kie sytuacje artystyczne, w których odbiorca i jego współdziałanie stanowiły kluczowy element sztuki. Model ten wraz z nadejściem ery cyfrowej zaczyna funkcjonować w nowych obszarach z pogra-nicza sztuki i technologii. Z tego paradygmatu wyrastają artystycz-ne działania haktywistyczartystycz-ne, podejmowaartystycz-ne m.in. przez Electronic Disturbance Theater, grupę, która stworzyła pierwszą platformę ataku typu DDoS1.
Współczesne działania subwersywne opierają się na funkcjo-nowaniu modelu społeczeństwa sieciowego. Używają zatem okre-ślonych taktyk haktywistycznych. Można wyróżnić wiele strategii takiego działania, m.in. społeczno-krytyczną, naukowo-ekspery-mentalną czy radykalną. Trzeba zaznaczyć, że wymienione wyżej obszary przeplatają się ze sobą i łączą. Wszystkie postulują jednak zaangażowanie, które poprzez swoją performatywność jest ciągle redefiniowane. W zależności od strategii poziom i sposób
zaanga-1 Ang. Distributed Denial of Service, „atak na system komputerowy lub usługę sieciową w celu uniemożliwienia działania poprzez zajęcie wszystkich wolnych zasobów, przeprowadzany równocześnie z wielu komputerów”. Za: DDoS. http://
pl.wikipedia.org/wiki/DDoS (dostęp: 7.06.2014).
żowania społecznego czy politycznego ulega zmianie. W ramach tej rozprawy skupię się na modelu społeczno-krytycznym.
W ramach tego modelu pojawiają się współcześnie bardzo róż-ne działania, które oscylują na pograniczu akcji performatywnych, działań hakerskich i wystąpień politycznych. Ma on swoje korze-nie zarówno w praktykach teatralnych początku XX wieku u takich twórców jak Bertolt Brecht czy Erwin Piscator, jak też w manife-stach estetyczno-politycznych artystów drugiej połowy XX wieku, m.in. Josepha Beuysa. Jedną z najważniejszych grup artystycznych działających w tym obszarze jest Electronic Disturbance Theater (EDT). Ta niewielka grupa cyberaktywistów i artystów zaangażowa-nych w rozwój teorii i praktyki Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatelskiego (Electronic Civil Disobedience), założona przez Ri-cardo Domingueza w 1997 roku, kierowała swoje elektroniczne ak-cje przeciwko meksykańskim i amerykańskim rządom, by zwrócić uwagę na wojnę toczącą się przeciw zapatystom w Meksyku. Sama taktyka Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatelskiego ma potencjał zastosowania przez wiele ruchów zarówno politycznych, jak i artystycznych. EDT, działając na przecięciu radykalnej polityki, performance artu i projektowania software’u, wypracowała narzą-dzie Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatelskiego o nazwie Flood Net – oprogramowanie używane do „zatopienia” i zabloko-wania strony internetowej przeciwnika2. Członkowie EDT w swoich działaniach inspirują się teatralnymi założeniami Bertolta Brechta, dla którego celem, tak jak dla EDT, było tworzenie sztuki prospo-łecznej i wytwarzanie przestrzeni dialogu. Sztuka zaangażowana stała się domeną publicznej debaty, w której nieodzownym elemen-tem byli aktywni odbiorcy-uczestnicy. Remediacja Brechtowskich strategii poprzez działanie sieciowe doprowadziła do powstania cybernetycznych przestrzeni obrad nieograniczonych zasięgiem te-rytorialnym. Możliwe stało się demonstrowanie swoich przekonań i poglądów za pomocą narzędzi sieciowych. Twórcy EDT powołują
2 S. Wray: The Electronic Disturbance Theater and Electronic Civil Disobedience.
http://www.thing.net/~rdom/ecd/EDTECD.html (dostęp: 26.04.2014).
J. Śliwińska: Sztuka a społeczeństwo. Model społeczno-krytyczny… 65 się również na projekt Teatru Forum Augusta Boala3. Dla brazy-lijskiego artysty teatr był miejscem publicznej debaty, za pomocą której dochodzi do demokratyzacji społeczeństwa i niwelowania nierówności społecznych.
Kiedy patrzymy odrzucając wszystkie pozory, widzimy opresorów i ludzi opresjonowanych we wszystkich społeczeństwach, grupach et-nicznych i płciowych, klasach społecznych i kastach; dostrzegamy nie-sprawiedliwy i okrutny świat. Musimy stworzyć inny świat, ponieważ wiemy, że jest to możliwe. Ale to my musimy zbudować ten inny świat własnymi rękami poprzez granie na scenie i w naszym własnym życiu4. Boal przeformułował relacje między aktorem i widzem, kładąc nacisk na nieodzowny współtwórczy charakter odbiorcy. Boal wie-rzył, że poprzez teatr można realnie wpływać na życie uczest-ników przedstawienia, stymulując wytwarzanie nowych narzędzi komunikacyjnych5. Teatr Boala miał działać realnie w społeczeń-stwach, w których dostęp do wiedzy i rozumienia działania syste-mów politycznych był ograniczony. Jego projekt włączenia odbior-cy jako spektaktora miał być formą uczenia poprzez działanie, tak aby każdy obywatel mógł współtworzyć i wziąć odpowiedzialność za społeczeństwo, w których funkcjonuje. Augusto Boal pracował
3 Prospołeczna, reformatorska postawa Boala była traktowana przez ówczes-ny reżim jako zagrożenie, w wyniku czego reżysera represjonowano, a w końcu, w 1971 roku porwano i wygnano z Brazylii. Boal powrócił do kraju dopiero po upadku reżimu. Był twórcą różnych koncepcji teatru – od Teatru Forum, poprzez Teatr Uciśnionych, aż po Teatr Legislatywny. Prace tego ostatniego doprowadzi-ły do trzynastu zmian ustawowych. Współcześnie koncepcja Teatru Forum wy-korzystywana jest w terapiach i projektach partycypacyjnych. Agnieszka Król wymienia wiele pozytywnych aspektów Teatru Forum, i obszarów, na których widać jego oddziaływanie. Są to m.in.: diagnoza problemów, tworzenie prze-strzeni dialogu, rozwój kreatywności, wspieranie mechanizmów demokracji par-tycypacyjnej, budowanie odpowiedzialności, trening antydyskryminacyjny, pole ekspresji. Za: Teatr Forum. Krótki przewodnik po metodzie. Red. A. Król. http://issuu.
com/teatrforum/docs/teatrforumprzewodnik (dostęp: 2.06.2014).
4 Rio de Janeiro. Zmarł Augusto Boal. Tłum. A. Król, D. Akuszewska. http://
www.e-teatr.pl/pl/artykuly/72262.html (dostęp: 2.06.2014).
5 Ibidem.
w bardzo różnych środowiskach etnicznych, ekonomicznych, poli-tycznych; tym samym udało mu się skonstruować otwarty model współdziałania. Koncepcja ta jest do dziś stosowana w wielu for-mach partycypacyjnych i integracyjnych różnych środowisk6. Jest to interaktywna forma teatralna mająca na celu pobudzenie aktyw-ności społecznej i rozwój społeczeństwa obywatelskiego. W pro-jekty często zaangażowane są osoby z grup zmarginalizowanych społecznie; praca w ramach Teatru Forum pomaga im wypracować nowe sposoby komunikacji i poszukiwania rozwiązań. Spektaktor, którego wprowadził do swojej koncepcji Boal, redefiniował relację nadawczo-odbiorczą, dając odbiorcy prawo i narzędzia do brania udziału w teatralizowanych zdarzeniach. Jego wystąpienie pod-czas spektaklu można przyrównać do oddolnej inicjatywy obywa-telskiej7, co w kontekście Electronic Disturbance Theater ma duże znaczenie.
Pierwszą akcją EDT była próba zaatakowania oficjalnej strony prezydenta Meksyku Ernesto Zedillo. W czasie pierwszego testu Flood Net8 wysyłał automatycznie polecenia ponownego załado-wania co siedem sekund. Z raportu sporządzonego przez
uczestni-6 Rezultatem działania Teatru Forum jest krótki spektakl przygotowany przez grupę ludzi, których łączy wspólny problem społeczny, albo po prostu – chęć rozmowy o nim. Praca podzielona jest na dwa etapy – pierwszy etap to praca warsztatowa z osobami tworzącymi spektakl, podczas której dochodzi do krytycznej refleksji nad problemami pojawiającymi się w codziennym życiu.
Drugim etapem jest pokaz spektaklu, podczas którego zaangażowani są spek-taktorzy – widzowie, którzy mogą włączyć się w akcję przedstawienia, zapropo-nować swoje własne rozwiązania i zachowania w konkretnych sytuacjach. Za:
Teatr Forum. Krótki przewodnik…
7 Ibidem.
8 Anonymous Digital Coalition (Anonimowa Cyfrowa Koalicja), grupa z Włoch, zaproponowała wirtualną okupację na pięciu stronach internetowych meksykańskich instytucji finansowych. Sugerowaną metodą było symultanicz-ne ręczsymultanicz-ne naciskanie klawisza ponowsymultanicz-nego załadowania wspomnianych stron, zgodnie z założeniem, że jeśli wystarczająco duża ilość ludzi będzie uczestniczyć w akcji, dojdzie do zablokowania stron. Na podstawie tej teorii jednoczesnego, kolektywnego, zdecentralizowanego, elektronicznego działania przeciw określo-nym stronom grupa osób z EDT zautomatyzowała proces ręcznego klikania kla-wisza ponownego załadowania. Za: S. Wray: The Electronic Disturbance Theater…
J. Śliwińska: Sztuka a społeczeństwo. Model społeczno-krytyczny… 67 ków wynika, że ponad osiem tysięcy uczestników pierwszej akcji Flood Net zablokowało dostęp do strony Zedillo tego dnia. Akcja ta stanowiła wsparcie dla prześladowanego przez rząd meksykań-ski ruchu zapatystów z Chiapas. Chiapas to jedno z najbiedniej-szych miejsc w kraju; mimo występujących tam bogactw natu-ralnych rdzenni mieszkańcy, w większości Indianie, pozbawieni są równego dostępu do dóbr i praw. Emiliano Zapata (1879–1919), meksykański rewolucjonista i przywódca partyzantki chłopskiej w czasie rewolucji meksykańskiej, walczący m.in. o prawa rolników, stał się patronem ruchu rewolucyjnego w latach 90. XX wieku i to od jego nazwiska pochodzi nazwa grupy. Celem zapatystów było wywalczenie autonomii dla ludności rdzennej i obalenie rządu meksykańskiego. Punktem zwrotnym dla grupy okazało się podpi-sanie w 1994 roku przez rząd meksykański porozumienia NAFTA9, co wzbudziło sprzeciw wielu grup i zainicjowało działania po-wstańcze. Do dzisiaj postulaty założonej przez nich zapatystow-skiej Armii Wyzwolenia Narodowego pozostają antyglobalistyczne i antykapitalistyczne. Zapatyści w Chiapas, w Meksyku, zaistnieli na arenie międzynarodowej zaraz po 1 stycznia 1994 roku, kie-dy to ich komunikaty zostały rozproszone po całym świecie za pomocą sieci. Dzięki wcześniej istniejącym oraz nowo powstałym serwisom i grupom, a także wiadomościom, raportom, analizom, doniesienia o demonstracjach i wezwania do międzykontynental-nych spotkań obiegły cały świat. Mówiąc o zapatystach, zaczęto używać terminu międzykontynentalnej sieci walki i sieci oporu.
Nowe medium, Internet, stało się podstawowym środkiem przeka-zu informacji z wewnętrznej strefy konfliktu w Chiapas do innych ośrodków oporu w Meksyku i poza jego fizycznymi granicami.
Na początku podstawową rolą Internetu w globalnym ruchu po-pierającym zapa tystów była funkcja komu nikacyjna10. Później
jed-9 Ang. North American Free Trade Agreement – Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu: umowa zawarta pomiędzy USA, Kanadą i Meksykiem, two-rząca pomiędzy tymi państwami strefę wolnego handlu. Za: http://pl.wikipedia.
org/wiki/NAFTA (dostęp: 14.06.2014).
10 Zob. S. Wray: The Electronic Disturbance Theater…
nak, zwłaszcza od masakry Acteal w Chiapas11, Internet zaczął być postrzegany nie jedynie jako kanał komunikacji, ale również jako miejsce akcji bezpośrednich i Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatelskiego.
Idea Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatelskiego wyra-sta z bogatej historii społecznych działań oddolnych. Christian Bay w International Encyclopedia of Social Sciences podejmuje próbę defini-cji tego pojęcia. Według Baya obywatelskie nieposłuszeństwo:
będzie się odnosić do jakiegokolwiek aktu czy postępowania będącego publiczną niesubordynacją wobec prawa lub polityki sankcjonowanej przez oficjalne władze państwowe, jeśli to działanie jest rozmyślne, ro-zumiane przez działającego/-ych jako nielegalne lub sporne z punktu widzenia legalności, mające za przedmiot pewne określone cele pub-liczne i realizowane za pomocą starannie wybranych i określonych środków12.
Z kolei Wojciech Modzelewski podkreśla wagę prospołecznej postawy, jaka przyświecać musi obywatelskiemu nieposłuszeństwu, tak by móc je odróżnić od zwykłego łamania prawa. Modzelewski określa nieposłuszeństwo obywatelskie jako:
świadome niepodporządkowanie się prawom, praktykom czy decyzjom sankcjonowanym przez władze państwowe. Nieposłuszeństwo takie musi mieć charakter przedsięwzięcia publicznego czy politycznego, tzn.
musi wyrażać stanowisko w kwestiach życia zbiorowego zademonstro-wanego otwarcie13.
11 22 grudnia 1997 roku do miasteczka Acteal wtargnęła grupa zamaskowa-nych ludzi i dokonała masakry na miejscowej ludności, w tym podejrzazamaskowa-nych o pomoc partyzantom z plemienia Tzotzil. Podczas masakry zginęło 45 osób.
Rząd Meksyku nie podjął działań w celu zatrzymania sprawców; nigdy też ot-warcie nie przyznał się do odpowiedzialności za masakrę w Acteal. Za: Acteal:
krwawe Boże Narodzenie. http://www.indianie.eco.pl/tawacin/acteal.html (dostęp:
11.06.2014).
12 C. Bay: International Encyclopedia of Social Sciences. Za: P. Siuda: Internetowe nieposłuszeństwo obywatelskie. Szansa dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego [PDF].
http://www.academia.edu/891419/Internetowe_nieposluszenstwo_obywatelskie._
Szansa_dla_rozwoju_spoleczenstwa_obywatelskiego (dostęp: 19.02.2014), s. 112.
13 Ibidem.
J. Śliwińska: Sztuka a społeczeństwo. Model społeczno-krytyczny… 69 Działając w tradycji bezprzemocowych rozwiązań i działań od-dolnych, zwolennicy Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatel-skiego korzystają z taktyk wykroczeń i blokad zapożyczonych od wcześniejszych ruchów społecznych, i stosują je w Internecie. Ty-powa dla nieposłuszeństwa obywatelskiego technika blokowania polegała na fizycznym blokowaniu, własnymi ciałami przez grupę osób, wejścia do biura czy budynku przeciwnika bądź fizycznym okupowaniu biura przeciwnika na siedząco (sit-in)14.
Procedury Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatelskiego prowadzą do zwiększenia aktywności obywateli również w zakre-sie prowadzenia publicznych debat, pobudzają do działania różne grupy, jak i zachęcają do pielęgnowania pluralizmu. Klasyfikacja przejawów Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatelskiego jest utrudniona przez ich różnorodność, wielopłaszczyznowość15.
Elektroniczne Nieposłuszeństwo Obywatelskie jako forma maso-wego, zdecentralizowanego, elektronicznego i bezpośredniego dzia-łania wykorzystuje wirtualne blokady i wirtualnych okupantów.
W odróżnieniu od uczestnika tradycyjnej akcji nieposłuszeństwa obywatelskiego aktor Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatel-skiego może uczestniczyć w wirtualnych protestach, nie wychodząc z domu, pracy, uczelni lub innych punktów z dostępem do sieci.
Ponadto aktor Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatelskiego może działać przeciwko oponentowi, który znajduje się setki, jeśli nie tysiące kilometrów od niego. Electronic Disturbance Theater głównie poprzez urządzenie Flood Net promuje sposoby włączania się w globalne, masowe, kolektywne i symultaniczne akcje Elek-tronicznego Nieposłuszeństwa Obywatelskiego i bezpośredniego działania16.
Następnym celem elektronicznego działania grupy EDT w ra-mach projektu Flood Net była strona Białego Domu. Udało się zin-tensyfikować atak i polecenie ponownego załadowania było genero-wane co trzy sekundy, jednak strona Białego Domu była wspierana
14 Zob. S. Wray: The Electronic Disturbance Theater…
15 P. Siuda: Internetowe nieposłuszeństwo obywatelskie…, s. 111.
16 Zob. S. Wray: The Electronic Disturbance Theater…
przez znacznie mocniejsze serwery niż strona Zedillo, w związku z czym nie udało się jej skutecznie zablokować tego dnia17.
Żeby zaprotestować przeciwko zwiększonej liczbie deporta-cji międzynarodowych obserwatorów w zakresie praw człowieka i jeszcze raz zademonstrować zdolność ludzi przebywających poza granicami Meksyku do podjęcia działań przeciwko agresji rządu Meksyku, EDT wybrał jako cel swojej akcji Elektronicznego Nie-posłuszeństwa Obywatelskiego departament rządowy zajmujący się sprawami imigracji i będący w sposób bezpośredni odpowiedzial-ny za deportację obserwatorów międzynarodowych. Departament ten nadzoruje także meksykańskie federalne siły bezpieczeństwa publicznego, które działają w porozumieniu z wojskiem przeciwko społecznościom zapatystowskim w Chiapas18.
Platforma Flood Net była jeszcze wielokrotnie wykorzystywana przez grupy aktywistów w celach antywojennych i protestacyjnych.
Stała się inspiracją i narzędziem usieciowionego społeczeństwa obywatelskiego.
Przeprowadzanie akcji za pomocą Flood Net polega na inter-aktywnej, aktywistycznej i konceptualnej sieciowej pracy. Jest to działanie wielowymiarowe – z jednej strony praktyczna funkcja zautomatyzowanego, taktycznego ataku, z drugiej – konceptualne działanie artystyczne polegające na spamowaniu określonego ser-wera błędnym logowaniem. Podczas akcji wymierzonych przeciw-ko rządowi meksykańskiemu link do Flood Net zamieszczony był jako publiczne zaproszenie do uczestnictwa w strajku taktycznym.
Podążając za linkiem, poprzez pozostawienie przeglądarki otwartej, Flood Net Applet automatycznie załadowywał ponownie określoną stronę co parę sekund.
Celem było zakłócenie dostępu do określonej strony przez „za-lanie” serwera prośbami dostępu do strony. Dzięki wspólnemu działaniu grupy osób i wykorzystaniu technologii możliwy stał się realny atak na wrogie instytucje. Pokazuje to mechanizm ataku po-wstający w erze postmedialnej – sfera społeczna i technologiczna
17 Ibidem.
18 Ibidem.
J. Śliwińska: Sztuka a społeczeństwo. Model społeczno-krytyczny… 71 wpływają na siebie nawzajem, powodując sprzężenia zwrotne i wy-twarzając nowy typ narzędzi, nieopartych na modelu ludzkiego umysłu. Ta nieantropomorficzna natura sieciowej inteligencji stała się inspiracją dla haktywistów. Model roju proponowany przez Ju-siego Parikkę w obrazowy sposób opisuje, czym w istocie jest m.in.
atak DDoS. Grupy haktywistyczne rzadko kiedy mają określoną strukturę czy cel statutowy, jednak konkretne wydarzenia mogą skupić uwagę wielu osób, które poprzez zmasowany atak prowa-dzą sieciowy sit-in. Tak właśnie stało się w przypadku akcji EDT związanej z ruchem zapatystowskim w Chiapas.
Flood Net nie tylko wykonuje automatyczne ponowne załadowa-nia strony w tle, spowalzaładowa-niając lub blokując dostęp do danej strony, ale zachęca również do interakcji między poszczególnymi protestu-jącymi. Surferzy mogą wyrazić swoje polityczne obawy na danej stronie poprzez osobistą wiadomość, która zostaje przesłana na ser-wer (error log) w dzienniku błędów serser-wera19.
Flood Net jest przykładem konceptualnego net artu, który wzmacnia pozycję ludzi poprzez wyraz aktywistyczny i artystycz-ny. Przez wybór fraz używanych do „niepoprawnych” adresów URL, na przykład używając „human_rights” do utworzenia adre-su URL, Flood Net jest w stanie przesyłać wiadomości do dziennika błędów serwera, celowo domagając się nieistniejącego adresu URL.
Powoduje to informację zwrotną, np. „human_rights not found on this server”. Taka operacja jest skuteczna, ponieważ serwery prze-twarzają prośby o dostęp do stron, które nie istnieją. Jeśli strona nie istnieje, serwer odpowiada znajomymi komunikatami, np. „Er-ror 404 message”. Jest to unikalny sposób, żeby zostawić wiadomość na tym serwerze. Wcześniejsze wersje Flood Netu stosowały ten pomysł do konkretnych wydarzeń. Podczas jednego z protestów doszło do ataku meksykańskiej armii na zapatystowskich rolników.
Nazwiska ofiar posłużyły w konstrukcji „niepoprawnych” adresów URL. W artystycznym sensie był to sposób na zapamiętanie i uho-norowanie tych, którzy oddali życie w imię wolności. W sensie
19 B. Stalbaum: The Zapatista Tactical Flood Net. A collabortive, activist and con-ceptual art work of the net. http://www.thing.net/~rdom/ecd/ZapTact.html (dostęp:
26.04.2014).
konceptualnym działanie Flood Netu spowodowało symboliczny powrót zmarłych do serwerów ludzi odpowiedzialnych za ich za-mordowanie20.
Przejawy Elektronicznego Nieposłuszeństwa Obywatelskiego to przede wszystkim akcje nieprzemocowe, posiadające charakter świadomy, jawny i publiczny. Aktywność haktywistów prowadzi do przepięcia, gwałtownej zmiany, odwrócenia porządku. Obywa-tele podejmujący tego typu działalność przejawiają niemałą odwagę – świadomie narażają się na konsekwencje swoich działań, również prawne. Nie można utożsamiać jednak nieposłuszeństwa obywa-telskiego jedynie z naruszaniem norm prawnych. Internet stał się narzędziem coraz częściej wykorzystywanym przez nowe grupy społeczne. Akcje zbierania podpisów przez internet przeprowadza m.in. Amnesty International. Z internetu korzystają związki zawo-dowe, organizacje: ekologiczne, równouprawnienia kobiet, obrony praw człowieka, tożsamości etnicznej, religijne, narodowe oraz zrzeszające przeciwników lub obrońców wszelakiej maści działań politycznych21.
Internet stał się ważnym elementem kształtującym ruchy spo-łeczne. Manuel Castells zwraca uwagę na konsekwencje ich usie-ciowienia. Po pierwsze, ruchy społeczne skoncentrowane są wokół wartości kulturowych, ich przekazywania i ochrony. Sieć umożliwia powstawanie ruchów oddolnych poza kontekstem terytorialnym i synchronizację w czasie i przestrzeni. Poprzez sieci informacyj-ne dochodzi do globalizacji ruchów społecznych, co nigdy wcześ-niej nie miało miejsca na tak szeroką skalę22. Przykładem może być przywołany przez Piotra Siudę
Falund Gong – mający dziesiątki milionów zwolenników chiński ruch parareligijny, który sprzeciwił się partii komunistycznej. Przywódca ru-chu – Li Hongzhi, który mieszka w Nowym Yorku, kontaktuje się ze swoimi zwolennikami za pomocą Internetu. To dzięki niemu
organi-20 Ibidem.
21 P. Siuda: Internetowe nieposłuszeństwo obywatelskie…, s. 117.
22 M. Castells: Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społe-czeństwem. Przeł. T. Hornowski. Poznań 2003, s. 159–163.
J. Śliwińska: Sztuka a społeczeństwo. Model społeczno-krytyczny… 73 zuje on zwolenników, rozsyła informacje odnośnie przybycia na akcje protestacyjne (brutalnie tłumione przez władze chińskie)23.
W przypadku działalności Electronic Disturbance Theater rów-nież dochodzi do remediacji wcześniejszych form nieposłuszeństwa obywatelskiego. Strategia społeczno-krytyczna staje się domeną nie tylko aktywistów, ale również artystów. Tak jak w przypadku Ant Farm, celem staje się przede wszystkim tworzenie alternatywnych platform komunikacji społecznej i stymulacja publicznych debat.
23 P. Siuda: Internetowe nieposłuszeństwo obywatelskie…